2018-ի ապրիլն էր, Հովիկի հետ մայթեզրին նստած վայելում էինք ջերմ գարանանային օրը։ Ողջ քաղաքն էր մայթերին նստած, երթևեկությունը պարալիզացված էր, ամբողջ երկիրը մեկ «սիգնալ» էր տալիս, մեկ աման-չաման էր զնգացնում, փողոց փակում, փողոցում խորոված անում ու նարդի խաղում… Մինչ հանդիպելը Հովիկին մի քանի անգամ զանգել էի, բայց քաղաքի հզորագույն աղմուկի մեջ մեկ՝ հեռախոսի ձայնը չէր լսել, մեկ էլ՝ ուղղակի զանգը չէր գնացել, քանի որ այդ օրերին զանգերի աննախադեպ քանակից բջջային ցանցերն ուղղակի ինքնասպանություն էին գործում «կախվելով»։Մի խոսքով, Հովիկին մի կերպ գտել էի ու մայթին նստած փորձում էինք հասկանալ, թե այս մի «էյֆորիայից» հետո ինչերի միջով պիտի անցնենք, ինչ դժվարություններ են մեզ սպասում. ախր արդեն մի քանի հեղափոխական վերելքներ ու անկումներ էինք տեսել և զոռով մեր աչքերին դրվող վարդագույն ու կանաչ ակնոցները համառորեն վայր էին ընկնում։ Տագնապս ուժգնանում էր հատկապես այն պատճառով, որ պղտորվող հանրային հորձանքն իր հատակից պեղում ու մակերես էր հանում վաղուց արդեն ընդհատակ անցած «նավթալինահոտ» նախկին շնաձկների։ Բոլորն էլ հեղափոխական էին, ազնիվ, առաջադեմ, սկզբունքային, հանիրավի հալածված ու բոլորն էլ, անխտիր «վառված»։ Տագնապս էլ ավելի ուժգնացավ, երբ աչքովս ընկավ մոսկովայն իմ վաղեմի «բարեկամ»-շնաձուկը՝ Բալաբեկ Աղայիչը, որը խիստ գործնական տեսքով գնում էր՝ իր նման երկու «սուբյեկտի» հետ հընթացս ինչ-որ բան քննարկելով։ Չզարմացա (նա իր հարազատ միջավայրում էր՝ պղտոր ջրում, ու պատրաստվում էր ձկնորսության), բայց զգուշանալ էր պետք, քանզի կենսափորձն ուրիշ միրգ է։ Ինչպես ասում են՝ «ծերուկն իմաստուն չէր, գլխին եկել էր»։ Դեռ թարմ էր Արշավիր Արայիչի լեկցիան Սերյոժի թեմայով, երբ սկզբում մոսոկվյան ոստիկաններին կանչել ու «դանոս» էին գրել՝ մոսկվահայ ջահելներին բռնել տալով, իսկ երբ սոցցանցերում հայհոյանքի «դոզան» նույնիսկ իր համար չափն անցավ (դուք պատկերացում չունեք, թե հայհոյանքին դիմանալու ինչպիսի իմունիտետ ունի), որոշեց հավաքել ու մի լավ «ինստրուկտաժ անել»՝ պնդելով, թե ինքը չի հասկանում ինչ ասել է «Մերժիր Սերյոժին»։ Մշտապես չհասկացված հոգատար հոր կեցվածքով Մի-Տռանյանն ինչպես միշտ նրա կողքին էր։ Ջահելներն իհարկե ավելի ագրեսիվ ու հաստատուն դուրս եկան, ինչը ավագներին դուր չէր գալիս, և նրանք համառորեն չէին ուզում հասկանալ, թե ոնց կարելի է «մերժել Սերյոժին», Սերյոժն ախր… Նրանց համար դա նույնն էր, ինչ միջնադարում ինկվիզիտորներին ասես, թե Աստված չկա ու երկիրն էլ կլոր է, կամ որ ավելի վատ է՝ Պուծինի մասին «պապուտնի» վատ բան ասես… Հետն էլ արգելես անմիջապես խարույկ պատրաստել։ Իհակե, իրենք շատ էին ափսոսում, որ միջնադարն արդեն խոր անցյալ է, և բնավ էլ դեմ չէին լինի, որ ասենք գոնե մի կես ժամով վերադառնա, բայց ինչ-որ բան հաստատ այն չէր, քանի որ «էս նագլի ջահելները տեղը չէին բերում» ո՛չ Արայիչին, ո՛չ իր մշտապես մտահոգ արբանյակին, ո՛չ էլ երկրի վրա Աստծո երկրորդ տեղապահ Սերյոժին (առաջինը Պուծինն էր)…
Մի խոսքով, երբ Աբովյանով դեպի հրապարակ իջնող Բալաբեկ Աղայիչին տեսա, մի տեսակ վատ կանխազգացում ունեցա.
— Հով, էն բիձուկին տեսնո՞ւմ ես, Բալաբեկ Աղայիչն է, 2009 թվին «Գարուն»-ում տպված պատմվածքիս գրական հերոսը։ Պատահական չի, որ հենց հիմա է այստեղ հայտնվել։ Ու դրանից ոչ մի լավ բան չեմ սպասում։
— Դու այդ տարիների մասին պատմվածքներ ես գրե՞լ։
— Հա, բայց ինքնակամ դադարեցրի։
— Ինչո՞ւ։
— Հետո կպատմեմ,- ասացի,- կզեկուցեմ, բայց որ էս մարդն իջնում է հրապարակ՝ դուրս չի գալիս։ Ինքը սրանից պիտի փախչեր, ինչպես սատանան մեռոնից… Իսկ այս վիճակը, երբ մայթին նստած սուրճ ենք վայելում, հենց այդ տարիներն են հիշեցնում, ծանր, բայց երջանիկ…

ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐ  ՀՈՎԻԿԻ ՀԱՄԱՐ
(«Դու այդ տարիների մասին պատմվածքներ ես գրե՞լ» զարմանքին ի պատասխան)

Մոսկվայից նոր էի վերադարձել։ Գրեթե ամեն բան տեսած ու համտեսած, բոլոր գրական միֆերի հաստատումներին ու հերքում­ներին ականատես եղած վերադարձել էի ու դեռևս վերջին հույսն էի փայփայում, թե մոսկվաներում կորած-մոլորած ու էդ կորչելու տարիներին բազում փորձությունների միջով անցած, բայց ոչ մեկի առջև գլուխ չծռած զավակին հայրենիքն ուրախությամբ կընդունի, ինչ-որ տեղում նրա ուժերն օգտագործելու պատրաստակամությամբ, բայց ինչպես միշտ լինում է, նման կերպ ընդունեցին միայն ազնիվ անհատներն ու մտերիմները։
Երբ «Գարունում» տաքացած սկսեցի պատմել Մոսկվայի Գորկու անվան Գրական ինստիտուտի մթնոլորտի ու Մոսկվայում գլխիս եկածի մասին, Սամվել Մկրտչյանն ու Վարուժան Այվազյանը գրեթե միաբերան ասացին՝ գրի։ Մի երկու բաժակ հետո, երբ օղին լրիվ բաց էր թողել լեզվիս կապերն ու պատումները հորդում էին տղերքին հերթ չտալով, Վարուժն ասաց.
— Գրի՛ր։ Ճիշտ է, հիմա «Գարունի» լավագույն օրերը չեն, երկու համարը մի շապկի տակ ենք տպում, որ փողը հերիք անի, բայց ամեն համարում քեզ համար տեղ կպահեմ։
Սամվելին իհարկե նոր հեղինակներն ու «Արտգրակի» համար արված իմ թարգմանություններն էին հետաքրքիր, բայց ես անընդհատ շեղվում էի ու ակամա զուգահեռներ էի տանում Մոսկովյան իրականության հետ ու պատմում էի, պատմում, պատմում…
— Ապ, քեզի ըսին գրի, էներգիադ քամուն մի տուր…
Տուն գնալու ժամն էր, բայց տղերքին շատ էի կարոտել։ Մի քիչ էլ «ուժերս էի գերագնահատել» ու տղերքը չգիտեին՝ ոնց ինձնից ազատվեն։ Մի քիչ էլ դեսից-դենից խոսեցինք ու վերջապես բաժանվեցինք։ Ոտքով գնացի ավտոկայան, որ գոնե մի քիչ ուշքի գամ, բայց դեռ ճոճվում էի։ Որոշումն արդեն կայացվել էր. ամեն համարում մի պատմվածք մոսկովյան օրերի մասին, խճանկար։ Վերջում դառնում է գիրք, որը հրատարակում է «Ապպոլոն» հրատարակչությունը։ Արդեն մի քանի օրից պիտի առաջին պատմվածքս բերեի։
Ավտոկայանում սևագրություններս նետեցի վարորդի կողքի նստատեղին։ Վարորդն ուզում էր ինչ-որ բան ասել, բայց տեսնելով ճոճքս՝ գերադասեց ոչինչ չասել։ Քիչ անց մոտեցավ մի անձնավորություն, բացեց վարորդի կողքի դուռը, տեսավ թղթերն ու վերցրեց դրանք քննախույզի այնպիսի ինքնավստահությամբ ու սեփական իրավազորության դրսևորմամբ, որ անհնար էր սխալվել. կամ ԱԱԾ ծառայող էր, կամ ոչ շարքային ոստիկան։ Սկսեց կարդալ բանաստեղծություններս, որոնք հետս «Գարուն» էին այցելել, մի լավ լողացել էին օղու մեջ, ու առանց ընթերցվել նորից ետ էին գնում տուն, քանի որ վճռվել էր, որ արձակ  են դառնալու։ Ուշադրությամբ կարդաց, ապա դառնալով դեպի ինձ (էդ էր պակաս, որ ինքը սխալված լիներ…) ասաց.
— Խմած ե՞ս։
— Հա։
— Խմելու գծով ուժերդ գերագնահատել ես։ Բայց գործերդ լավն են։
Ուսերս մեղավոր թոթվեցի՝ համաձայնությունս այդ կերպ արտահայտելով։
— Քո տեղն էդքան լակած մի ուրիշը լիներ՝ «նարյադ» կկանչեի, որ էս մարդիկ,- գլխով ցույց տվեց երթուղայինը,- հանգիստ տեղ հասնեն։ Բայց քեզ մի տեսակ սազում է… Ուրեմն սրանից հետո ինչքան էլ հարբած լինես, կռիվ կանես, թե ուրիշ խնդիր կունենաս՝ արի նախարարություն։ Կասես գնում եմ ….-ի մոտ (անունն Արթուր էր, բայց ազգանունը հիմա չեմ հիշում)։ Մենակ մարդ չսպանես, «նարկոտիկի» հետ գործ չունենաս։ Դրանց վրա բռնեցին՝ իմ ձեռով հաշիվդ կփակեմ։ Գործերդ լավն են, հասնում է, սրտիդ ուզածի չափ խմի, սիրահարվի… Բայց հիմա հեռու կանգնի, նոր ուշքի արի, «ուգառը» խեղդեց։ Մաքուր օդին մի քիչ ֆռֆռա… Առանց քեզ չենք գնա։
— Ես էլ հենց մաքուր օդի համար եմ եկել։ Մոսկվայից հետո եկա մտա գրողների միություն, բայց խեղդվեցի, մենակ բիձեքն էին… Գնացի «Գարուն», մաքուր օդ շնչելու։
— Ոնց որ թե կես լիտր «մաքուր օդ» մենակ դու ես կուլ տվել։
— Չէ, — ասացի,- ուժերս գերագնահատում ես, ես կես շշից էլ եմ…
— Բայց լա՜վ-լա՜վ ես, որ չխորացնես՝ ավելի լավ կլինի։
— Չէ, չեմ խորացնի։
— Բայց մտքիդ մեջ,- քմծիծաղում է ամեն բան տեսած ու հասկացող հայացքով,- երևի ասեցիր. «էս մենթն ո՞՜վ ա, որ լսեմ»։
— Չէ,- ասացի,- ես էդ գծով ընտիր մոսկովյան փորձ ունեմ, բայցի այդ էլ, որպես կանոն, զինվորականներն ու ոստիկաններն ինձ շատ կարևոր խորհուրդներ են տալիս։
— Գնա, գնա մաքուր օդին քայլի, «բուդկից» էլ մի բան կեր, որ «ուգառը» չխեղդի, ճամփին կպատմես։ Մի մտածի, ուղեվարձն արդեն տված է։
Ուղեվարձի մասին էլ ասաց ճիշտ այնպիսի տոնով, որ հակաճառելու կամ ձևեր թափելու կարիք չունենամ, մի տեսակ անառարկելի, պարտադրող հոգատարությամբ։
— Շնորհակալ եմ։
— Մի շարունակի, գիտեմ։
— Գիտեմ, որ գիտես…