ՈԼՈՐ ԱՐՀԵՏՆԵՐ

2018-ի ապրիլն էր, Հովիկի հետ մայթեզրին նստած վայելում էինք ջերմ գարանանային օրը։ Ողջ քաղաքն էր մայթերին նստած, երթևեկությունը պարալիզացված էր, ամբողջ երկիրը մեկ «սիգնալ» էր տալիս, մեկ աման-չաման էր զնգացնում, փողոց փակում, փողոցում խորոված անում ու նարդի խաղում… Մինչ հանդիպելը Հովիկին մի քանի անգամ զանգել էի, բայց քաղաքի հզորագույն աղմուկի մեջ մեկ՝ հեռախոսի ձայնը չէր լսել, մեկ էլ՝ ուղղակի զանգը չէր գնացել, քանի որ այդ օրերին զանգերի աննախադեպ քանակից բջջային ցանցերն ուղղակի ինքնասպանություն էին գործում «կախվելով»։Մի խոսքով, Հովիկին մի կերպ գտել էի ու մայթին նստած փորձում էինք հասկանալ, թե այս մի «էյֆորիայից» հետո ինչերի միջով պիտի անցնենք, ինչ դժվարություններ են մեզ սպասում. ախր արդեն մի քանի հեղափոխական վերելքներ ու անկումներ էինք տեսել և զոռով մեր աչքերին դրվող վարդագույն ու կանաչ ակնոցները համառորեն վայր էին ընկնում։ Տագնապս ուժգնանում էր հատկապես այն պատճառով, որ պղտորվող հանրային հորձանքն իր հատակից պեղում ու մակերես էր հանում վաղուց արդեն ընդհատակ անցած «նավթալինահոտ» նախկին շնաձկների։ Բոլորն էլ հեղափոխական էին, ազնիվ, առաջադեմ, սկզբունքային, հանիրավի հալածված ու բոլորն էլ, անխտիր «վառված»։ Տագնապս էլ ավելի ուժգնացավ, երբ աչքովս ընկավ մոսկովայն իմ վաղեմի «բարեկամ»-շնաձուկը՝ Բալաբեկ Աղայիչը, որը խիստ գործնական տեսքով գնում էր՝ իր նման երկու «սուբյեկտի» հետ հընթացս ինչ-որ բան քննարկելով։ Չզարմացա (նա իր հարազատ միջավայրում էր՝ պղտոր ջրում, ու պատրաստվում էր ձկնորսության), բայց զգուշանալ էր պետք, քանզի կենսափորձն ուրիշ միրգ է։ Ինչպես ասում են՝ «ծերուկն իմաստուն չէր, գլխին եկել էր»։ Դեռ թարմ էր Արշավիր Արայիչի լեկցիան Սերյոժի թեմայով, երբ սկզբում մոսոկվյան ոստիկաններին կանչել ու «դանոս» էին գրել՝ մոսկվահայ ջահելներին բռնել տալով, իսկ երբ սոցցանցերում հայհոյանքի «դոզան» նույնիսկ իր համար չափն անցավ (դուք պատկերացում չունեք, թե հայհոյանքին դիմանալու ինչպիսի իմունիտետ ունի), որոշեց հավաքել ու մի լավ «ինստրուկտաժ անել»՝ պնդելով, թե ինքը չի հասկանում ինչ ասել է «Մերժիր Սերյոժին»։ Մշտապես չհասկացված հոգատար հոր կեցվածքով Մի-Տռանյանն ինչպես միշտ նրա կողքին էր։ Ջահելներն իհարկե ավելի ագրեսիվ ու հաստատուն դուրս եկան, ինչը ավագներին դուր չէր գալիս, և նրանք համառորեն չէին ուզում հասկանալ, թե ոնց կարելի է «մերժել Սերյոժին», Սերյոժն ախր… Նրանց համար դա նույնն էր, ինչ միջնադարում ինկվիզիտորներին ասես, թե Աստված չկա ու երկիրն էլ կլոր է, կամ որ ավելի վատ է՝ Պուծինի մասին «պապուտնի» վատ բան ասես… Հետն էլ արգելես անմիջապես խարույկ պատրաստել։ Իհակե, իրենք շատ էին ափսոսում, որ միջնադարն արդեն խոր անցյալ է, և բնավ էլ դեմ չէին լինի, որ ասենք գոնե մի կես ժամով վերադառնա, բայց ինչ-որ բան հաստատ այն չէր, քանի որ «էս նագլի ջահելները տեղը չէին բերում» ո՛չ Արայիչին, ո՛չ իր մշտապես մտահոգ արբանյակին, ո՛չ էլ երկրի վրա Աստծո երկրորդ տեղապահ Սերյոժին (առաջինը Պուծինն էր)…
Մի խոսքով, երբ Աբովյանով դեպի հրապարակ իջնող Բալաբեկ Աղայիչին տեսա, մի տեսակ վատ կանխազգացում ունեցա.
— Հով, էն բիձուկին տեսնո՞ւմ ես, Բալաբեկ Աղայիչն է, 2009 թվին «Գարուն»-ում տպված պատմվածքիս գրական հերոսը։ Պատահական չի, որ հենց հիմա է այստեղ հայտնվել։ Ու դրանից ոչ մի լավ բան չեմ սպասում։
— Դու այդ տարիների մասին պատմվածքներ ես գրե՞լ։
— Հա, բայց ինքնակամ դադարեցրի։
— Ինչո՞ւ։
— Հետո կպատմեմ,- ասացի,- կզեկուցեմ, բայց որ էս մարդն իջնում է հրապարակ՝ դուրս չի գալիս։ Ինքը սրանից պիտի փախչեր, ինչպես սատանան մեռոնից… Իսկ այս վիճակը, երբ մայթին նստած սուրճ ենք վայելում, հենց այդ տարիներն են հիշեցնում, ծանր, բայց երջանիկ…

ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐ  ՀՈՎԻԿԻ ՀԱՄԱՐ
(«Դու այդ տարիների մասին պատմվածքներ ես գրե՞լ» զարմանքին ի պատասխան)

Մոսկվայից նոր էի վերադարձել։ Գրեթե ամեն բան տեսած ու համտեսած, բոլոր գրական միֆերի հաստատումներին ու հերքում­ներին ականատես եղած վերադարձել էի ու դեռևս վերջին հույսն էի փայփայում, թե մոսկվաներում կորած-մոլորած ու էդ կորչելու տարիներին բազում փորձությունների միջով անցած, բայց ոչ մեկի առջև գլուխ չծռած զավակին հայրենիքն ուրախությամբ կընդունի, ինչ-որ տեղում նրա ուժերն օգտագործելու պատրաստակամությամբ, բայց ինչպես միշտ լինում է, նման կերպ ընդունեցին միայն ազնիվ անհատներն ու մտերիմները։
Երբ «Գարունում» տաքացած սկսեցի պատմել Մոսկվայի Գորկու անվան Գրական ինստիտուտի մթնոլորտի ու Մոսկվայում գլխիս եկածի մասին, Սամվել Մկրտչյանն ու Վարուժան Այվազյանը գրեթե միաբերան ասացին՝ գրի։ Մի երկու բաժակ հետո, երբ օղին լրիվ բաց էր թողել լեզվիս կապերն ու պատումները հորդում էին տղերքին հերթ չտալով, Վարուժն ասաց.
— Գրի՛ր։ Ճիշտ է, հիմա «Գարունի» լավագույն օրերը չեն, երկու համարը մի շապկի տակ ենք տպում, որ փողը հերիք անի, բայց ամեն համարում քեզ համար տեղ կպահեմ։
Սամվելին իհարկե նոր հեղինակներն ու «Արտգրակի» համար արված իմ թարգմանություններն էին հետաքրքիր, բայց ես անընդհատ շեղվում էի ու ակամա զուգահեռներ էի տանում Մոսկովյան իրականության հետ ու պատմում էի, պատմում, պատմում…
— Ապ, քեզի ըսին գրի, էներգիադ քամուն մի տուր…
Տուն գնալու ժամն էր, բայց տղերքին շատ էի կարոտել։ Մի քիչ էլ «ուժերս էի գերագնահատել» ու տղերքը չգիտեին՝ ոնց ինձնից ազատվեն։ Մի քիչ էլ դեսից-դենից խոսեցինք ու վերջապես բաժանվեցինք։ Ոտքով գնացի ավտոկայան, որ գոնե մի քիչ ուշքի գամ, բայց դեռ ճոճվում էի։ Որոշումն արդեն կայացվել էր. ամեն համարում մի պատմվածք մոսկովյան օրերի մասին, խճանկար։ Վերջում դառնում է գիրք, որը հրատարակում է «Ապպոլոն» հրատարակչությունը։ Արդեն մի քանի օրից պիտի առաջին պատմվածքս բերեի։
Ավտոկայանում սևագրություններս նետեցի վարորդի կողքի նստատեղին։ Վարորդն ուզում էր ինչ-որ բան ասել, բայց տեսնելով ճոճքս՝ գերադասեց ոչինչ չասել։ Քիչ անց մոտեցավ մի անձնավորություն, բացեց վարորդի կողքի դուռը, տեսավ թղթերն ու վերցրեց դրանք քննախույզի այնպիսի ինքնավստահությամբ ու սեփական իրավազորության դրսևորմամբ, որ անհնար էր սխալվել. կամ ԱԱԾ ծառայող էր, կամ ոչ շարքային ոստիկան։ Սկսեց կարդալ բանաստեղծություններս, որոնք հետս «Գարուն» էին այցելել, մի լավ լողացել էին օղու մեջ, ու առանց ընթերցվել նորից ետ էին գնում տուն, քանի որ վճռվել էր, որ արձակ  են դառնալու։ Ուշադրությամբ կարդաց, ապա դառնալով դեպի ինձ (էդ էր պակաս, որ ինքը սխալված լիներ…) ասաց.
— Խմած ե՞ս։
— Հա։
— Խմելու գծով ուժերդ գերագնահատել ես։ Բայց գործերդ լավն են։
Ուսերս մեղավոր թոթվեցի՝ համաձայնությունս այդ կերպ արտահայտելով։
— Քո տեղն էդքան լակած մի ուրիշը լիներ՝ «նարյադ» կկանչեի, որ էս մարդիկ,- գլխով ցույց տվեց երթուղայինը,- հանգիստ տեղ հասնեն։ Բայց քեզ մի տեսակ սազում է… Ուրեմն սրանից հետո ինչքան էլ հարբած լինես, կռիվ կանես, թե ուրիշ խնդիր կունենաս՝ արի նախարարություն։ Կասես գնում եմ ….-ի մոտ (անունն Արթուր էր, բայց ազգանունը հիմա չեմ հիշում)։ Մենակ մարդ չսպանես, «նարկոտիկի» հետ գործ չունենաս։ Դրանց վրա բռնեցին՝ իմ ձեռով հաշիվդ կփակեմ։ Գործերդ լավն են, հասնում է, սրտիդ ուզածի չափ խմի, սիրահարվի… Բայց հիմա հեռու կանգնի, նոր ուշքի արի, «ուգառը» խեղդեց։ Մաքուր օդին մի քիչ ֆռֆռա… Առանց քեզ չենք գնա։
— Ես էլ հենց մաքուր օդի համար եմ եկել։ Մոսկվայից հետո եկա մտա գրողների միություն, բայց խեղդվեցի, մենակ բիձեքն էին… Գնացի «Գարուն», մաքուր օդ շնչելու։
— Ոնց որ թե կես լիտր «մաքուր օդ» մենակ դու ես կուլ տվել։
— Չէ, — ասացի,- ուժերս գերագնահատում ես, ես կես շշից էլ եմ…
— Բայց լա՜վ-լա՜վ ես, որ չխորացնես՝ ավելի լավ կլինի։
— Չէ, չեմ խորացնի։
— Բայց մտքիդ մեջ,- քմծիծաղում է ամեն բան տեսած ու հասկացող հայացքով,- երևի ասեցիր. «էս մենթն ո՞՜վ ա, որ լսեմ»։
— Չէ,- ասացի,- ես էդ գծով ընտիր մոսկովյան փորձ ունեմ, բայցի այդ էլ, որպես կանոն, զինվորականներն ու ոստիկաններն ինձ շատ կարևոր խորհուրդներ են տալիս։
— Գնա, գնա մաքուր օդին քայլի, «բուդկից» էլ մի բան կեր, որ «ուգառը» չխեղդի, ճամփին կպատմես։ Մի մտածի, ուղեվարձն արդեն տված է։
Ուղեվարձի մասին էլ ասաց ճիշտ այնպիսի տոնով, որ հակաճառելու կամ ձևեր թափելու կարիք չունենամ, մի տեսակ անառարկելի, պարտադրող հոգատարությամբ։
— Շնորհակալ եմ։
— Մի շարունակի, գիտեմ։
— Գիտեմ, որ գիտես…

«Հոպա՛ր, յա՛ն տուր»…

Մեքենան լուսավորում է օձի պես ոլորվող վերընթաց ճանապարհը։ Լարվածությունն ամենուր է, սկսած տագնապածին, նյարդային ռադիոլրահոսից, մինչև մթնում առկայծող էլեկտրական լույսերն ու աստղերը։ Լեռնային ոլորաններում դրանք շատ հեշտ է շփոթել։ Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող աղոթքն էր, որ բեռն անփորձանք տեղ հասցնենք։

— Դու քանի՞ հատ հաշվեցիր,- հարցրի Արթուրին։

— Չորս, ոնց որ թե չորս։

— Ես երեքն եմ հիշում։

— Դու քո ճամփին ես նայում, կարող է՝ մեկը բաց ես թողել, կամ էլ հաշիվը խառնել ես։

— Չգիտեմ, կարող է, բայց հուսադրող է, ուրեմն մերոնք ուշքի են գալիս…

— Կամ էլ վիրավորներն էնքան շատ են, որ… Սրանք սովորական «շտապօգնություն» չեն, «ռեանիմոբիլ» են… Ինչ ասեմ, տա Աստված՝ քո ասածը լինի։

— Տես,- ասացի,- առաջին «ռեյսին» չորս-հինգ ժամվա մեջ տասնինը մեքենա հաշվեցինք, հաջորդին՝ տասներեք… Երևի կազմակերպած կլինեն, որ տեղում էլ օգնեն… Չգիտեմ…

Արթուրը խեթ է նայում, չի հավատում, բայց գիտեի, որ շատ է ուզում, որ հենց ինքը սխալ դուրս գա։ Իսկ ես համառորեն ուզում էի հավատալ, որ ներքին ձայնս սխալվում է, որ ոլորաններին հերթապահող սառցարան-«ֆուռերը» զոհվածների դիակների համար չեն, որ էն կողմ գնացող զինտեխնիկա չկա, քանի որ եղածն արդեն բավարար է, որ զինկոմիսարիատ չեն կանչում քանի որ մարդուժի կարիք դեռ չկա, որ… Շատ էի ուզում, բայց որ մեկը սկսեր դա բարձրաձայն ասել՝ ես էլ կկատաղեի ու չէի հավատա…

— Առաջին «ռեյսի» համեմատ, էն կողմ գնացող տեխնիկան քիչ է։

— Վերանորոգման համար ետ բերվողն էլ, երևի…

Ինչ էլ ենթադրեինք՝ հակառկ կողմն ուներ։ Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող ի սրտե աղոթքն էր, որ մեր մարմնական ներքին դողի թևերով թռչում էր յուրաքանչյուր կապտալույս «ռեանիմոբիլի» հետևից։  

— Կյանքիս մեջ էդքան աղոթած չկայի,- ասաց՝ հերթական շտապօգնության մեքենան տեսնելով և նախորդ «ռեյսը» հիշելով։

— Մտքերս կարդացիր,- ասացի ես՝ հիշելով նրա աչքերի արցունքը, որն ապարդյուն փորձում էր կուլ տալ առաջին «ռեյսի» ժամանակ, երբ առաջին շտապօնության մեքենային հանդիպեցինք։ Իրական պատերազմի զգացողությունը միայն այդ ժամանակ միացավ, դրանից առաջ ոնց որ կինոյում նկարվելիս լինեինք։

— Սա չորրո՞րդն էր։

— Հինգերորդը…

— «Պոստ»-ին ենք հասնում, անձնագիրդ հանի։

— Արդեն հանած է։ Բայց գնալիս ձևական են ստուգում, հետ գալիս են քրքրում։

— Վախենում են, որ զենքը հետ կգնա…

Ամբողջ ճանապարհի ընթացքում, մի հարց է անընդհատ տանջում. «Մի՞թե արդեն միայն սրան ես ընդունակ»… Ներքուստ հաստատ գիտես, որ ոչ, բայց առողջ տրամաբանությունը թելադրում է, որ պատերազմող երկրում առաջին բանը պիտի կագապահությունը լինի. համապատասխան կառույցներ կան, որ պիտի որ պատրաստ լինեն, կազմակերպեն, տասնամյակներով պլաններ են մշակել, աշխատավարձ են ստացել։ Մեզ մնում է ենթարկվել հրահանգներին, հիմա ինսունականները չեն, կամավորական ջոկատների ու ավտոմատի կռիվ չի… Ասել են՝ կկանչենք, ուրեմն կկանչեն՝ համաձայն իրենց մշակած գործողությունների պլանի և հերթականության…

Բայց դա սկզբում էր, հետո՝ առաջնագծից եկող լուրերի ու բամբասանքների շատանալու հետ, առողջ բանականությունը օրի-օրի նահանջում էր՝ տեղը զիջելով ինքնապաշտպանական բնազդին, իսկ բնազդը հուշում էր, որ ինչ-որ բան անել է պետք, ոչ թե լուրերը թերթել ու «ֆեյսի» բամբասախառն հիստերիան կենցաղային մակարդակում բուծել ։

Շոկային առաջին օրերից հետո, գթեթե մի շաբաթ Արթուրի հետ ամենօրյա ռեժիմով քննարկում էինք ստեղծված իրավիճակը՝ ելնելով հեռուստատեսային վերլուծագանգերի կանխատեսումներից, ինքներս էլ էինք կանխատեսումներ անում՝ ծակ-փորձագետներ դառած, մինչև որ մի իրիկուն կանչեց, թե՝ «լուրջ խոսելու բան կա»։ Սեղանին օղի էր, կարտոֆիլ ու սոխ։ Երկու-երեք բաժակից հետո սկսեցինք վիճել, և այնպիսի լրջությամբ և ուժգնությամբ, որ մեր հիսուն տարվա ընկերության ընթացքում դեռ չէինք վիճել։ Ես կատաղած գոռացի.

— Կարող է՞ հանգստյան տուն էր գնացել, կամ տուրիստ։ Տվյալ դեպքում քո ծանոթի խոսքն ինձ համար հիմք չի։ Վախը շատ մարդկային ու բնական երևույթ է, բայց դա չի՛ նշանակում, որ այդ վախն արդարացնելու համար պիտի ամեն ինչ սևացվի։

— Էստեղ նստած՝ հեշտ ա մարդուն վարկաբեկելը, ոչ տեղանք են իմացել, ոչ սնունդ են տվել, ոչ էլ կոնկրետ բան ասել, «կամանդիր» կոչվածն էլ առաջինն է անհայտացել… Մեկը հենց դո՛ւ, «գրադի» վրա ես ծառայել, չէ՞, ինչի՞ էնտեղ չես…

— Իբր չգիտես, որ գնացել եմ, գրանցվել եմ։ Հո ինքնագլուխ վեր չե՞մ կենալու գնամ, հիմա ինսունականները չեն, դրա համար հատուկ կառույցներ կան։ Ասել են սպասի, հերթդ կգա՝ կկանչենք։

Երկար գոռգոռացինք։ Վրջակետը իր առաջարկն էր ու իմ պատասխանը։

— Ես վաղը զանգում եմ ծանոթիս, կկազմակերպեմ, որ գնանք բուժանձնակազմին օգնելու, եթե այլ բանի համար այլևս պիտանի չենք։ Գնալու ենք որպես «ֆելդշեր»…- էստեղ մի պահ դադար տվեց՝ հասկանալով, որ ո՛չ ես, ո՛չ ինքը, ֆելշեր լինելու համար անգամ տարրական գիտլիքներ չունենք, ապա շարունակեց.- որպես քաք թափող, ամենակեղտոտ ու անշնորհակալ գործին։ Կգա՞ս։

— Միշտ պատրաստ եմ։

Վաղն էլ անցավ, մյուս օրն էլ։ Ոչ մի ձայն… Հետո զանգեց, թե՝ «ասում են ձեր կարիքը չկա»։ Իսկ ես այդ ընթացքում սեփական կապերն էի գործի դրել։ Նամակով դիմեցի ճակատի համար օգնություն հավաքող, այդ ժամանակ դեռևս միայն ֆեյսբուքյան ընկերոջը (իրական կյանքում շատ ընդհանուր ընկերներ ունեինք, այնպես որ կասկածների տեղ չէր մնա)։ Ասացի. «Եթե մեքենա պետք լինի՝ ինձ ասա»։ Կարճ ժամանակ անց զանգեց, ասաց. «Արի բարձվելու, գիշերը շարժվում ես»։ Ասացի, որ մենակ չեմ, ընկերոջս հետ եմ լինելու։ Ասաց. «Ոնց կուզես»…

Հետո կարևոր բեռով բարձված մեքենան սլանում էր օձի նման ոլորվող խավար ճանապարհով։ Առաջին անգամվա բեռը թեև շատ կարևոր էր, բայց ոչ ծավալուն։ Բեռի հասցեատիրոջ հետ ճանապարհի վրա հանդիպեցինք։ Գորիսից արդեն բավական դենն էինք գնացել, բայց մթան մեջ չէինք հասկանում, թե ուր ենք հասել։ Արթուրն իջավ, որ մի երկու բառ փոխանակի տղերքի հետ, իրաիճակը հասկանա։ Ես դեռ մեքենայի բեռնախցիկն էի կագի բերում, երբ հեռվից ականջիս հասավ նրանց զրույցի կցկտուր պատառիկը.

— Իսկ ընդհանուր առմամբ ո՞նց է վիճակը։

— Դե ինչ ասեմ,- կիսախուսափողական, կիսամտահոգ ասաց Գոռն ու նատելով, որ ես մեքենայից իջել ու իրենց եմ մոտենում, ասաց.- ախպերս, լույսերդ անջատի, կխփեն։

Ես մի տեսակ չհավատացողի դժկամությամբ ետ գնացի դեպի մեքենան, լույսերն անջատեցի ու ետ եկա տղերք մոտ, բայց Գոռենք շտապում էին, շատ հոգնած տեսք ունեին։ Արթուրն էլ էր ուզում հյուրանոց գնալ, թեև տղերքն առաջարկեցին իրենց մոտ գիշերել, բայց մենք առաջին անգամի համար բավարար համարեցինք բեռը հանձնելն ու անմիջապես ետ դառնալը։ Գիշերեցինք Գորիսի փոքրիկ հյուրանոցներից մեկում ու առավոտ կանուխ ետ դարձանք՝ իրար ետևից շարված «պոստերում» մանրակրկիտ զննվելով. հսկում էին, որ անբարեխիղճ ձեռքերում զենք չհայտնվի…

Տանն ընդամենը երկու օր դմացա։ Հիշում էի «ռեալ» կյանքի կապտալույս «ռեոնիմոբիլների» դանդաղ ընթացքը լեռնային ոլորաններում, հիշում էի ատոմատներն ուսերին տղերքի մի տեսակ սպասողական, բայց նաև թևաթափ կեցվածքը, ապա նայում էի շուրջս գարշահոտությամբ բուրող ֆեյսբուքյան «պատրիոտիզմին», որ հասել էր աբսուրդի այն աստիճան, որ ֆեյսբուքում թուրքերի հանդեպ ատելության քարոզին զուգընթաց՝ ֆեյսբուքյան անեծքներով ու բանդագուշակությամբ էր փորձում պատերազմում հաղթել։ Հանկարծ ինձ համար բացահայտեցի, որ այս գործում առաջամարտիկներ են ոչ թե «հայու գենի» կրողները, այլ «պռադվինուտիները», նրանք, որ պատերազմից դեռ մի քանի օր առաջ հայրենասիրական հայացքներ ունեցողներին դիտարկում էին իբրև «քյարթուների», կաղապարված հետամնացների, պնդելով, որ աշխարհն ու երջանկահիշատակ Հրաչյա Սարուխանի դիպուկ ձևակերպմամբ՝ «մեր ոխերիմ բարեկամները» փոխվել են։ Կարևորը բազմոցից նրանց չկտրվելն էր։ Իսկ որ ամենաէականն էր՝ նրանք լրջորեն հիմնավորում էին, որ բազմոցա-ինֆորմացիոն պատերազմն ավելի կարևոր է, որ սկզբում այստեղ պիտի հաղթենք, ապա նոր միայն մարտի դաշտում։ Իսկ այդ ընթացքում զորակչված իմ ընկեր Գևորգն ու իր ընկերները չոր գետնին գցած բրեզենտի վրա էին քնում, ֆեյսբուքյան փափուկ բարձերն ու տաք թեյի տեսքով «սմայլիկները» նրանց ոչ տաքացնում էին, ոչ էլ տեղներն էր փափկանում…

Գաղջից խեղդվում էի։ Նորից զանգեցի Զարուհուն։ Նրանց մոտ գիշեր-ցերեկ օգնություն էին հավաքում, որ ուղարկեն առաջնագիծ։ Ասացի, որ գշերվա կեսին էլ պետք լինի՝ կգնամ։ Ասաց. «Արի, բայց Գոռի հետ խոսի, նոր»…

Գիշերվա 3-ին արդեն Գորիսում էի, պայմանավորված տեղում սպասում էի։ Գոռի ասած հյուրանոցի սպասասրահում մի ժամ ննջեցի։ Հետո մեքենայիս կողքին ևս 4-5 մեքենա հայտնվեցին, շարվեցինք ու շարժվեցինք։ Որոշ ժամանակ անց, երբ արդեն բավական ճանապարհ էինք անցել, շարասյունը կանգնեց։ Գոռը մոտեցավ, ասաց. ««Ֆառերն» անաջտած ենք քշելու, մքսիմում՝ «պադֆառնիկ», անպայման տարածություն ենք պահում, առնվազն 30 մետր, թե չէ կխփեն, պարզ տեսնում են»։ Ասֆալտից դուրս եկանք ու ինչ-որ ոլոր-մոլոր ճամփա մտանք, անցանք երկաթյա ռազմական արագաշեն կամուրջով։ Մտածեցի՝ շարասյան չերևալու համար են այդպես տանում, բայց երբ ետ էի դառնում, արդեն լույսը բացված էր, տեսա որ կամուրջը, որի վրայով նախորդ անգամ անցել էի, ռնբակոծությունից քանդվել է, հապշտապ նոր ճանապարհ էին բացել։ Իսկ մինչ այդ, երբ շարասյունը տեղ հասավ ու բարեհաջող բեռնաթափվեց, Գոռն ասաց. «Թողեք լույսը բացվի, նոր միայն կշարժվեք։ Հետ գնալիս առանձին կգնաք, իրար հետևից չշարվեք, առանձին մեքենաներին չեն խփում»։

Գոռը զվարճալի պատմություններ է պատմում՝ փորձելով մեր դեմքի լարվածությունը թոթափել ու պատերազմի մասին հարցերը ցրել… Ծիծաղում ենք լիաթոք… Տղերքի հայացքներում տարօրինակ կերպով կորստի ցավ կար, թեև պարտության մասին ոչ ոք չէր էլ մտածում, ախր ֆեյսում գրում էին, որ «Հաղթելու ենք»… Հիմա հանկարծ մտքովս անցավ, որ զինվորի դեմքին երևի միշտ արտացոլվում է տվյալ պատերազմի կամ պատերազմական փուլի վերջարդյունքը, անկախ այդ պահին հաղթելուց կամ պարտվելուց։ Իսկ նրանց դեմքերին զգուշությունից զատ կար նաև անհանգստություն, հոգատարություն, բայց ո՛չ խուճապ կար, ո՛չ վախ։ Դա էլ արագորեն մեզ փոխանցվեց։

Առաջին պայթյունից ու թռչող արկի սուլոցից հետո Գոռն ասես չափում էր մեր վախկոտությունը… Ճայթյունից հետո դադար պահեց, ապա փորձող հայացքով նայելով դեմքներիս հանգիստ ձայնով արտաբերեց.

— Էս մերոնք էին, մեր ՀՈՊ-ն էր։ Կուբաթլուի կողմը խփեց։

Մյուս անգամ արդեն երեք օրն էլ չձգեցի, ուշքումիտքս էնտեղ էր։ Երկրորդ «ռեյսից» հետո մեր կողքի արհեստավորներն արդեն գիտեին, թե ուր եմ գնում-գալիս, իրենց լսածն էին ուզում ստուգել, մի կողմից հարցախեղդ էին անում, մյուս կողմից իրենց «հաստատ» իմացածի հավաստումն էին ուզում լսել. «Ռուդո ջան, ախպորս տղեն հասատ ասում էր, որ ռուսական բազայի համարյա ամբողջ «НЗ» զինապաշարը հասել է ճակատ։ Ճամփին ռաստ էկե՞լ ես», «Ռուդո ջան, քրոջս փեսեն սնայպեր ա, ասեց՝ մենք Պարսկաստանից «չերեզ» Մեղրի-Գորիս տանկային երեք բրիգադ ենք ստացել, երևի Գորիս տեսած կլինես»… Ու ոչ մեկը չհացրեց, թե ամեն «ռեյսդ» 500-600 կիլոմետր է, բա մեքենադ ո՞վ է բենզին լցնում։ Դա իրենց գործը չէր, դա կարևոր չէր, կարևորը «յութուբի» վիդեոներն էին հաղթական մարտերի և դավաճանությունների մասին։ Անկախ ինձնից սկսեցի հարցերը ցրել, պատմություններ հորինել, կատակի տալ, որ տեսածիս մասին չհարցնեն։ Ծիծաղում էինք լիաթոք…

Զանգեցի Զարուհուն։ Ասաց. «Արի, դու հաստատ գնում ես, բայց անպայման զանգի Գոռին»։ Զանգեցի։ Ասաց. «Ախպերս, ընենց արի, որ առավոտ 7-ին հասնես Գորիս, գիշերով փորձեցիր անցնել՝ կարող է մերոնք էլ խփեն, դիվերսանտներ են երևացել»։ Զանգեցի Արթուրին, ասացի. «Դու մնա, ես կբարձվեմ, կգամ, հետո կեսգիշերին կշարժվենք, որ առավոտվա կողմ հասած լինենք»։

Բարձելու ընթացքում հիշեցի, որ այս անգամ պիտի քարտից փող հանեմ. հարկավոր էր լիցքավորել մեքենան։ Զարուհու՝ հավաքակայան դարձած պատկերասրահից ընդամենը երեսուն մետր այն կողմ սրճարանների շարանն էր, դրանցից այն կողմ՝ բանկոմատը։ Ջերմ աշնանային երեկո էր, սրճարաններում ազատ աթոռ չկար։ Մտածեցի, որ երևի բազմոցին ու բազկաթոռին նաև սրճարանային աթոռը կարող է փոխարինել, որ ինֆորմացիոն պատերազմի մասնագետները գոնե մի բաժակ սուրճի շուրջ խելք-խելքի տան ու հաղթենք։ Կմնա չնչին բան. հաղթել «ռեալ»-ի մարտադաշտում։ Բայց ի զարմանս ինձ, պատերազմի մասին ոչ մի կենդանի զրույց չլսեցի։ Միայն մի տեղ ականջս ընկավ, «կամուֆյլաժ» բառը։ Ականջս սրեցի, բայց երկու ընկերուհիները իրենցից մեկի շնիկի սանրվածքը քննարկելիս սխալ բառ էին գործածել… Նրանց կողքի սեղանին գարեջուր էր խմում միջին տարիքի, հոգնած ու անտարբեր հայացքով հաստափոր մի տղամարդ։

Հետո մեքենան լուսավորում էր օձի պես ոլորվող վերընթաց ճանապարհը։ Մթնում առկայծում էին էլեկտրական լույսերն ու աստղերը։ Լեռնային ոլորաններում դրանք շատ հեշտ է շփոթել։ Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող աղոթքն էր։

— Գոնե հիշո՞ւմ ես, թե մի «սնարյադը» քանի կիլո է,- միջին տարիքի, հոգնած ու անտարբեր հայացքով հաստափոր մի սպա էր հարցնողը։

Ես նրան ինչ-որ մեկին նմանեցրի, բայց չէի հիշում թե ում։ «Հաստատ գարեջուր սիրելիս կլինի, միայն դրանից են սպորտային կազմվածքով զինվորականները փորերն աճեցնում»։ Ասացի.

— Յոթանասուն, արկղով՝ հարյուր։ Գրեթե ամեն ինչ անգիր հիշում եմ։

— Կրակելուց քանի՞ րոպե հետո մեքենան պիտի լքած լինի կրակային դրքը։

— Երկու րոպե քառասուն վայրկյան։

— Ճիշտ է, բայց դա երեսուն տարի առաջ էր, տեղորոշման՝ այսօրվա գերճշգրիտ միջոցների ու ԱԹՍ-ների առկայության պարագայում այդ թիվն ավելի է նվազել։

— Հետո՞ ինչ…

— Հիմի որ քեզ կցենք քսան տարեկանների հետ կլինի՞… Դու նրանց հավասար ո՛չ «սնարյադ» կարող ես տեղափոխել, ո՛չ՝ տեղադրել, ո՛չ էլ առաջվա պես ծտի նման «գրադի» վրա կթռչես… Շուտ ես հոգնելու, ուշացնելու ես ու… Կամ առանց ակնոցի ո՞նց ես ավտոմատ կրակելու, բա որ ակնոցդ ջարդվի՞ (հաստատ ջարդվելու է)… Էդ քսան տարեկաններն առանց քո ներկայության ողջ մնալու ավելի շատ «շանսեր» ունեն, քան քեզ հետ… Ժամանակը գա՝ կկանչենք։

Փորձեցի էլի փաստարկներ բերել, բայց հաստափոր սպան ավելի կտրուկ արձագանքեց.

— Հոպա՛ր, յա՛ն տուր, չի՛ լինի…

Հետո նորից օձի նման ոլորվող ճանապարհն էր, բայց արդեն ցերեկվա ճանապարհ էր, գնում էինք հրաժեշտ տանք Ծիծեռնավանքին։ Գոռն այս անգամ մեզ դիմավորեց Երևանում։ Ասաց. «Ախպերս, մարդկանց տանում ենք, որ հրաժեշտ տան մեր սուրբ վայրերին»։ Ձորում խոշոր տեխնիկայի տարօրինակ, սկզբում անհասկանալի ակտիվություն կար, տեղ տեղ ուղղակի անհնար էր մեծ բեռնատարների կողքով անցնել, նեղլիկ հողաշեն ճամփաներ էին։ Դիմացից մեծ մեքենա էր գալիս։ Ճանապարհի՝ համեմատաբար լայն մասում կանգնեցինք։ Մեքենայից դուրս էի եկել, ծխում էի՝ սպասելով կրիայի արագությամբ էր շարժվող երկար հսկայական տրամագծով խողովակներ տեղափոխող բեռնատարի անցնելուն։ Մյուս մեքենայի տեղացի վարորդը չտվածս հացին ակամա պատասխանեց. «Միլիոններ ա է՜, ո՜նց են քանդում ու կրած տանում, ո՜նց են վռազում որ թուրքին չմնա, ԳԷՍ-ի տրուբեքն են հավաքում… Մի քանի տարի առաջ որ գետն էդ ժեշտի մեջ փակած չլինեին՝ ստեղ ահագին բնակչություն կլիներ, գիտե՞ս քանի հոգի փորձեց հաստատվի… Ոչ ճամփա սարքեցին, ոչ նորմալ կապ… Մենակ իրանց ջեբի ԳԷՍ-երի մասին էին մտածում…»։

Երեկոյան Ծիծեռնավանքում վերջին ծառայությունը մատուցող հոգևորականն ասաց.

— Ես գիտեմ, որ մենք երկար ժամանակով չենք հեռանում, մենք ականատես ենք լինելու մե՛ր վերադարձին, հենց մե՛ր, ոչ թե մեր զավակների կամ թոռների։ Ցավոք հիմա պարտվեցինք, քանի որ կրկնեցինք Աստծո դեմ ապստամբած հրեշտակների սխալը, ուրացանք Աստծուն, հպարտացանք… Իսկ գիտե՞ք, որ ՀՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ բառի արմարտը ՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ-ն է, նշանակում է՝ Հրեշտակների ՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ։ Մենք ետ կգանք, երբ հպարտութունը փոխարինենք արժանապատվությամբ ու առաքինությամբ… Ամեն ինչ մեզնից է կախված, կարող է շուտ ետ գանք, կարող է՝ ուշ…

Ուշ, շուտ, միգուցե, հաղթանակ, պարտություն… Ամեն բան երկակի էր…

Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող ի սրտե աղոթքն էր…

Ծխում ենք, քֆուր ենք անում

Ռուսական մի լավ ասացվածք կա՝ «на войне, так на войне», որի իմաստային հայերեն համարժեքը «տո դե արի ասե՛մ, արա՜»-ն է։ Էսօր էդ օրն էր։ Հայաստանը կորոնծայի (կառոնձյան էլ վրադիր) ոչ հավեսն ուներ, ոչ էլ տրամադրությունը, պատրաստվում էին կարանծյայի կամաց-կամաց թուլացման հետ սովորել ապրել էդ վհուկի հետ (առանց կենակցելու, թե չէ ստիպված կլինենք նոր ֆիլմ նկարահանել՝ «Իտալական սցենարի անհավանական արկածները Հայաստանում»): Դա նշանակում էր, որ հնարավոր է այստեղ ավելի թեժ ու ահասարսուռ բաներ տեղի ունենան, քան Վուհանում, համաճարակի բռնկման սկզբում։ Եվ կանխազգացումս արդարացավ…

Եվ այսպես, լուսավորյալները մեզ լուսավորեցին, որ արդեն երկու տարի, ինչ մեզ մոտ տերուտիրականը թավիշն է, այդ թավշի վրա ոչ միայն փոշի է հավաքվել, այլև ոսկի, և այդ ոսկին բաժանել է պետք անլույս մնացած և այդ պատճառով էլ արդեն ոչ այնքան հպարտ, բայց դեռևս երջանիկ քաղաքացիներին։ Կուտակված ոսկու պաշարի մասին ձենձնելն իհարկե դուր չեկավ թավշատիրոջն ու որոշեց պատժել սրանց։ Բայց ինչպես հայտնի է, թավշյաներին «պալոժ չի» շուն ունենալը, որ քսի տան (դա նախկիններին էր վայել, էլ «Դոգ», էլ Բուլդոգ… Անգամ ԷՇ ունեին, բայց մեր քայլականներն այս ոլորտում էլ առաջընթաց ունեն, ոչ թե քայլ են արել, այլ մի ամբողջ լոք. նրանք եղջերու են ձեռք բերել), ուստի քսի տվեցին ձեռքի տակ եղած այդ կենսատեսակին (բուն գրաբարով՝ алень), որը սկսեց ԱԺ միկրոֆոնի մոտ հայհոյանք հիշեցնող մնչոցներ հանել։ Ախր ասա դու հրապարակ ունես, ո՞ւր ես, քո հրապարակը թողած, եկել կանգնել էդ… Էստեղ, ինչպես ասում են, «գնաց կաշը»… «Հընե՜նց կաշ» գնաց, որ Նիկոլը հաստատ փոշմանել էր, որ էն 4300 խեղճուկրակների տեղակ ԱԺ-ն չեն հոսանքազրկել։ Բայց դա դեռ սկիզբն էր. հետո 700 ընտանիքի գազն անջատելու համար էլ փոշմանեց, որովհետև ԱԺ-ում լուսավորյալներն արդեն «պոլնի գազ» էին տվել ու ոտները գազից  հանելու միտք չունեին։ Այստեղ թավշապարտեզի համբերությունը սպառվեց, քանի որ պարզ դարձավ, որ փողի գոյությունը հերքելու հետագա բոլոր քայլերն այլևս անխուսափելիորեն հանգեցնելու էին անիմաստ կռուտիտների (բառը բնօրինակով չեմ գրում, քանի որ մենք այս բառը բուն լեզվից հայավարի ենք փոխառել, ու ռուսները հաստատ չեն հասկանում, թե ինչ է դա նշանակում ճիշտ այնպես, ինչպես խադավիկը կամ ռազվալչիկը և կամ դուխովը, որի բացատրությունը լսելուց հետո ռուս համակուրսեցիներս երկար ծիծաղում էին)։ Էս ամեն ինչը ներքևներում լուրջ անդրադարձ չունենալ չէր կարող, և ցավոք ունեցավ… Ախր մեր թավշապարտեզի սաները համառորեն չեն ուզում հասկանալ, որ իշխանությունը level-ներով խաղ չի, որ չստացվի՝ նորից փորձեն, որ ձեռքներն առած ցանկացած զենք՝ հենց իրենց դեմ կարող է գործածվել (Աստված չանի, բայց պիտի իմանան, որ նման սուր, կտրող, ծակող բաները մի օր ձեռքներին է, մի օր էլ՝… Սերժի ձեռքից իրենք են վերցրել, գիտեն` ուր են մտցնում…), ներառյալ արտակարգ դրության ժամանակ պարետատունտունիկ խաղացողների «պապայի» բանավոր ցուցումով մարդուն բերման ենթարկելը։ Չեն գիտակցում, որ իրենք իրը չեն, որը ստվեր է գցում, այդ իրը երևույթն է, իսկ իրենք ստվերի այն մասն են, որը լույսի աղբյուրին ամենամոտն է, և որքան լույսից հեռանում ես, այնքան ստվերն ահագնանում է, մեծանում, սևանում և սուգ ու շիվան դառնում… Վկա Գավառի դեպքերը։ Բայց այս ամենի մեջ իրենք այնքան էլ մեղավոր չեն, հիշում ե՞ք Վիսոցկու երգը՝ «Жираф большой…»։ Հընե՜նց թութակի միս կուտեի…

Հա, ինչու այսքան շեղվեցի՞։ Նկարագրում էի, թե ինչ խուճապ ու խառնաշփոթ է տիրում հակառակորդի կիսադաշտում։ Էն էլ էս հալը հալին էլ Մեսրոպս ինքնամեկուսացավ, թե՝ թող Գրիգորն իմ տեղը խաղա, համ էլ զամեն ունենք։ Ասինք լավ, հլա թող մտնի՝ տեսնենք։ Բայց Մեր զամենն եկել-կանգնել է դաշտի եզրին ու մի հայիլ-մայիլ է լինո՜ւմ, մի ինքնազմայլվում է՜, իր գերկարևորագույն գերբեռնվածության լայնքն ու երկայնքն է ինքնաներկայացնում։ Մեկ քայլ է անում դեպի դաշտը, մեկ զադնի դնում էն հայտնի ռուսական երգի հերոսուհու նման՝ «ой не надо, я сама…»: Հետո էլ սկսեց ծլնգոց-մլնգոց ման գալ… Հիմի ի՞նչ անենք, որ պապերիդ մեջ Տեր Գաբրիել անունով ուսյալ հոգևորական է եղել, եղբա՛յր, ամեն տեղ ծլնգոց ու զանգակատո՞ւն ես ման գալու… Մնացածներս էլ կարող ենք Անտեր-ով գրվել, մենակ թե ժամանակ մի ձգի, մտել ես՝ խաղա։ Սա ֆուտբոլ է, ֆուտբոլ. կամ դու ես տշում, քամ քո ոտքին են տշում։ Էստեղ քո իմացած տեքստի միջի թվացյալ կյանքը չի, կյանքը տեքստի մեջ հենց այնպես չի հայտնվում, տեքստը թե կյանքից մի կենդանի բան վերցրեց, թե կարողացավ կենդանի մի բան իր մեջ փոխադրել, ապրում է, թե չէ՝ դառնում է նիշերի շարան, ո՛չ բառերի, ո՛չ տողերի, քանզի մեկ բառն ու մեկ տողն էլ կարող են նիշաշարին կենդանություն հաղորդել, այլ հենց նիշերի, որոնք իմաստային առումով գուցե շատ էլ զիլ թվան, բայց կենսական ոչ մի բեռ չկրեն, անկյանք լինեն։ Էնպես որ, այ Գևորգ ջան, մտի՝ մարդավարի խաղանք, պաս տանք, պաս առնենք։ Սրանց էս խառը վիճակում գոլ խփելու իսկը ժամանակն է, իսկ մենք, ամբողջ թիմով կանգնած, նայում ենք, թե ոնց ես տռտոզտում (ծլը՜նգ), ու ոչ էն է՝ դաշտ ես մտնում, ոչ էն է՝ տրիբունա ես հեռանում, կանգել ես եզրագծի մոտ ու գրպանի բիլիարդ ես խաղում։ Ա՛յ հոգուդ մատաղ, մեր պատմությունները որ նորմալ քոփիփեյստ արած լինեիր (առավել ևս՝ տառաչափն ու միջտողայինը դզած լինեիր), կիմանայիր, որ մեր թիմի կազմը շատ-շատ մարդաշատ է, ու թեև մեծ մասը չի երևում, բայց դեռ խաղի մեջ են Մեսրոպի կողմից խաղադաշտ մտցրած ուչեբկի մայորը, առյուծի ալկոգել խմած Մարինայի հարևան, տասնչորսհարկանի անեծքաքֆուրների հեղինակ Վարդիշաղ տատը, Գրիգորի թիմակից, ԷՇեմիկ հիվանդությամբ տառապող անբախտ Փանոսը, Սաթիկի` Արարատի գագաթից թքող դասախոսը… Բոլորը, բոլորն են խաղի մեջ, մինչև անգամ իմ թիֆլիսեցի տատը, որը կարողանում էր գրպանի բիլիարդի գնդակներով էլ ֆուտբոլ խաղալ, յուրահատուկ մեթոդ ուներ…

Համաձայն եմ, գուցե մի քիչ պինդ բշտեցի, ոնց որ լողալ իմացող, բայց ջրից վախեցողին հետևից զոռով բրթես, գցես ջուրը, որ վերջապես սառը ջրի հետ առաջին հպման վախը հաղթահարի։ Խաղադաշտ մտնելու էս դառը հրավերից հետո տեսնես Գևորգն ինչքա՞ն կատաղած կլինի… Ոչինչ, ես պոլիտկոռեկտության երդում չեմ տվել։ Բայց խաղից հետո բնության գրկում մի երկու բաժակ կգցենք, կանցնի, ոնց որ թե բնության հետ վատ չի, հասել է Ահնիձոր։ Դե էդքան զբաղվածության հետ որ ոտքի բութ մատին զոռ է տվել ու հասել է Լոռվա էդ գողտրիկ անկյունը, ուրեմն էդ թեմայով (Ահնիձորի ու զբաղվածության) մի բան էլ ես պատմեմ։

Որքան հիշում եմ՝ 2008-ին էր կամ 2009-ին, Երևանից գրողների մի մեծ խմբի հետ Ահնիձոր էինք գնում` Հրանտ Մաթևոսյանի հայրենի գյուղում Գրականության պուրակ հիմնելու։ Վանաձորից Լոռվա գրողներն էլ պիտի միանային։ Երբ արդեն Վանաձորից էլ պոկվեցինք ու մտանք ձորը, երջանկահիշատակ Սարուխանը թե՝ «Արա՜, մեր ХХХ-ին մոռացանք, կանգնենք, մինչև տաքսով գա հասնի մեզ» (եթե հիմա ողջ լինեին, երջանկահիշատակ Ռուբեն Հովսեփյանը, Ֆելիքս Մելոյանը, Հրաչյա Սարուխանը կամ էլ Լևոն Խեչոյանը այդ մարդու անունը կտայի, իսկ այսպես կոռեկտ չեմ համարում, քանի որ հենց նրանք էին ավտոբուսի ետնամասում տեղավորված)։ Էստեղ Ռուբեն Գեորգիչն ասաց. «Ոչինչ, ոչինչ, գնացինք, ճամփեքին ջուր շատ կա»… Լևոնը փռթկաց, իսկ Ռուբեն Գեորգիչը շարունակեց. «Այ Հրաչ ջան, ХХХ-ը երկու տարի գլուխս տարավ, թե՝ տես ի՜նչ հոդված եմ գրում քո գրականության մասին։ Վարջապես երբ հոդվածը լույս տեսավ, կարդացի ու չհասկացա, թե ես հիմա լա՞վ գրող եմ, թե՞ վատ։ Միակ բանը, որ էդ հոդվածից հասկացա, էն էր, որ ես դաշնակ եմ։ Է՜, բոլորն էլ գիտեն, որ դաշնակ եմ, բա արժե՞ր դրա համար երկու տարի սպասացնել ու էդքան ջուր ծեծել»։ Ահագին ծիծաղեցինք, բայց պատմությունն այդքանով չավարտվեց: ХХХ-ը տաքսով գլխապատառ եկավ մինչև Ահնիձոր (էդ էր պակաս, որ նման եզակի հնարավորությունը բաց թողներ…)։ Հասավ թե չէ, սկսեց պարապ ականջ ման գալ, որ արդարանա, թե այսինչի մասին նյութն էր խմբագրում, այնինչն էլ էր հոդված ուզում, չգիտեմ ինչի վերջնաժամկետն էր, էն ֆլանն ու ֆստանն էլ ականջին թթվել են… Իսկ Ահնիձորում ինչն է շատ՝ ճանճը, մարդկանց ձեռքերը զբաղված էին (դե ծառ էին տնկում), գլխով էին ճանճ քշում, իսկ ճանճն անըդհատ զահլա էր տանում՝ «ֆլանը, ֆստանը…»։

P.S

Քիչ մնաց մոռանամ. Մեսրոպի տարածած գրառման մեջ Գևորգը կարծիք էր հայտնել, թե մեր խաղացածն էլ է «կոռոնամյուրոն», բայց իմ ճշտող հարցերին չէր պատասխանել։ Հիմա արդեն մեր դաշտում հարցնեմ. Գևորգ ջան, վեպի մեծագույն տեսաբաններից մեկի՝ Մ. Բախտինի հետ հո խնդիր չունե՞ս։ Մասնավորապես «Ժամանակի և քրոնոտոպի առանձնահատկությունները վեպում» աշխատության հետ։ Չեմ կարծում, թե ունենաս։ Հիմա միայն մի ուրիշ հարց տամ. համաձա՞յն ես, որ Բոկաչչոյի Դեկամերոնը` իբրև գաղափար և իբրև գեղարվեստական ստեղծագործություն, գրականության լեգենդ է։ Այս հարցերի պատասխաններից հետո կասեմ, թե ինչու մեր արածը «կոռոնամյուրոն» չէ։

P.P.S.

Արսեն Թորոսյան ջան, էն հոգուդ մատաղ, կյանքդ շատ չուտեմ, բայց ծխողների քիչ վարակվելու վերաբերյալ հիմի էլ ֆրանսիացիք են հետազոտություն արել ու հանգել ճիշտ նույն եզրակացությանը, ինչին հանգել էին չինացի ուսումնասիրողները (վարակվածների մեջ ծխողները կազմել են ընդամենը 1.4%)։ Մի ամիս առաջ այս թեման փորձեց սաստելով փակել, հիմա արդեն պաշտոնապես կորոնավիրուսի մամուլի քարտուղար համարվող ԱՀԿ-ն, որն ի դեպ համատեղության կարգով նաև Ապոկալիպսիսի մամուլի խոսնակն է, արդեն հայտարարել է, որ կորոնայից հետո լինելու է նաև ջրհեղեղ, երաշտ և սով, բայց դե ֆրանսաիցիները ոչ միայն տվյալների հետ էին աշխատել, ինչպես չինացիք, այլև ուսումնասիրություններ էին իրականացնել։ Այնպես որ, ինչպես սիրում է ասել հայտնի ցինիկ Նևզորովը. «Курим, ругаемся матом» (ծխում ենք, քֆուր ենք անում):

Առաջարկներ ՀՀ հպարտ խադավիկներից ու հողագործներից

Մեղքս ինչ թաքցնեմ, մինչև հիմա էլ խղճի խայթ ունեմ, որ ցանկացա Մեսրոպին էլ հետս տանել Իտալիա, թեկուզ երազում։ Բայց պարզվեց, որ երազն այնքան էլ երազ չէր։ Նաև պարզվեց, որ ցածից դեպի վեր սողացող վիրուսն էնքան վտանգավոր չէր, որքան տասնապատիկ ավելի արագ տարածվող, ապուշության հասնող հիստերիկ վախի համաճարակը։ Բայց ի պատիվ և ի արդարացում Մեսրոպի պիտի ասեմ, որ ինքը փակված տարածքում ոչ թե հիստերիայի գիրկն ընկավ, այլ բանակային հուշերի, բայց էդ անտեր վիրուսն իր ներկայության մասին անընդհատ հիշեցնում էր, երևի արդեն կպել էր ոտքերին, դե ոտքերն էլ հայտնի է, թե որտեղ են միանում… Ու Մեսրոպս անալիզների ու բաց հետույքների մասին հուշերի գիրկն էր ընկել, ու հետևից հետույքներին նայող մայորի, բայց կարգին դիմացկուն տղա է, չնայած հազար մարդ հետևից հազար բան է ասում… Մի խոսքով, երբ պարզեցինք, որ խցից մեզ դուրսբերողների պակաս չունենք, Արքոն էլ կամավոր առաջարկեց իր օգնությունը, խցի պատերն անմիջապես անհայտացան։ Հայտնվեցինք մեր սեփական մեկուսա-բնակարաններում։

Հանգիստ շունչ քաշեցի, մեղքի զգացումն էլ անցավ։ Մեկ էլ Մեսրոպը գրեց, թե՝ «Գիլու ձագ, մի խանգարի, դասի եմ»։ Մեկ ուզում էի միանալ ու դասը խանգարել, բայց հետո փոշմանեցի։ Ի տարբերություն իրեն ես մեկուսա-ավտոմեքենա էլ ունեմ, դրա համար էլ մեկուսացումն ավելի թեթև եմ տանում, և իսկապես ո՛չ տանձիս է, ո՛չ էլ մանդարինիս։

Բայց վիրուսը վիրուս չէր լինի, եթե աբսուրդային բեմադրություններ չսարքեր։ Վերջին 20 տարիներին մենք սովորել էինք, որ մեքենայի գլխին ամրացրած բարձրախոսներով կամ ՃՈ ոստիկաններն են անհասկանալի ինչ-որ ձայներ հանում, ու պիտի գուշակես, թե որ մեքենային է ուզում ինչ-որ բան ասել, կամ էլ մեքենայի գլխին ամրացված բարձրախոսները շատ հստակ, այսօրվա վարչապետի ձայնով կոչ էին անում՝ «ոչ Ռոբոտացմանը, ո՛չ Դոդացմանը»։ Հիմա երազիս միջի ՕԶԿ-ով ոստիկաններն ինչ-որ անհասկանալի բաներ էին գոչում։ Մեծ դժվարությամբ ականջս որսաց «ՀՀ պարետ» արտահայտությունը։ Եվ ես, հաշվի առնելով անցյալ տարիների փորձս, ենթադրեցի, որ ՕԶԿ-ով ոստիկաններն ընդդիմադիր են դարձել ու ամենայն հավանականությամբ կոչ են անում. «Ո՛չ պարետացմանը»։

Հետո երբ տուն հասա, պարզեցի, որ հիմա արդեն սեփական ձեռքով ինքդ քեզ համար պիտի ուղեգիր գրես (վարորդ հայրս դրան ասում էր «պուտյովկա»)։ Ես վաղվանից մոտս մի թուղթ եմ պահելու, որի վրա գրելու եմ. «Ապե, հորս արև ոչ մեկի տուն չեմ էթում, պռոստը ավտո քշելու հավես ունեմ…»։ Չեմ հասկանում, ազնիվ խոսք, չեմ հասկանում, թե Պարետը խուճապ պիտի տարածի՞, թե՞ խուճապի դեմն առնի, ախր ամեն նոր «բարաթի» պահանջը մթին կասկածների տեղիք է տալիս… Բայց այստեղ ՀՀ պարետը նորից հիշեցրեց իր մասին. «Ամեն առավոտ 10։00-12։00 տատիկ-պապիկների առևտրի ժամն է. մնա տանը, պահպանիր նրանց առողջությունը։ ՀՀ պարետ Տիգրան Ավինյան»։ Հետաքրքիր է ՀՀ պարետը հակառակ բովանդակությամբ SMS-ներ ուղարկո՞ւմ է տատիկ-պապկներին, թե՝ «Հերի՛ք է քնեք, տանից որ դուրս չեք գալիս՝ գիշեր-ցերեկը կարող է խառնած լինեք, գնացեք խանութ, ՀՀ ավելի ջահել ու ավելի հպարտ քաղաքցիները սպասում են մեկուսացումից դուրս պրծնելու և խանութ գնալու իրենց երջանիկ ակնթարթին. պահպանեք նրանց նյարդերը»։ Բայց հանուն արդարության պիտի ասել, որ մեր պարետն այնքան էլ մեղավոր չէ, ինքը հետևում է համաշխարհային թրենդին... Բայց ես ավելի գործուն լուծումներ եմ առաջարկում, և ոչ միայն իմ կողմից։ Միասնականորեն մարտահարավերն ընդունելու և հաղթելու կոչերն ամեն օր հնչում են, չէ՞… Ես էլ հավաքել և ի մի եմ բերել իմ և մոտակայքում ապրող ու աշատողների առաջարկները։ Ի դեպ, ի տարբերություն ՀՀ պարետի «գրուպպա պադդերժկի» անդամ, անգրագետ Պողոսի հարևան դեպուտատի պնդման, մեր տղերքը լավ էլ ամեն ինչ ջոկում են, թեև նույնպես անգրագետ են (ես նաև խիստ կասկածում եմ, որ Պողոսը ոչ մի բան չի հասկանում ու չի ջոկում)։

Մեր կողքի խադավիկ Գագոն.

– Այ ախպեր, բայց էս ցիրկը ե՞րբ ա վերջանալու։

– Ի՞նչ ցիրկ, Գագ ջան։

– Գործից հետո Թորոսյանի ցույց տվածի նման որ լվացվենք, մեր ձեռների վրայի մազութը կյանքում չի իջնի։ Մի երկու ամսով բերեն մոտս ուչենիկ աշխատի, որ լվացվելու ղադրն իմանա։

Էստեղ Գագոյի երիտասարդ ու հավանաբար սեռաքաղց ուչենիկը գլուխը հանեց բոքսի վրականգնած մեքենայի տակից.

– Ախպեր, էդ վարակը կնանիքի մոտ է՜ն մյուս ճամփով չի փոխանցվո՞ւմ։ Ինչ կայֆ կըլներ, որ մի հատ էլ վիդեո նկարել տային, թե ոնց պըտի աղջիկները տրուսիկը ճիշտ փոխեն։

– Վայ թե էդ վիդեոն կանսերվի Անժոն ավելի ճիշտ նկարի,- ասաց մեքենայի տերը, որը հողի հետ կռիվ տվող գյուղացի տղա էր,- իրանք որ նկարեն՝ էլի կիսատ-պռատ է ստացվելու։ Որ Թորոսյանի ցույց տվածով լվացվեմ՝ մենակ մատներիս ծերերը կմաքրվեն, մինչև ուսերս կորում եմ հողի մեջ։

Բան չունեի ասելու։ Ասացի.

– Տղերք, նման վիդեոներ որ նկարեն, լիքը խնդիրներ կլինեն. ռիսկի գոտում գտնվող պապկների սեռական օրգաններից միայն աչքերն են մնացել, իսկ տատիկները կատաղելու են… Ինֆարկտների քանակը կշատանա, կգումարվի վիրուսին։ Դուք ՀՀ պարետից sms չե՞ք ստացել, որ հարկավոր է խնայել նրանց առողջությունը։ Համ էլ խի՞ եք ձեր գործն ու Թորոսյանի գործն իրար հետ համեմատում…

Մի խոսքով, որոշեցինք քննարկել տղերքի առաջարկությունն ու ի մի բերած՝ առաջարկել պարետատանը։ Եվ այսպես.

1. նկարել թե ոնց է խադավիկ Գագոն լվացվում ծանր օրվա ավարտին, և ոնց հանել ձեռքերի մազութը, քանի որ նման «պրոցեդուրայից» հետո ոչ միայն կորոնա և մնացած վիրուսներն են վերանում, այլև բոլոր օգտակար բակտերիաները և տեղ-տեղ անգամ մաշկը.

2. Անժոյին գումար հատկացնել, որ առանց քցված լինելու զգացողության (իրենք վիրտուալ սեքսն ու մերկացումն էլ են փող հաշվում, հայրենի կառավարութունն էլ հեղափոխական է, քցող չի) նկարահանի, թե ոնց պետք է ճիշտ և արագ տրուսիկ ու պակետ փոխել.

3. այդ տեսանյութերը պտտել ոստիկանական մեքենաների վերևում ամրացված էկրաններին, բացառությամբ տատիկ-պապիկների խանութ գնալու ժամերի՝ 10։00-ից 12։00։ Կարելի է նաև առանձնացնել հատուկ խմբեր, ասենք երեք-չորս հոգի, որ տնե-տուն շրջեն (քանի որ հիմա տանից միայն Զիմզիմովի բարաթով կարող ես դուրս գալ) ու երկուսը էկրանը բռնեն, մեկը տեսանյութերը միացնի, բայց պայմանով, որ երեխաներն այդ ժամին օնլայն դաս սովորելիս լինեն ու չծիկրակեն։

Քննարկեցինք մի-մի հատ ծխելով։ Էստեղ տղերքից մեկը թե.

– Հա ախպեր, բա ասում էիր ուսումնասիրություն ես կարդացել, որ ծխողներն ավելի քիչ են վարակվում… Թորոսյանը հերքեց, ասեց՝ չկա նման բան։

Ես, իհարկե, չասացի, որ Չինաստանի տրամադրած տվյալները (վարակվածների մահերի և այլն) հեղինակավոր գիտական մի ամսագիր՝ իմունոլոգիայի և ալերգիայի կլինիկական ամսագիրը, որտեղ գիտական մի հոդված տպագրելու համար նախարար Թորոսյանը հավանաբար շատ բան կտար, լրջագույն վերլուծության է ենթարկել և ստացել այդ տվյալները, որոնց մասին ես պատմել էի տղաներին և նյութը տեղադրել էի ՖԲ իմ իջում։ Էդ խուճուճ-մուճուճ բառերը տղերքին չեն հետաքրքրում, բաց այ ինձ համար նախարարը պարզունակ մանիպուլյատորի կարգավիճակ ձեռք բերեց, քանի որ նույնիսկ ԱՀԿ-ն չի պնդել, որ նման փաստեր չկան, այլ խնդրել է ամսագրին այդ ուղղությամբ հետազոտությունններ այլևս չանել… Իսկ Թորոսյանն իր «լայվում» ասում էր, որ ամսագիրը հավատ չի ներշնչում, որ տվյալները գիտական ուսումնասիրության ենթարկված չեն, որ ընդհակառակը… Ես իհարկե չեմ ուզում, որ նախարարը ծխելու քարոզ անի, բայց կարող էր չէ՞ նրբանկատորեն լռել, քանի որ բազաթիվ ծխող տարեցներ միգուցե հենց միայն իրենց ծխելու շնորհիվ չվարակվեն, քանի որ թոքերին խփելու այս վիրուսի առանձնահատկությունը հաստատ կստիպի վիդեոներից կատաղած տատիկներին թթվել պապիկների ականջին, թե՝ թարկի, թարկի…

Մի խոսքով, ես գնացի մեր առաջարկությունները ՀՀ պարետին ուղարկելու և բարաթս տպելու (ես տպիչ ունեմ)… Աստծո հաջողությամբ Մեսրոպն էլ հուշերի գրկից կվերադառնա խաղադաշտ ու գլխով գոլ կխփի, ոնց որ խոստացել է, թե չէ զամե՜ն, զամե՜ն… Այ տա, բա ես քո մեղքը չե՞մ գալիս, էն Համբոն իր երկու մետր բոյով որ խաղադաշտ մտնի որպես պաշտպան, ամբողջ էներգիան խուճապի տված Արփին՝ կիսապաշտպան, և երկար ժամանակ ինքնամեկուսացած Ամի Չիչակյանն էլ դարպասին կանգնի, դու ո՞նց ես գլխով գոլ խփելու, հը՞։ Ինչքան ուզում է լավ պաս տամ (ՈւԵՖԱ-ի ականջը խուլ, թե չէ նորից «նոտա» կուղարկեն Արայիկին)…

Բայց չմտածես, թե ես դեմ եմ, կողմ եմ, քանի որ խաղն ավելի հետաքրքիր կդառնա։

«Կառոննի» երազ

Երազիս մեջ ինձ ու Մեսրոպին նստացրել էին։

Հա, հա, Մեսրոպ ջան, ինձ ու քեզ փակել էին։ Սկզբում միայն ինձ էին ուզում տանել, բայց հետո երկուսիս էլ տարան։ Գիտես էլի, ընկերովի հարսանիքից մինչև մեկուսարան մի վիրուսաչափ բան է։ Չնայած ո՜ւր էլ տանում էին, ազգովի մեկուսարանում ենք, էլի՜։ Արփին իբրև հրատարակիչ թեթև տուգանքով ազատվեց, բայց ինձ ու քեզ նստացրին…

Պատմեմ երազս։

Դռան զանգը տվեցին։ Բացեցի թե չէ՝ սովետական ՕԶԿ-ներով ոստիկանններն, առանց ներկայանալու, վրաս աչքեր կծմծացնող ինչ-որ բան փչեցին ու հրելով, շա՜տ-շա՜տ քաղաքավարի ներխուժեցին՝ հընթացս հարցնելով, թե երեխան հո չի՞ վախեցել։ Ասացի՝ չէ, մի վախեցեք, ես երեխային իմ երազներ մտնել չեմ թողնում, ամոթ է… Սրանց ավագը ասաց, որ ինձ բերման են ենթարկում միանգամից մի քանի օրինախախտման կասկածանքով։ Հատկապես՝ խուճապ տարածելու։

Ասացին որ Արայիկ Հրությունյանը ՈւԵՖԱ-ից «նոտա» է ստացել, որ «կարանտյայի» ժամանակ ոչ մի բան տշել ու «պաս» տալ չի կարելի, նույնիսկ պատմվածք։ Իրենք անգամ Եվրոպայի առաջնությունն են փակել… Այդ մասին ոստիկանների ձեռքի սև թղթերի մեջ սպիտակով գրված էր։ Նեղսրտեցի. ախր այ ընկեր ջան, այ ընկեր «դիրեկտոր» ջան, հազիվ համազգային ծնողական ժողով անես, մի հատ քո էդ «ուսմասվարին» հարցրու, թե ինչի՞ մինչև հիմա մատը մատին չի տվել, որ իմ ու Մեսրոպի նման անբանները վեպ գրելու տեղակ իրար կոռոնապատմվածքներ «պաս» չտան… Բայց թղթերը հետաքրքրեցին։ Ավագին ասացի.

– Բա ինչո՞ւ եք սև թղթի վրա գրել։

– Շատ բան իմանաս՝ վիրուս կկպնես։ Էդ վախտ իսկական սև թուղթ կբերեն։

– Տեսա՜ր դու, պա, պա, պա, պա,- ասացի ես,- հրեդ, սեղանին լիքը սպիտակ թուղթ կա…

Ավագը խոսքս կտրեց.

– Նոր կարգի համաձայն խուճապ տարածելը քրեորեն պատժելի է։ Քանի որ նոր կարգավորումները վերին աստիճանի տրամաբանական ու հասկանալի են միայն պարետի ու պարետատան համար, ապա ես «պա» և «րետ» վանկերի համադրումը կարող եմ իբրև խուճապ դիտարկել։

Ասացի.

– Տղերք, մի տեսակ վատ երազի նման է, սպասեք զարթնեմ, գնամ ջուր խմեմ, գամ ու շարունակենք։

Ավագը շարքային ոստիկանին գլխով արեց՝ թե դու էլ գնա։ Ասացի.

– Ես ջրի տեղը գիտեմ, երազից փախչելն էլ խուճապ տարածելու նման մի բան է, խելքս հացի հետ չեմ կերել։

– Գնա, գնա,- ասաց ավագը,- ջուր խմելու համար պիտի ծորակը բացես, չէ՞։- Գլխով արեցի։- Հենց ծորակին կպար՝ վիրուսն էլ քեզ կկպնի, մոտդ էլ հեռախոս չկա, որ Արսեն Թորոսյանի ինստրուկտաժով լվացվես։ Իսկ եթե «ինստրուկտաժը» խախտելով լվացվեցիր՝ արդեն մեզ խուճապի կմատնես… Ջոկի՞ր, Ջորջ։

– Լավ, ասացի, ջուր խմելուց հրաժարվում եմ։ Համ էլ ես, Ջորջը չեմ, Ռուդոն եմ, Գիլանցը, Գիլու ձագը, չի ասել մեր Մեսրոպը։

– Է՜ն Մեսրոպը՞, որ հետդ պասերո՜վ, պասերո՜վ խաղում է։

– Հա,- ասացի,- ինքը։

– Կասենք մի խուճուճ դիմում էլ ինքը գրի։ Բայց ինքը բիձա է, մենակ քեզ ենք փակելու։ Վերջ, հավաքվի, տանում ենք աէրոպորտ, Էջմիածին, արտադրամաս… Չէ, ռադ կանենք՝ Իտալիա։

Քեզպեսներին հարկավոր է հասարակությունից մեկուսացնել,- ասաց ու տարօրինակ կերպով կերպարանափոխվեց, դարձավ ամեն ինչով Ռիշելյեի կրկնօրինակ մեր պարետը,- ու եթե ամբողջ ազգը հիմա մեկուսացած է, ուրեմն քեզպեսները պիտի ազատ ֆռֆռան վիրուսառատ երկրներում։ Իզուր չէր, որ Պլատոնն իր պետությունից վռնդում էր…

– Պլատոնը հույն էր, իսկ դուք ինձ Իտալիա եք ուղարկում։

– Նույն կորոնացված զիբիլն է էլի։

– Բա դա արդարություն է՞,- ասացի ես, – ես իմ համար իտալիաներում ու չինաստաններում ազատ ֆռֆռամ, Մեսրոպը մնա «կարանտյայի» մեջ, ինքն էլ է մեղավոր, հետս ճամփեք։

– Մեսրոպից մի քիչ վախենում են, մեդիափորձագետ է։

– Տատաս ասում էր, որ վախենալու դեմ ամենալավ միջոցը չիշիկ խմելն է։

Էս խոսքիս վրա Ռիշելյեն նորից կերպափոխվեց, դարձավ ոստիկանության ՕԶԿ-ով ավագը։

– Չիշիկս չի գալիս։

Ուսերս վեր քաշեցի.

– Ես ինչ անեմ։ Տղերքիդ հարցրու, կարող է իրենցն է գալիս։

Ավագը նայեց սարսափազդու, «դուբիկնի» բռնակը շոշափելով՝ վեր կացավ.

– Ինչ ասի՜ր, հլա արի ստեղ….

– Էդտեղ ինչ վատ բան կա,- չքմեղանալով ասացի՝ մեջքիս իջած «դուբինկեքի» ցավը վերհիշելով,- հեղափոխությունից առաջ ինչ քաք ասես՝ իրար հետ կերել եք, պաշտոնանկ արված ու փախածները վկա, համ էլ էդ չիշիկ խմելը անմեղ բան ա, էլի։

– Էդ հեղափոխությունից առաջ էր, հիմա մենք ոչ քաք ենք ուտում, ոչ էլ չիշիկ ենք խմում, լսի՞ր, արա…

– Հա,- ասացի,- լսեցի, բայց Մեսրոպին էլ… Համ էլ ինչի՞ եք վատ զգում, չիշիկ է էլի, չիշիկ…

Էստեղ զարթնեցի։ Անիչոկը նեղացած ասեց.

– Պապա, մի ժամ ա ասում եմ չիշիկ ունեմ, բայց դու քնած ես, մաման էլ ա քնած, ես էլ որ բոբոիկ ոտներով գնամ՝ կջղայնանաս։

Երեխու հարցերը լուծեցի։ Բայց հո երազս կիսատ չէի թողնելու, նորից քնեցի, որ Մեսրոպն իմանա, թե ինչ դաժան վերջ ունեցավ այս պատմությունը։

Մի խոսքով մեզ փակեցին նեղլիկ խցում ու մեջը վիրուս բրախեցին։ Քանի որ Արսեն Թոոսյանն ասել էր, որ դա ծանր վիրուս է, ապա ենթադրաբար էդ անտերը գետնի մոտ պիտի լիներ, հետո էր սողեսող վեր բարձրանալու։ Ձգվեցինք դեպի ահագին բարձրադիր օդանցքը, բայց բոյներս հերիք չարեց։

– Բա մի բոյլուխ ընկեր չլիներ, որ օդանցքը բացեր։

– Էդքան բոյ մենակ Արքոն ունի,- ասաց Մեսրոպը,- բայց երեկ նեղացրել ես, հաստատ օդանցքը չի բացի։

– «Խասյաթ մուխաննաթ»,- ասացի ես։ Չգիտե՞ս, որ տաքարյուն եմ։

Երևի արդեն գլխի ընկար, որ երազը պատմել ավարտել եմ, ու մենք էդպես էլ բանտարկված մնացինք։ Էնպես որ, Մեսրոպ ջան բանտից ազատելը քո վրա, թե չէ օդանցքը դեռ փակ է, Արքոն դեկամերոն.ամ-ի գործերով է, իսկ վիրուսը սողեսող բարձրանում է վեր։ Խցում լվացարան կար, բայց Արսեն Թորոսյանի լվացվելու ինստուկտաժի վիդեոն չկար, որ կարողանայինք փոքր ինչ ապահով շնչել։

Կորոնազերծված ինքնավստահություն

Մեսրոպը որ զանգում է՝ ուրախություն է, քանի որ հեռախոսս մեղրեցու հնչերանգով երգում է՝ «Ի՜-ի՞-նչ կա, այ գիլու ձագ…»։ Բայց վերջերս ավելի շատ գրում է։ Մինչև երեկ միայն «սֆաթագրքի» նամակներ էր գրում, բայց երեկվանից անցավ պատմվածքի։ Ուզում էի ասեմ՝ «այտա, վախիլ մի, կորոնավիրուսը ոչ հեռախոսով է անցնում, ոչ՝ ֆեյսբուքով», բայց մտածեցի, որ իրավունք ունի՝ մեր միջի բիձեն ինքն է։ Թեև Մեսրոպն ո՜ւր, բիձությունն ո՜ւր, ուշքումիտքը սեքսի մասին անեկդոտներն են…  Ուրեմն աչքովն ընկել է էն ռուսաստանցի մանկաբույժի նյութը, որտեղ դա փորձում էր ապացուցել, որ երկրի ժողովրդագրական ճգնաժամը կարելի է հաղթահարել՝ օգտագործելով «թագախտային կարանտյան», միայն թե իհարկե պաչիկ-մաչիկ չպիտի լինի (Մեսրոպ ջան, Լևոնին որ զանգես, ասա, որ «ՎարաՔուր»-ը հիմա շատ արդիական է, բայց այ «պաչեմ Գը»-ից ժամանակավորապես հաժարվի, «կարանտյա» կա, բան կա…), միայն մաքուր, գիտականորեն փորձված դիրքերով… Հա, էդ դեմոգրաֆիական ճգնաժամը հաղթահարելու գործով գլխավոր հերոսի դերում էլ հաստատ իրեն էր պատկերացնում մեր ռուսաստանցին, քանի որ լուսանկարվել էր խորխոտ, արծվային կեցվածքով։ Բայց դե ինքն ո՜ւր, մեր սյունաց սարերի արծիվն ո՜ւր, դեռ չենք հասկանում, թե ինչ եզակի գանձ ունենք՝ ի դեմս մեր թռչունի, որը սակայն էս վերջերս մի քիչ արհեստական տեսք ունի, ոնց որ էն թռչուններից լինի, որ «Վերնիսաժում» ու «Փեաթակում» ծախում են։  

Բայց մինչև իրիկուն Մեսրոպին պիտի հանգիստ թողնեի, քանի որ երկու կարևոր գործ կար. առաջինը՝ Աիդային Երևան էի տանելու, որ Նաիրի կինոթարտրոնի մոտ գնվող «Փարավոնների երկրից» ներկերը վերցնի, երկրորդը՝ մի հատ էլ «նոթբուք» պիտի բերեի (մի համոզեք, դյուրակիր համակարգիչ չեմ ասելու)։ Հաստատ գիտեի, որ «թագախտի» վախից Կոմիտասի վրա (էն, որ առաջ ասեղ գցելու տեղ չէր լինում) կայանելու լիքը տեղ է լինելու, քանի որ պարապ ավտո քշող ու ծիտ կպցնող զանգվածը սովորաբար կարդալու հետ գլուխ չի ունենում, ռուսի հոդվածից տեղյակ չի լինի, ու շատ-շատ կատակախառն-վախեցած դեմքով թառած է լինելու տանը՝ «բազմոցային զորքերի» շարքերը համալրելով և սերիալ տռռացնելով։ «Ծիտկպցնողների» որսորդ «ծտերն» էլ տանը կլինեն։ Չար լեզուներն ասում են, որ նրանք առցանց ինչ-որ համքարություն են ստեղծում և պատրաստվում են պահանջել երիտհեղափոխականներից ու անձամբ Նիկոլից վճարել իրենց հարկադիր պարապուրդի դիմաց, բայց արտակարգ դրությունը խանգարեց։

Մայրուղին դատարկ չէր, բայց սովորական աշխուժությունն էլ չկար։ Երևանի մասին էլ նույնը կասեի։ Միակ արտասովոր բանը, չնայած արտաքուստ հանգստությանը, դա խոր, աներևույթ տագնապն էր, որ կախված էր քաղաքի փոքր ինչ ծխազերծված օդում։ Կոմիտասի վրա կանգնելու տեղ շատ կար։ Աիդային ասացի. «Մեքենայից չիջնես, շուտ կգամ»։ Երբ նոթբուքը վերցրած հետ էի գալիս, ինձ բռնեցի այն մտքի վրա, որ ուշադրություն եմ դարձրել այն գրասենյակի դռան բռնակի վրա, որից հենց նոր դուրս եկա։

Աիդան ակադեմիայից դուրս եկավ ներկերը ձեռքին։ Դարձյալ նայում էի դռան բռնակին։ Հասանք երկաթե նժույգիս։ Մտածեցի, որ արժե մի հատ Արփիենց տանը սուրճ խմել, բայց որ «ապակարանտինային» մարդ տեսնելուց վախեցած, զգուշավոր ու տագնապած դեմքը պատկերացրի՝ փոշմանեցի։ Բայց լավ լիներ տնով-տեղով հավաքեի ու Ստեփանավան տանեի, մի քիչ տանապը կթուլանար…

Ետ գալիս պիտի Էջմիածին մտնեմ, ավտոմասեր եմ պատվիրել, պիտի վերցնեմ խանութից։ Էջմիածին մտնելիս լուսամուտներն ակամա փակեցի, թեև գոնե իմ կողմինը ամբողջ ճանապարհին կիսաբաց էր։ Հասանք խանութ։ Սովորական էր ամեն բան, նույնիսկ դիմակներն էին ձևական թվում։ Վերցրի։ Երեք օրից մի այլ պատվեր էլ կա, պիտի նորից գամ։ Գոնե էդ տնաշենի Ավոն կարողանար էսօր Երևան իջներ, ստիպված չէի լինի նորից Երևան հասնել էս խառը օրերին։ Բայց մի բան պիտի կազմակերպել, թե չէ Ավոյի ներկերը որ վերջանում են՝ սկսում է խմել…

Հասանք տուն։

— Աիդ, լվացվի՝ նոր…

Գնացի դիմացի խանութից ծխախոտ առնլու։ Ուստա Ժորը դրսում տղերքի հետ սովորականի  նման զրուցում է, պիտ համոզես, որ «դախլի» հետևն անցնի։ Խանութի մոտ մեր տղերքն են, ամեն ինչ սովորականի նման։ Բոլորի դեմքին գրված է՝ «իսկ ինչ է եղե՞լ որ»։ Եվ իրոք, ի՞նչ է պատահել, արտառոց բան չկար։ Ամեն ինչ նույնն էր, չհաշված անէական, աներևույթ տագնապն ու թեթևակի դատարկությունը։

«Կապիկություն ա», ասաց «խադավիկ» Գագոն ու հանգիստ գնաց իր գործին։ Գրիշը նայեց հոգնած դեմքով՝ «Սուտ բան ա, մենակ գործն ա տուժում»։ Մյուս խադավիկը՝ Վարդանը, ասաց.

— Ախպեր, հազիվ փիլիսոփայություն ես թարգմանում, մի հատ հայերենից հայերեն թարգմանի՝ հասկանամ, թե Արսեն Թորոսյանն երեկ էն ինչ էր ասում, բայց ընենց, որ իր բառերով չըլնի։ Թե չէ…

— Քո բոքսի վրա քանի մեքենա կարող է տեղավորվել, միաժամանակ, ամենաշատը։

— Որ շատ քիփ կանգանցնեմ՝ երկուսը։

 — Դե հիմի պատկերացրու, որ միանգամից քսան մեքենա են եկել, յուղ պտի փոխես, ընդ որում՝ նախադու, առանց մատոռն անջատելու։ Որի մատոռը հանգավ՝ վերջ։ Ու որքան մատոռը մաշված, հին, կամ անորակ է, էնքան շուտ է խփում, չէ՞։

— Հա, բայց նախադու յուղ չեն փոխում։

— Էքստրեննի վճակ ա, որ կանգնեց՝ էլ պըրծ, պտի արագ անես, ու նախադու։

— Մտոռը կխփի, անհնար ա։ Դե լավ, ասենք թե…

— Թորոսյանի ասածն էն էր, որ եթե ամեն կես ժամը մեկ մի, կամ երկու էդ տեսակ ավտո գա՝ էլի մի կերպ գլուխ կհանես, բայց եթե միանգամից քսանը գա… Յուղն էլ տակից չռռում ա։

— Գագոյի բոքսին էլ կհանենք։

— Գագոյի բոքսի վրա ամորտիզատր ու բուշ է փոխվում, տակը անիվ չկա, ամբարձիչի վրա է կանգնած։

— Ինչ չկա՞, ինչի՞ վրա է։

— Կալոս չկա, դամկրատի վրա է…

Գլուխը թափ տվեց…

— Մեր համար հանգիստ ապրում էինք, էս ինչ «կառոնազիբիլ էր», ինչ…- գլուխը թափ տալով գնաց թարխունով ձու բրդճելու։

«Ախպեր, կյանքիս մեջ էսքան լվացված չկայի, սաղ կյանքս հողի հետ ա անցել, բայց հողից ձեռներս էդքան չէին մաշվել, ինչքան էս երկու օրվա ջրից»,- երեկոյան ասաց մեր խնամին, որ եկել էր բարեկամուհուս ԱՄՆ ճանապարհելու։

Ճանապարհելուց հետո եկա տուն։ Մեսրոպին պատասխանելուց առաջ ասի մի քանի թվային տվյալ նայեմ էս թագաժահրի մասին։ Հետո հիշեցի, որ հորեղբորս տղայի հետ, էստեղից Լենինգրադ, ֆեյսբուքով շախմատ եմ խաղում, արդեն իմ քայլը կլինի։ Ֆեյսբուքը բացելուս հետո հանդիպեցի ընկերներիս կատաղած մեկնաբանություններին «Իմ քայլի» վերաբերյալ։ ԱԺ-ի քննարկումները նայելու ժամանակ մոտս մեղավորության զգացողութուն առաջացավ. ոնց որ մանկաարտեզի ծնողական ժողով բաց թողած լինեմ… Բայց ամենից ահավորն այն է, որ կենսափորձի պակասի պատճառով մանուկները, սովորաբար ավելի դաժան են գտնվում, քան մեծերը։ Նրանց համար ամեն ինչ խաղ է, level, էս անգամ սխալվեցին՝ նորից կփորձեն նույն level-ն անցնել… Իսկ նրանք, ում համար կյանքը կյանք է, ովքեր շփվում են մահվան ու ծնունդի հետ, անգամ սռնու և լիսեռի հետ, որոնց հանդեպ անփույթ վերաբերմունքն էլ է կյանքի ու մահվան հարց (մի բան էն չեղավ՝ ՃՏՊ, Աստված չանի՝ մահվան ելքով), քիչ խոսում են՝ շատ գործ անում, ու շատ մտածում։ Ու մանկապարտեզի հանդես նկարող օպերատորների կարիք էլ չունեն։ Բայց այդ նույն «օպերատորներին» ուզում ես մի քանի քաղցր խոսք ասել, երբ հանդիպում ես այնպիսի գրառման, ինչպիսին Զարուհի Մուրադյանի գրառումն է ֆեյսբուքում. «Մի տեսակ տխուր է, որ ոչ մի լրատվամիջոց չի անդրադառնում Հայաստանի օդանավակայանում ինքնամեկուսացած ու իրենց մասնագիտական պարտքը կատարող 75 ավիադիսպետչերներին։ Նրանք 3 հերթափոխով աշխատում են ու ապրում ադմինիստրատիվ շենքում, ոչ 5 աստղանի հյուրանոցային պայմաններում։ Նրանք գնացել են այդ քայլին երբ պարզվել է որ կոլեգաներից մեկը հիվանդացել է»։

Լուսաբացի հետ անհանգստության զգացողությունը կորավ։ Որպես ավետիս մնում է Մեսրոպը զանգի, թե՝ «Գիլու ձագ, քեզ դեռ նախարարություն չեն կանչե՞լ»։

Ու թեև ես էլ եմ համարում, որ էս ամենը «կապիկություն» է, բայց մտքումս շատ եմ ուզում, որ էնպես ստացվի, որ պայմանագրի համար նախարարություն կանչելը, Ավոյի համար ներկեր առնելն ու ավտոդետալներ ստանալը նույն օրը լինի, թե չէ էս խառը ժամանակներում… Ինչ իմանաս, անորսալի մի բան կա, աներևույթ մի բան, որ ստիպում է հիշել, որ հորեղբայրդ ութսունն անց է, ու երբ Երևանից եկած ես լինում ու հընթացս հայրական տուն ես գնում, խուսափում ես մտնել ողջությունն իմանալու…

«ԱՊԵԼԱՑԻ»

Մայրս ասում էր. որ շատ տպավորվող եմ եղել։
Մայլի երեխեքի, գրեթե բոլորի, «գլանդները» հանում էին։ Երևի աշուն է եղել, կամ գարուն։ Դե մենք էլ ամբողջ օրը՝ կռիվ-կռիվ, չլիկ-դաստա, շիլբաթ, յոթ-քար… Ամբողջ օրը ցեխաջրերում…
Մի խոսքով, միայն ես եմ եղել, որ ընդամենը մի թեթև կարմրած կոկորդ եմ ունեցել, կամ էլ ոչ մի նման բան չի եղել, բայց քանի որ անընդհատ լսել եմ, որ Աշոտի, կամ ասենք Գեղամի «գլանդները» լցվել են ու բժշկի են տարել, վազել եմ տուն ու մորս ասել, որ իմ կոկորդն էլ է ցավում, որ իմն էլ հանեն։
Հետո հիշում եմ, որ մայրս բժիշկ կանչեց։ Սպիտակ խալաթով էր։ Մեր հին մեխիորի գդալը կոկորդս մտցրեց ու ասաց. «Վերջ, էլ չունես, ապելացի արինք ու գլաններդ հանեցինք»։
Դրանից հետո ես էլ «անգինա» չընկա ու «գլաններս» էլ մինչև հիմա էլ տեղում են, բայց Սուսան տոտան ասում է, որ ինձնից մի տաս-տասնհինգ տարի մեծ հարևան աղջիկներից միայն Զվոն է «օպերացիա»-ին «ապելացի» ասել։

Բոլոր ճանապարհները տանում են

Զարմիկիս արդեն որերոդ անգամ խոստանում եմ տանել Երևան։ Ընդամենը քառասուն րոպեի ճանապարհ է, բայց ամեն անգամ մի պատճառ եմ գտնում, որ չտանեմ։ Նայեց, հասկացավ, որ էս անգամ էլ չեմ տանելու, ասաց.

— Հոպար, բա ե՞րբ ենք գնալու Թումանյանի թանգարան, Մատենադարան…
Հարևանս միջամտեց.
— Արդեն մեծ տղա ես, հերիք չի՞ երազես, մի քիչ մեծացի։ Երևանում հիմի լավ գործեր պիտի ման գաս, ոչ թե…
Զարմիկս նեղսրտեց, բայց իրենից մեծին չհակաճառեց։
— Էս անգամ հարմար չի,- ասացի,- հետո։

Խոստումը չկատարած մարդու ծանրացած սրտով լուսադեմին դուրս եկա։
Մատենադարա՜ն, Թումանյանի թանգարա՜ն…
Մատենադարանը Երևանում է, բայց Մշո ճառընտիրը, Հեթում Բ արքայի ճաշոցն ու ձեռագիր մատյանների մեծ մասի ստեղծումը Երևանի հետ կապ չեն ունեցել։ Գրիչներն ու ծաղկողներն էլ (գուցե չնչին բացառություններով) Երևանում չեն ապրել։ Փարաջանովն էլ։ Խաչատրյանն էլ։ «Հովհաննես Թուման­յանը ժամանել է Երեւան ընդամենը 5 անգամ` շատ կարճ ժամանակով: Ամենաերկարը՝ 1921 թ. մարտի 20-ից մինչեւ ապրիլի 19-ը։ Տնային կալանքի տակ է եղել…»…
Զարմիկիս ո՞նց բացատրեմ, որ Պանթեոնում հանգրվանածների մեծամասնությունը Երևանո՛ւմ չի կայացել, Երևա՛նն է կայացրել, որ ժամանակին ինձ էլ մագնիսի պես ձգել է այն Երևանը, որը Մեծ Երազողների՝ Արգիշտի արքայի, Թամանյանի, Սարյանի, Բաբաջանյանի նյութականված երազանքն էր, որ հեռուստատեսությամբ երևացող Կենտրոնն իր լուսավորված շենքերով ու զբոսայ-գիներով` քաղաքի շպարն է, որ իրեն ձգող Երևանը նաև Գառնին է, Գեղարդն է, Տաթևն է, ձեռագիր մատյաններն են, էպոսն է, հայրեններն են… Ո՞նց բացատրեմ, որ Երևանը մեծ Երազողների արդեն միսուարյուն առած երազանքն է, որ ուրիշի երազանքի մեջ սեփականը գտնելը՝ ծուղակ է, որ շատերն են իրենց երազանքի հետևից եկել, բայց ընկել են բետոնե վանդակների ծուղակը, ինչպես մեր «մայլի» Սամվելը, Սերոժը, Ռուբիկը…
Իրենց երազանքի անսանձ ձիերին կապեցին քաղաքի բետոնե բներում և Երևանի առօրյան հիմա լափում է դրանց նաշերը։ Ու մնաց լոկ անսահման կարոտը… Ու էդ կարոտն է մեղավոր, որ բազմահարկերի բակերը պատառիկների բա-ժանված՝ ցանկապատվել են, ինչպես գյուղերում, ինչպես մեր փողոցում, որն անուն չուներ…

Հիմա մեր փողոցն ունի անուն,
Անգամ ազգանուն,
Բայց մեկ է՝ իսկական անունը այլ է…
Ուրիշ համուհոտ, ուրիշ բույր ունի
Օտարահունչ «մայլեն»,
Որ այն ժամանակ անուն չուներ՝
Միայն համար…
Այն էլ՝ նրա համար,
Որ փոստատար Հայկուշին լիներ հարմար…
Ուսին՝ «դերմատինե» պայուսակ,
Վզին՝ պիոներական վզկապ,
Խրոխտ կեցվածքով՝ կուրծքն առաջ,
Միշտ «վռազող», չանթերով…
Հայկուշ տոտան խոսում էր արագ-արագ,
Հեռագիր լիներ թե նամակ՝ ձայնում էր.
«Հարևա՜ն, մաղարի՛չ, մանեթս տո՛ւր»…
Երբեք ոչինչ չէր վերցնում…
Մտնում էր տուն,
Մի բաժակ թեյ կամ օղի էր խմում
Ու քստքստոցով արագ հեռանում։

Ամռան շիկացած երկինք էր
Ու տատիս ծանր երկանքը.
Ուրիշ ձավար չէր ուտում…
Ձավարը ծեծում էինք Գևորենց սանդում,
Փայտե «կվալտով»՝ հսկա թակ…
Խաշած ցորենի բուրմունքը գոլ՝
Կախարդելով տանում էր բակից-բակ.
Մեր «մայլեն» դառնում էր չորացող ձավարի
Կարկատաններով պատված ներքնակ…
Հետո հավաքվում էին՝ ջահել բազուկներ,
Թաքուն ժպիտներ, կատակ,
Պրկված մկաններ ու խեղճ, հուսահատ,
Անընդհատ տնքացող փայտե թակ`
«Փակ, փակ, փակ»…
«Տիկ-տակ, տիկ-տակ, տիկ-տակ»…-
Ժամացույցն ինձնից գողանում է ձայնը,
Որ հանում էին սանդն ու
Փայտե թակը…
Մեր մայլեցի Սամվելի տղա Վանիկը քաղաքում լավ անուն ուներ։ Ասում են՝ Վանիկից վախենում էին. անընդհատ «ռազբորկեքի» մեջ էր, խաղում էր, փողեր էր վերցնում-տալիս… Հետո՝ ավտովթար… Լավ հարբած էին եղել…
Էդ նույն ժամանակ, երբ Վանիկն արդեն «ռազբորկեքի» մեջ էր, ու երազում էր մեծ գործեր անելու մասին, մենք մեր «ռայոններում» նստած երազում էինք աշխարհը նվաճել մեր գյուտերով, մրցանակներ ստանալ, որ ամենուր հնչի Երևան անունը…

Գլուխս մերձքաղաքային երթուղայինի ապակուն հենած նիրհում էի։ Մեքենայի կանգնելը հուշեց, որ հասել ենք։
Քաղաքներն էլ կնոջ նման են։ Շպարազատ, իսկական դեմքը կարող ես տեսնել միայն առավոտյան, երբ քնից դեռ նոր է արթնանում… Էդ մի ժամանակ էր, քաղաք իմ, որ այտերդ վարդագույն էին, ու շողշողում էիր առողջությամբ, էդ մի ժամանակ էր, որ քեզ միայն սեր էին խոստովանում… Հիմա՝ լուսադեմին, դեմքիդ տհաճությամբ եմ նայում, ինչպես ժամանակից շուտ մաշված գավառական այս պոռնիկին, որ տանը չի հասցրել շպարվել ու հիմա, քանի դեռ երթուղայինը կանգնած է, հապճեպ շպարվում է, թեև լավ գիտի, որ շպարը բնական գեղեցկությունը լրացնում է, ոչ թե փոխարինում։
Ներքաղաքային երթուղայինը սպասում էր՝ իր հինգ-տասը րոպեն լրանա, որ շարժվի։ Մտքերը, մեղուների բզզացող պարսի նման, հանգիստ չէին տալիս. «Իշխանական վերնախավը սրբություն չունի, երկիրը հոգեվարք է ապրում. մականունավոր ԱԺ, քրեական բարքեր, արտագաղթն ահագնացող չափերի է հասել…»։
Ետնամասում նստած երկու երիտասարդ սկսեցին բարձր խոսել.
— Ավո ջան, շուտ ե՞ս էկել։
— Էրկու շաբաթ։
— Գործերը լավ չէի՞ն։
— Դեպորտ արին։ Բռնվանք։
— Նորից էթալու ձև ես գտնելո՞ւ։
— Հա, ստե անելու բան չկա, ստե մնամ՝ ի՞նչ անեմ, լապատկի պոչ բռնե՞մ…
— Ճիշտ էլ կանես… Մինիստր ծանոթ ունեինք, ասում էր՝ «գնալու եմ, սա երկիր չի, գնալու եմ մի կարգին երկրում նորմալ ապրեմ»… Բայց գիտե՞ս ի՜նչ հայրենասեր մարդ էր, ի՜նչ պատմություն գիտեր, հիանում էր մեր թագավորների խելքով, գործերով… Է՜, երկիրդ երկիր չի…
Նայեցի խոսողներին. հագուկապից ու թաղի տղերքի մասին հարցուփորձից հասկացա, որ իրենք երևանի այն բնիկներից են, ում պապերը, կամ հայրերը քաղաքի բներում վարձով ապրելն ու քաղաքի ծայրամասերում կառուցվող թաղամասերի շինարարություններում «լապատկի» պոչ բռնելն ամոթ չեն համարել, մենակ թե մի տուն էլ իրենք ստանան ու ստիպված չլինեն «ռայոնում» ծավարած իրենց գյուղը դառնալ, որտեղից նրանցից շատերն ուղղակի փախել էին…
Նյարդերս տեղի տվեցին։ Իջա, որ տհաճ պատմության մեջ չհայտնվեմ։ Անձրևի կաթիլներից փոքրիկ պղպջակներ գոյացան, մոտավորապես՝ զրուցող երիտասարդների երազանքների չափ։ Երթուղայինը բացեց թևերն ու մորթվող խոզի պես խռխռալով թռավ դեպի զրուցող տղերքի երազանքը՝ որևէ կուշտ ու բարեկեցիկ երկիր։ Ավտոկայանը մռայլ է։ Դիմացի հեռավոր բլրին Արգիշտի արքայի հիմնած ամրոցն է՝ Էրեբունին։

Սկզբում Արգիշտին հիմնել է ամրոցը. «Խալդ աստծո մեծությամբ Արգիշտին՝ Մենուայի որդին, այս անառիկ ամրոցը կառուցեց և անվանեց Էրեբունի քաղաք՝ ի հզորություն Բիայնա երկրի և ի սարսափ թշնամիների…»։ Դե իսկ հետո հավանաբար իշխանությունն անցել է ավելի «դելավոյ», երևի նաև մականունավոր տղերքի ձեռքը։ Նրանք իրենց իշխանական մեծ ժողովների ժամանակ խորին ակնածանքով ցիտել են արքայի արձանագրությունը, անկեղծորեն հպարտացել և մեծ ու փոքր հրապարակներում հայտարարել են, որ Արգիշտի արքայի հետնորդներն են, այն արքայի, որ կառուցեց Էրեբունին «ի հզորություն … և ի սարսափ …»։
Հետո նրանց միջի ուսյալները գնացել են աշ-խարհին պատմեն իրենց Բիայնայի, իրենց Խալդ աստծո զորության մասին։ Հասել են աշխարհի հեռավոր անկյուններն ու զարմացած ետ եկել. պարզվել է, որ էնտեղ էլ մեծամեծ գործեր են արվել, դեռ ավելի մեծ…
Խորհել ու հասկացել են, որ եթե ուրիշները կարողանում են բազմազգ ու ավելի մեծ կայսրություն կառավարել ու շա՜տ հարուստ լինել, ապա մեզ մոտ էլ դժվար չի լինելու։ Սկսել են էնտեղի առաջադեմ փորձը ներդնել… Հետո, երբ գողոնով հարստանալու, մսխելու և լափելու բան չի մնացել, ասել են՝ «երկիրդ երկիր չի…», և տունուտեղով, ծառաներով ու ճորտերով գաղթել են աշխարհի չորս ծագերը՝ գաղթի երկարուձիգ ճամփեքին մեծարելով Արգիշտի արքային, անկեղծորեն հիանալով նրա ռազմավարական մտածողությամբ, հեռատեսությամբ, խորհելով Խալդ աստծո մեծության մասին…
Երևա՛ն, ես իրոք ուզում եմ հասկանալ, թե ո՞նց եղավ, որ ի տարբերություն Հռոմի, որից, համաձայն քարագիր ծննդականիդ, մեծ ես 29 տարով, բոլոր ճանապարհները ոչ թե բերում են դեպի քեզ, այլ տանում են քեզնից հեռու։ Քո անառակ որդիները ոչ թե ժառանգությունը մսխում ու նոր են վերադառնում, այլ օտարության մեջ ժառանգություն են դիզում։ Հետո վերադառնում են… Լավագույն դեպքում՝ որպես զբոսաշրջիկ։ Բայց գալիս են նաև՝ ինչպես վախկոտ հարբեցողը, որ տանն է միայն առյուծ կտրում, ու գիտի, որ միայն սեփական մայրն է իրեն հանդուրժելու, իր անճար, խեղճ, «ջիգյարին» գերի մայրը։
Գալիս են ուժ հավաքած, օտարացած, իրենց հետ բերելով օտարի «առաջավոր փորձը»… Ու հանկարծ պարզում են, որ տանից այդպես էլ դուրս չեկած «առակավոր» որդիներն էլ իրենցից պակաս «առաջադիմական» չեն… Ու դու, Երևա՛ն, կծկվում, հպատակվում ես քո ծնած ու սնած անառակ որդիներներին, ու անխոս մաքրում նրանց փսխուքն ու կղանքը…

Մտախոհ քայլում էի դեպի Կենտրոն։ Ջահել օրերիս երազանքների մեծ մասն այստեղ էր ծնվել։ Այստեղ քաղաքի փոքրիկ չափերին համահունչ, հին, գողտրիկ շենքեր էին՝ ճարտարապետական հուշարձաններ՝ երկհարկանի, եռահարկ։ Նրանց հնաբույր պատերը մագնիսի պես ձգում էին, խոստանում էին մոռացված գաղտնիքներ ու հին պատմություններ պատմել, որոնք մարդկային հիշողությունն արդեն կորցրել էր… Բնակիչների մեծ մասն՝ այդ շենքերը կառուցած անվանի գերդաստանների հետնորդներ էին, մի տան նման՝ դուռ դռան վրա ապրում էին՝ իրարից բամբասելով, կռվել-բարիշելով, ուրախանալ-տխրելով…
Վերջին անգամ, երբ իշխանության եկան «առաջադիմականներդ», իսկույն գործի դրեցին իրենց սերտած «առաջավոր փորձը», որի միակ իմաստն ու պահանջը փող դիզելն էր։ Իսկ փողը քաղաքի սրտում էր՝ այդ հին հուշարձան-շենքերի զբաղեցրած տարածքը… Հո իզուր չէ՞ր, որ իրենցից քաղաքի պետքերի համար փող ուզող քաղաքապետին ասին՝ «դու փողի վրա նստած ես՝ մեզնից ե՞ս փող ուզում»…
Սկզբում քանդեցին հնաբնակ քաղաքացիների միասնությունը. մեկին (տերովին) խոստացան նույն տեղում համարժեք բնակարան տալ, երեքին՝ համարժեք փոխհատուցում (սրանք կիսով չափ տեր ունեին), մնացածին (ըստ իրենց՝ գիլափային)՝ սկսեցին վազեցնել տարբեր ատյաններ՝ ունեցած միջոցներն անպետք թղթերի վրա ծախսելու…
Քաղաքի դիմադրելու կամքը ճաք տվեց. նախկինում դուռ դռան, սիրտ սրտի ապրող մարդիկ սկսեցին միմյանց չվստահել, իրենց հարցերն առանձին-առանձին լուծել։ Դրանից հետո պիտի ճաք տային հուշարձանշենքերի պատերը…
Մարդիկ փորձեցին դիմադրել, բայց արդեն ուշ էր, ապարդյուն. նրանց վտարում էին պապենական տներից ոստիկաններով, ծեծուջարդով… Ճռնչա-լով, մեկը մյուսի ետևից սկսեցին փուլ գալ հինավուրց պատերը, որոնք թե՛ վիշտ էին տեսել, թե՛ ուրախություն, թե՛ օրհնանք, թե՛ անեծք… Իմաստուն այդ պատերը ժամանակի հետ վիշտն ու անեծքը խոր թաքցրել էին իրենց ծալքերում՝ քարերի արանքում։ Հիմա, երբ էլ չէին թողնում քարը քարին մնա, այլևս անհնար էր կանխել, որ հին անեծքն ու վիշտը, դուրս չհորդեն, չխառնվեն ահռելի քանակով նոր անեծքին, վշտին, ողբ ու կոծին…
Պատերն ընկան, բայց հսկայական այդ սև զանգվածը ուրվականի պես կախվեց-մնաց սովոր տեղում, չհեռացավ։ Իսկ հետո, երբ կանգնում էին Հյուսիսայինի պատերը, այդ սև զանգվածն իր համար նոր օթևան գտավ, բայց այս պատերն արդեն իմաստուն քարերից չէին, մոնոլիտ բետոն էր, պահվելու տեղ չկար…
Վերջերս սկսեցին քննարկել, թե ինչու Հյուսիսային պողոտայում բնակարան չի վաճառվում։ Մի հոդված էլ ես գրեցի՝ շեշտելով էդ սև զանգվածի առկայությունը։ Մեծ պաշտոնյայի օգնական ծանոթս հրավիրեց սուրճ խմելու։ Ընթացքում քմծիծաղեց. «Ապե, էդ ինչե՞ր ես գրում, ի՞նչ հեքիաթներ ես պատմում»… Գնալիս հետահայաց նետեց. «Դու Հյուսիսայինի ուղղելի թերությունները ցույց տուր, գրի որ կայանատեղի չկա, կանաչ տարածքներն են պակաս… Դրա ձևը կգտնենք, բայց էդպես մի՛ գրիր, գիտե՞ս ինչ փողեր են ներդրված»…
Հասել էի Հյուսիսային պողոտա։ Սևամած այդ զանգվածը, սկսեց ճնշել անասելի ուժով, ստիպեց առանց մտածելու շրջվել ու փախչել մեղքի մեծ գիտակցումով. «Ինչո՞ւ, երբ այստեղ կարիքս կար՝ չեկա օգնելու, չեկա, որ գոնե երբեմնի երազներս ապրելու իրավունք ունենան։ Սրանք ե՞րբ եկան, մեր մե՞ջ ծլեցին, թե՞ դրսից եկան… Եվ ինչո՞ւ եկան»…
Բայց նրանք չէին կարող չգալ։ Երևան, դու նայադի նման հեռվից հմայում, կանչում ես, ու հենց բռնեցիր, հենց ատամդ զորեց՝ լափում ես, ինչպես ծարավից տոչորվող խոզամայրն իր ձագերին…
Դու լափում ես նույնիսկ Մեծ Երազողներիդ, նրանց, ում շնորհիվ միսուարյուն ունես, նայադի պես երգել ու կանչել գիտես… Պանթեոնդ վկա… Առաջին անգամ մտածեցի քո այդ հատկության մասին, երբ գնում էինք նշելու Վարպետի հոբելյանը։ Դու նրան արդեն հասցրել էիր լափել…
Դեռ գարնան հոտ չկար, ձմեռ էր։

Ձմեռ։
Փետրվար։
Ձյունացեխ։
Ծաղիկներ։ Ճառեր։ Բազմություն…
Ում համար քարերին գրված անունները
փողոց են, այգի, գրադարան,
ճառ ասելու առիթ են, որ էկրաններին երևան…

Փետրվար։
Երևան։
Ձյունացեխ։
Էս ցեխն ինձնից ի՞նչ է ուզում…-
Գոնե կպչեր շորերիս, միայն շորերիս…
Չէ՛, այսպես չի լինի, հարկավոր է ցրել…
Կգամ գիշերով ու թաքուն…
Չե՜ն դատի:
Ուրախ կլինեն, որ ազատվել են.
հիմա ազատ տարածքներն են հարգի,
որ ցանեն բետոն,
աճեցնեն եվրադուռ, ապակի…
Կասեն՝ «քեզ լինի, ախպեր, տա՛ր։
էլ ինչի՞ գաղտագողի»…

Ցեխ թռավ անվադողից…
Գոնե կպչեր շորերիս, միայն շորերիս…

Չէ՛, հարկավոր է դառնալ,
ետ դառնալ սրտապատառ,
ծնկել ու ոռնալ. «Վարդապե՜տ,
երգ ու տաղերդ ա՛ռ, ու գնանք,
ցրում եմ Պանթեոնն էստեղից…
Արամ Իլյիչին կուղարկեմ Մոսկվա,
Հրանտին՝ Ահնիձոր…»…
Տխուր կժպտա, կասի՝
«Լավ, բա հետո՜, հետո՛…»…
«Ձեր տեղն այստեղ չէ,- կասեմ,-
ձեզ փակել են քարերի սրտում,
մեր սրտերում ապրելու տեղ՝
դարձել եք փողոց, արձան, ԿՈ՛ւՌՔ…
Հրեն, տղերքի շարքերը կուռ
տարածք են փնտրում, ուր կարող են
ցանել բետոն, աճեցնել եվրադուռ…
որ «մուղամով»՝ կամաց-կամաց,
հարակից տարածքներն իրենցով արած՝
ասֆալտեն, ինչպես մեր հոգին են
ասֆալտում մուղամով…
Հերի՜ք է տափեք քարերի մեջ,
դուք ուրիշ չափման մեջ եք,
այստեղ ձեզ տարածք պետք չէ՛…»…

Իսկ այն՝ ուրիշ չափման ուրիշ տարածքում տեղ կա՞, գեթ մի ազատ անկյուն կա՞, ո՞ւր ուղարկեմ… Ինչ անուն տամ այդ չափմանը, սե՞ր, հոգի՞, սրբությո՞ւն… Քայլերս տարան դեպի Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի։
2001-ն էր։ Եկեղեցին նոր էր օծվել… Մեր մյուս եկեղեցիներին նման չէր՝ ներսում ամեն ինչ փայ-լում ու պսպղում էր, ասես լաքափայլ ամսագրի էջերում լինեի։ Մոմ վառելու տեղը չգտա։ Զարմանքով պարզեցի, որ ներսում մոմ վառելն արգելված էր։ Երիտասարդ սպասավորին հարցրի, թե ի՞նչն է պատճառը. ախր Հայաստանում չկար մի եկեղեցի, որ ներսում մոմ վառելն արգելված լիներ։ Ասաց. «Մոմի մուրը նստում է պատերին»։ Ասացի. «Էդ մրի միջոցով չամիչ-տատիկների, անմեղ մանուկների, ընդհանրապես բոլոր մարդկանց աղոթքները կպչում են պատերին, ներգործում մյուսների վրա, անգամ բուժում են…»։ Զարմացած քմծիծաղեց. «Ապե, էդ ինչերի՞ց ես խոսում, ի՞նչ հեքիաթներ ես պատմում»… Գնալիս հետահայաց նետեց. «Մոմ վառելու տեղը ներքևում է՝ պադվալում»։
Չեմ հիշում ինչպես դուրս եկա… Այլևս չեմ մտել, բայց դեռ չեմ մոռացել 2001-ի հոբելյանական թոհուբոհը, երբ երբ այդ եկեղեցին օծում էին… Իմ քաղաք, դու այդ օրերին հատկապես շատ էիր շպարված, ասես վթարից այլանդակված դեմքով դիակ լինեիր, որին հապշտապ «գաջել» էին պատշաճ տեսքի բերելու համար… Ու այլ բան չէր մնաում, քան REQUIEM գրելը…

REQUIEM
Քրիստոնյա Հայաստանի 1700 ամյակի
տոնակատարությունների հիշատակին նվիրված
I
ԵՐԵՎԱՆ, սեպտեմբեր 2001 թ.

Երեկ մի կին լվացք էր արել ու հայտարարել,
Թե դա Քրիստոնյա Հայաստանի «հազար յոթին» էր նվիրված։
Այսօր մի հարբեցող կրպակից օղի էր թռցրել
Ու խմել այն կնոջ կենացը, որ երեկ տակաշոր էր լվացել…
Տաքսու վարորդը հայհոյեց անհասցե
Ու գլուխը շարժիչից պոկելով՝ ասաց,որ ինքը Լուսավորիչն է,
Որ ի՛ր խոր վիրապն՝ անընդհատ փչացող շարժիչն է,
Որ ինքն այնտեղից դուրս կգա հիմա
Ու կբազմի բլրի գագաթին՝ կինոթատրոնի դիմաց…
«Ֆայլաբազարի» տղերքն էլ ասացին,
Որ, եթե տամ մի 10-15 հազար դրամ,
Իրենք երկու՛ խոր վիրապ կփորեն՝
Մեկն իրենց, մեկն էլ «մենձավորների» համար,
Մենակ թե տանը լինի ուտելու հաց
Ու միջոց, որ երեխեքը դպրոց չգնան ոտաբաց…
Իսկ ես շրջում եմ՝ ձեռքս գրպանս դրած,
Ու ժպտում եմ մուրացիկներին,որ կռվում են
Եկեղեցու բակում վաղվա նստելիք տեղի համար.
Վաղը Հայաստանում ծնված մեծացած սփյուռքահայեր պիտի գան,
Նրանք, ովքեր ռեստորաններում
Հարբած նայում են տեսախցիկի կիկլոպյան աչքին,
Ու դեռ վատ սերտած «ախպարերերնով»
իրենք իրենց համոզում են, թե՝
«Հայասդանը գսիրեն, Հայասդանը դրախտ է…»։
Իսկ ես շրջում եմ պարապ, հենց էնպես։
Վաղուց մթնել էր, ու լուսաբացը մոտիկ է արդեն,
Աղջամուղջի մեջ, տաքսու վարորդ լուսավորիչը,
Ազդալույսերի կարմրաչ սաստն արհամարhելով,
Թիթեռնիկներին հասցնում է տուն։
«Գում»-ի մոտ առավոտ կանուխ
Շարված են մի քանի անասնագլուխ.
Նայում են քնատ իրենց տերերին՝ կոպերով իրենց գոց,
Ու մտածում, որ այստեղ՝ հոգնած այս մայթին,
Մարդկային գլուխներ պիտի լինեին, իսկ իրենք՝ ուսերին ոմանց…
Եվ այդժամ ես՝ այս երկրի պոետս,
Գուցե չթափառեի հենց էնպես
Ու ինչ-որ բան անեի՝ «հազար յոթին» նվիրված…
Իսկ այսպե՛ս,
Ես պարզապես քայլում եմ,
Քայլում եմ՝ ձեռքս գրպանս դրած…

II
ԵՐԵՎԱՆ, 2001-ից հետո… կամ առաջ

Չէ՛, որքան հասկացա, չի՛ լինի այսպես՝
Ձեռքս գրպանս դրած…
Ես էլ պիտի ինչ որ բան անեմ…
Ու քանի որ ունեմ մի քանի «պերսոնաժ»,
Որոնց հետ զրուցելն ուղակի հրաշք է,
Կարող եմ ընկնել նիրվանայի մեջ
Ու կմնամ այսպես՝ ձեռքս գրպանս դրած…
Ու քանի որ ամոթ է («հազար յոթին» նվիրված՝
Բոլոր հանճարներն ինչ-որ բան արե՛լ են…)
Ուրեմն անցնենք առաջ. շրջանցենք նիրվանան…
Ասենք տոնեցինք, ձոնեցինք, ձոնը տոնեցինք,
Իսկ առջևում խումհարն է՝ գլխացավ.
Գլուխդ կարծես անդի դագաղ է,
Ու ողբն է զնգում գանգիդ գմբեթում։
Ես այդ ժամանակ պատրաստ եմ՝ անգամ
Գլուխս տանել, դնել «գում»-ի մոտ…
ՉԷ՜, գնանք առաջ. խումհարն էլ անցանք…
Զարթնեցի, ասենք, վաղ առավոտյան,
Սակայն հիշեցի, որ գինարբուքում
Մսխել-պրծել եմ եղած-չեղածս. գրպաններս՝ ծա՜կ…
Գլխիկոր կգնամ «ֆայլաբազար»՝ վարձվելու,
Քանզի աշխատանքը մանանա չէ՛, չի՛ ընկնում վերուստ…
Ու թե «կպա՛վ», մի 10-15 հազարով «խոր վիրապ» կփորեմ՝
Մեկն իմ, մեկն էլ…
Ու քանի որ «կպնելն» էլ մանանա չէ…
Պատի տակ նստած՝ անվերջ կսպասեմ՝
Գլխարկն առջևս ու երգը շուրթիս ծռած…
Չէ՛, անցնենք առաջ, մի քիչ էլ առաջ…
Ասենք, թե իջավ երեկոն կապար,
Ու ես հոգնատանջ քարշ եմ գալիս տուն։
Դեռ շեմքում, կինս՝ թևերը կանթած
Կճչա, որ էլի լվացքը մնաց մինչ հաջորդ
«Հազար յոթ հարյուր ամյակ»…
Ես՝ իբրև մեղավոր տղամարդ, կգոռամ անհասաստ,
Որ իրե՛ն այդպես էլ տեղ չհասավ,
Որ մարդիկ տասնյակ տարով ապրել են փոսում,
Ցամաք հացով, անլվացք…. ու ոչինչ.
Հրե՛ն, բազմել է բլրի գագաթին՝ կինոթատրոնի դիմաց…
Ու քանի որ ասելու ուրիշ բան չի լինի,
Կթռչեմ դուրս՝ կրպակից օղի թռցնելու…
Առավոտ կանուխ հարբած, գազազած,
Հուսահատ կքայլեմ դեպի տուն։
Դրսում՝ տաքսու քնատ վարորդի ճմռթված դեմքից Տրտունջ է կաթում. շտապում է տուն,
Իսկ ռեստորանում շա՜տ է թեժացել քեֆը գիշերվա,
Ու իր թիթեռնիկ-հաճախորդները շա՜տ են ուշանում.
Ներսում սփյուռքից եկած տղերք են՝
Կոնդի Լիպոն է, մարաշի Նեսոն…
Հիմա խմել ու նորից հիշել են,
Որ ինչ-որ բան «գսիրեն…», բայց ի՞նչ չե՛ն հիշում…
Իսկ ես քայլում եմ հուսահատ ճիգով։
Ժամանակների տարափի միջով
Քայլում եմ դեպի «գում», որ մայթից վերցնեմ
Մի նորմալ գլուխ…
Ու նայեմ կոպերով իմ գոց
Հոբելյանական այս թոհուբոհին՝
Տիրոջս քնատ հայացքի միջով…
Ու կհասկանամ, որ դեմքեր, դեպքեր
Շրջանցելն այլևս ոչինչ չի՛ տալու…
Ու գիտեմ նաև, որ պիտի ինչ-որ,
Ինչ-որ բան անե՛մ…
Ուստի գրու՛մ եմ.
«REQUIEM…»…
Ու ձեռքս գրպանս դրած՝
Գնու՛մ եմ…
Էն ժամանակ չգիտեի, թե ուր եմ գնալու, կարևորը գնալն էր, որ ինքզինքս չկորցնեմ։ Իսկ սա՝ հոբելյանի խորհրդանիշ-եկեղեցին, արդեն բազմել էր բլրի վրա՝ կինոթատրոնի դիմաց, անտուն ու անտեր թողնելով բազմաթիվ հուշեր, կոտրելով գունեղ, ճենապակու պես փխրուն միջավայրը. նախկինում այստեղ փոքրիկ հյուղակներ էին։ Մարդիկ մի տան նման՝ դուռ դռան վրա ապրում էին՝ կռվել-բարիշելով, միմյանց հետ ուրախանալ-տխրելով… Էդ փխրուն միջավայրի կոտորակված բեկորները բանտվեցին Նորքի, Ավանի, Էրեբունու, Դավթաշենի բետոնե ու քարե վանդակներում…

Վերջ, էլ փախչելու ուժ չկա։ Սուրճ եմ ուզում, բայց սրճարանը չի ձգում։ Գնում եմ բետոնե ծուղակում բանտարկված մերոնցից մեկնումեկին տեսնեմ, մեր մայլից էլ բարև կտանեմ…
«Կհիշե՞ս, տղերքով գնացինք ծիրանանոց՝ կռիվ-կռիվ խաղալու։ Ցոգոլի լավ վախտն էր, պահակը լարեց…»…
«Շենքի հայաթում կանաչ սետկով զաբոր կար, տեսա՞ր… Իմն ա, մեջը մի հատ գիլասի ծառ ունեմ, մի հատ էլ ծիրանի…»…
— Վրույրն ինստիտուտն ավարտեց, բայց գործ չճարեց։ Դրսում է, մեկ-մեկ փող է ուղարկում։ Լավ է, բայց որ լավ լինի՝ փող կուղարկի՝ մենք էլ գնանք, էստեղ բան չկա»։
— Բա չի կարոտո՞ւմ, չի ուզո՞ւմ գա։
— Շատ է ուզում, բայց գա՝ ի՞նչ անի։ Էնտեղ գործ ունի, մարդավարի աշխատում-ապրում է, էստե՞ղ ինչ անի… Ամեն ինչ հարամվել է… Վրույրի տղեն երազում է ավիակոնստրուկտոր դառնալ, իսկ իր «թայդաշ» հարևանիս տղեն երազում է «ջիփ» ունենալ։ Վրույրի տղեն ամբողջ օրը դաս է կարդում, խմբակների է գնում, կիրակնօրյա դպրոց է գնում, իսկ հարևանիս տղեն… Վայ թե տառերն էլ մինչև վերջ չգիտի…
— Բայց սենց գնալ-չգալով էլ չի լինի… Դե բեր բոլորս էլ գնանք ու չգանք, երկիրը թողնենք հարևանիդ տղայի նմաններին… Թամանյանը, Սարյանը, Իսահակյանը, հայտնի ու անհայտ շատ-շատերը որ ետ չգային՝ էս ամենը չէինք ունենա, երկիր չէինք լինի…
— Թամանյանը, Սարյանը… Թե դուզն ես ուզում իմանալ՝ լավ կլիներ՝ չգային, հարյուր տարի առաջ մեծոտ գեղ է եղել, գեղ էլ պիտի մնար։
— Դու էլ փոքր գեղից եկած կլինեիր մեծ գեղ։
— Ես որ գալիս էի՝ Սովետի ամենասիրուն քաղաքներից մեկն էր, նմանը չուներ։ Հիմի քաղաքում ասա մի բան, որ անկախությունից հետո է ստեղծվել ու իր նմանը չունի։ Հիմի ամեն բան հարամվում է։ Դրսից ընկերներդ որ գալիս են, ո՞ւր ես տանում… Սպասի, քո տեղը ես կասեմ. Մատենադարան — էդ հիմիկվա ստեղծած չի, Օպերա-պրոսպեկտ-Հրապարակ – էդ էլ հիմիկվա չի… Հետո տանում ես քաղաքից դուրս՝ Սևան, Գոշավանք, Հաղպատ, Խոր վիրապ… Իսկ առաջ էդպես չէր։ Առաջ Երևանը քաղաք էր, հիմա՝ բիզնես-միջավայր… Ծախելու բան չի մնացել, արդեն հրապարակի շենքերին են հասել… Գա՝ ի՞նչ անի… Թող մնա մինչև երկիրը դզվի, ինքն էլ ապահովված մարդ դառնա, նոր գալու մասին կմտածենք…
— Հիմի որ փող ուղարկի, հիմնական կգնա՞ս։
— Երևի… Երեխուն կարոտել եմ։ Գոնե էս պղտոր ժամանակները վերջանան։ Ծամոնի պես կպել-պոկ չեն գալիս։ Մենք էլ էդ ծամոնը ծամում, ռեխներիս փուչիկ ենք անում։ Պայթում է՝ էլի ենք փուչիկ անում։ Փուչիկասեր ազգ ենք…
— Փուչիկները պայթելու հատկություն էլ ունեն։ Էս պղտոր ժամանակները պայթող փուչիկ են, ուշ թե շուտ՝ պայթելու են։
— Հա, կպայթեն, ոնց որ իշխանության միտինգի ժամանակ հրապարակում պայթած փուչիկները, բայց վառվողը, տուժողն էլի անմեղ ժողովուրդը կլինի…

Իրիկնացավ։ Միացան հռուստացույցները։ Էկրաններից բետոնե վանդակներ հորդեցին նախագահի ելույթը, վարչապետի այցելության մասին տեսանյութը, հետո նոր աշխատատեղերի ստեղծման մասին ինչ-որ բան ասացին…
Պատշգամբ ելա՝ ծխելու։ Հետո մերոնց հրաժեշտ տվի ու իջա։
Մթնել էր։ Շենքերի անլույս լուսամուտներն ասես դատարկ ակնախոռոչներ լինեն։ Հիշեցի պատերազմի դաժան տարիները…
Պեպանն ու Արամն անհայտ կորան, Մանուկը զոհվեց, Գուրգենը հավաքեց իր երեք տղաներին, տունը ծախեց, փողը տվեց սահմանապահներին ու ընտանիքը փախցրեց Ռուսաստան…
Պատերազմը հեռվու էր թվում, բայց պատե-րազմի սիրտն այստեղ էլ էր բաբախում. սիրահարների փոխարեն փողոցներում գիշերային սերենադներ էին երգում հրազենները, հացը կտրոնով էր, ցեխագույն, հոսանքն օրվա մեջ երկու անգամ էր լինում, մի երկու ժամով։ Ջուրը նույնպես։ Սկսեցին մարդիկ անհայտանալ…
Տները տաքանում էին վառարաններով, որ ամենակուլ էին, վառում էին՝ ինչ ճարվում էր՝ փայտ, մազութ, կոշիկ, հին հագուստ, պլաստիկե շշեր, հին ու նոր կահույք, հատակի մանրատախտակը, Լենինի հատորները… Երկիրը լողում էր ծխի մեջ…

Լողում էր։
Շուրջը` գարշահոտություն, սևափաթիլ մուր,
Որ կոկորդդ խցվում, խեղդում էր։
Նավապետն ասում էր՝ դիմանալ է պետք.
Վթար է եղել այս կողմերում՝
Նավթամթերքի արտահոսք,
գարշահոտություն…
Գոյացել է մազութի հսկա մի շերտ
Ու հիմա այդ շերտն ենք անցնում…
Դիմանալ է պետք…

Իսկ մազութը կյանք էր։
Ու արժեցավ կյանքեր…
Ինչ-որ մեկը պարանը լավ չէր կապել…
Մի ծայրը կապում էր մեջքին,
Մյուսը՝ կաթսայատան
մազութահորի բազրիքին…
Իսկ մազութահորը վաղուց դատարկ էր,
Հարկավոր էր իջնել ու հատակին,
Գտնել փոքրիկ մազութալճակներ,
Կապրոնե մանկական խաղալիք-բահով
Գդալ-գդալ հավաքել դույլի մեջ,
Հետո՝ կապրոնե շշերի։
Շշերը մեջքին կապած բարձրանալ…

Ուր որ է կլուսանա,
Հարկավոր է լուսաբաց տեսնել՝
մաքուր երկինք…
Թե չէ ուր որ է` կարթնանան
Բոլոր փեչերը բարձրահարկի,
Հազալով ծուխ կկապեն…
Հետո ինքն էլի կգնա
Կուրծքը դեմ տալու թշնամու գնդակին,
Իսկ տանը…
Մորը ներսից լափում է սև,
Եղունգի կերպ առնող դևը,
Բջիջ առ բջիջ տարածվում մարմնի մեջ,
Մահվան սարդոստյան գործում անընդմեջ։
Շուտով ծննդատան մոտ կխմեն տղերքով,
Բայց մինչ այդ հարկավոր էր
Սառը փեչի մոտ չթողնել կնոջը։

Լուսանում է։
Երկինքն ու օդն անարատ են։
Դեռ չի արթնացել շենքն ու մոլի ծխողի պես
Չի՛ սկսել հազալով ծուխ արձակել` սևափաթիլ,
Որ խցվում կոկորդդ, խեղդում է։
Քանի դեռ չի միացել իր նման
Հազարավոր շենքերի,
Ու միասին չեն դարձել նավ՝
Ժանգոտ, փտած կողերով,
անշարժիչ ու անղեկ,
Որից, ինչպես դիակից,
Տարածվում է գարշահոտ,
Ու նեխաջրերը՝ որպես մազութաշերտ,
Որպես կոյահոսք,
Որպես թունաթթու և թունահիմք,
Հոսում են նավի ճաքած, ցանցկեն կողերից,
Թափվում են ծով,
Դառնում հսկա մի շերտ նավի շուրջ,
Որ լողում է անսահման կապույտ ջրերի վրա՝
Արձակելով գարշահոտ
ու իր ետևից թողնելով
Երկար, կեղտոտ մի հետք…

Տուն հասա գիշերով, բայց զարմիկս դեռ չէր քնել։
— Հոպար, երկրի մագնիսական դաշտի մասին էն տեսությունը որ մտածել էի՝ գրել եմ, կնայե՞ս։
— Հա,- ասացի,- հիմա։ Վրույր հոպարի Արմանը երազում է ավիակոնստրուկտոր դառնալ, իսկ դո՞ւ։
Աչքերի փայլն ասաց, որ հիմա այդ երազանքից քիչ կա։ Հարևանս չկար, որ ասեի՝ «Էդ ես ու դու պիտի էնքան մեծանանք, որ երազել սովորենք։ Աստված չանի՝ Մեծ երազողների պակասը երկար զգանք»։ Ասացի.
— Հաջորդ անգամ քեզ էլ կտանեմ։ Երազիր, քանի դեռ ջահել ես, երազանքներն ապրում են ջահել օրերի մեջ։

Մենակ աղջկերքն են լաց ըլըմ…

Պապիս ես գրեթե չեմ հիշում։
Ավելի շուտ հիշում եմ, բայց մի տեսակ` անկապ պատառիկներով։ Ինձ ուղղված նրա գորովալից հայացքը չեմ հիշում՝ երևի փոքր լինելուս պատճառով։ Ամենից շատ հիշում եմ բեղերը։ Թավ բեղեր ուներ ու խռպոտ ձայն… Պապիս՝ ինձ սիրելիս՝ նույնպես չեմ հիշում։ Երևի նրանից էր, որ քեռիներս իմ տարեկիցներն են, մեկը երկու տարով է մեծ, մյուսը՝ վեց ամսով։
Կարդալ շատ է սիրել, չնայած հինգ դասարանի կրթություն է ունեցել։ Տանը կամաց-կամաց գրադարան էր հավաքում, իր ձեռքով գրադարակներ էր սարքում գնված ու գնվելիք գրքերի համար։
Քչախոս էր, բայց սերն ու բարությունը մեջն են ապրել։ Ծառի տակ պառկած վիրավոր զինվորին փրկելիս՝ նա իր լեռներում ծվարած գյուղն ու ապագա աներոջն էր փրկում. խրոխտ հետախույզը տեսել է անխնամ վիրավոր տարեց զինվորին ու զայրացել, որ շարասյունը չի կանգնում։ Ավտոմատը քաշել է շարասյան վրա ու կանգնեցրել։ Հետախույզների հատուկ ջոկատայիններին կարելի է եղել գրեթե ամեն ինչ…
Հետո, գյուղ գալուց հետո միայն, իրենց գյուղի Հմայակ բիձի մեջ պիտի գտներ ծառի տակ պառկած վիրավորին, որին վերցնելու համար սկզբում շարասյունը չէր կանգնել։ Հմայակն ասել է. «Արշո ջան, մի թոխլի ունեմ պահ տված, ոտիդ տակին տի մորթվիլ. կյանքս փրկել ես, ըրեխեքիս ծուռվիզը չես թողել»… Իսկ երեխեքի մեջ գյուղի գեղեցկուհին է եղել՝ Անիչկան…
Մորս մորաքույր Ջեմման՝ տատիս՝ Անիչկայի փոքր քույրը, պապիս ամուսնանալու պատմությունն այլ կերպ է պատմում, ասում է՝ փոքր էի, բայց մեր տան խոսակցությունները հիշում եմ. մերս ասում էր` «Բա հմի Խռատանց գելերին աղջիկ տենք տա՞լ»… Տվել էին ու Արշոն դարձել էր ցեղի ամենասիրված փեսան…
Ինքը բազում փորձություններ տեսած մարդ էր, հինգ դասարանի կրթությամբ՝ «քաղսովետի դեպուտատ», ու էդ քաղխորհրդի նիստերին երբեք չմասնակցած մարդ։ Մերոնց հիշողության մեջ մնացել է Արշալույս պապիս մեդալ-շքանշանների ծանրությունը, նրա խմելն ու բնատուր բարությունը, բայց նաև՝ տեղն էկած տեղը՝ չարանալը։ Ասում են, որ պատերազմի ժամանակ նրա մարտական ընկերն ու հրամանատարը (անգամ ազգանունն էին նշում, բայց ես չեմ հիշում) սպանվել է գերված գերմանացի սպային փոսից դուրս քաշելու ժամանակ։ Սպանողը նույն գերված սպան է եղել՝ վերջին փամփուշտով… Նաև ասում են, որ այդպես էլ գերու կարգավիճակ չստացած սպային դուրս է քաշել պապս, և մարտական ընկերոջ մուռը հանելու մանրամասների փոխարեն, բազմանշանակ ճոճում են գլուխները։
Չէ՛, ես այս պատմությանը այնքան էլ չեմ հավատում, բայց գիտեմ մեկ ուրիշը. խմելու հետ սեր ունեցող պապս երեք քույր է ունեցել, որոնցից մեկի ամուսինը նույնպես խմել է սիրել։ Հերթափոխից հետո, Կիրովականի քիմգործարանի բեռնակիրների բրիգադավար պապս հանդիպում է քրոջ ամուսնուն։ Հրավիրում է խմելու։ Քիչ հետո միլիցիա են կանչում, որ քրոջ ամուսնուն մի կերպ ձեռքից առնեն։ Բայց դե նրան անգամ փողոցի շներն էին լավ ճանաչում, գիտեին, որ Արշոյի հետ գլուխ դնել կարող են «ընտրյալները»։ Կուսշրջկոմի ղեկավարների միջամտությունն է պահանջվել։ Միլիցիայի աշխատակիցներին բան չի ասում։ Փոխարենը բուֆետի աշխատողն է պատմում. «Նստած խմում, ջան-ղուրբան էին ասում, մեկ էլ էն մեկը թե՝ Արշո ջան դու լավն ես, ես քո ցավը տանեմ, համա էն Սուրենի մերը …նեմ, Սուրենը լավը չի, արաղին անուն ա դնում։ Էս խոսքի վրա Արշոն սրան ոտների տակն առավ»…
Իսկ Սուրենը Արշոյի փոքր եղբայրն էր։ Կուսշրջկոմի քատրուղարը տուն է ճամփում պապիս, ու դառնում մյուս պաշտոնյային. «Այս բնավորությամբ՝ ճիշտ է վարվում, որ ղեկավար աշխատանքի անցնելու բոլոր առաջարկները մերժում է, կրակ ու պատիժ կդառնար»… Պապս մերժել է նման բոլոր նախաձեռնությունները, բայց եթե ընդուներ էլ՝ երկար չէր աշխատելու. սուտը տանել չի կարողացել։ Բեռնակիրների բրիգադիր պապս մի քանի անգամ գազազել ու քացով է բացել կոմբինատի տնօրենի դուռը, բայց ճակատային-կոմունիստին չեն հանդգնել դուրս հարվիրել։ Սրա նման կրակուպատիժը քարտուղարի ինչի՞ն էր պետք…
Կրակուպատիժությունն էլ ցեղական է եղել։ Պապիս հայրը՝ Թումազն էլ է կրակուպատիժ եղել, բայց նաև՝ պապիս հակապատկերը։ Պապիս մեջ երևի համատեղվել են իր բարի մոր՝ Արուսյակի բարությունն ու Թումազի կատաղի բարքը, բայց ոչ չարությունը… Թումազն անտանելի չարություն է ունեցել…
Լուսանկարներից մեկում մորս աչքերը շիլ են դուրս եկել։ Քանի դեռ փոքր էինք, ասում էին. «այն ժամանակվա լուսանկարները որակով չեն եղել»։ Միայն վերջերս մորս մորաքույր Ջեմման պատմեց. «Մերդ փոքր էր, իրանք էլ խեղճ էին` մեծ ընտանիք… Պապիդ քույրերն ու տատդ՝ Անիչկեն, շան լափն եփելու ժամանակ լափալյուրի հետ ամանի մեջ երկու հատ կարտոլ էին գցում, հետո թաքուն հանում էին, կլպում ու տալիս մորդ, որ կշտանա, դեռ երեք տարեկան էլ չկար… Ափաշկարա չէին կարա՝ Թումազը պատերազմ կաներ… Էդ գյոռբեգյոռը եկել լափը խառնել ու կարտոլները տեսել էր։ Ասել էին Աիդայի համար է։ Թումազը կատաղել ու ձեռնափետով խփել էր երեխա-մորդ գլխին։ Շլությունն էդտեղից էր։ Բժիշկներն ասել էին՝ բան չկա, թող անցումային շրջանն անցնի` կվիրահատենք…»։ Վիրահատել էին, անցել էր։
Մի տան համար երկու կրակուպատիժը՝ Թումազն ու Արշալույսը՝ շատ կլինեին, պապս գյուղից տեղափոխվել էր Կիրովական։ Կարճ ժամանակ անց Թումազը գնացել էր որդուն ու հարսին տեսության ու Կիրովական քաղաքն այնքան էր դուր եկել, որ գյուղում թողնելով կնոջն ու ընտանիքի մնացած անդամներին՝ մնացել էր քաղաքում…
Թումազն ինքն իրեն շատ սիրող, իր մասին առաջին հերթին հոգացող, միշտ կոկիկ հագնված ու գրեթե ոչ ոքի չվստահող է եղել։ Ամենացեխոտ օրն անգամ նրա կոշիկները փայլել են, ասես ամբողջ կյանքում տրեխ հագած Թումազն ինքը չէր… Տաբատ արդուկելու իր սեփական մեթոդն է ունեցել. քնելիս խնամքով ծալել ու դրել է տախտակե հատակով իր մահճակալի ու ներքնակի միջև։ Ոչ ոքի փող չի վստահել, անգամ եթե տասը րոպե առաջ է թոշակը ստացած եղել, ապա միշտ չքացրել է` «պարտ էի, տվեցի, քիչ առաջ տվի գնաց»… Բայց թե փորձված աղվեսը…՝ գիտեք… Քիմգործարանի այգում մի կին է մոտենում, համոզում թե՝ «դիֆիցիտ ապրանք կա՝ էժան գնով, հրե՜ն էն դուռն ա, մտնում եմ ու դուրս գամ»։ Վերցնում է փողն ու «յոթի շենքի» երկկողմանի ելքով շքամուտքում անհայտանում: Թումազին մինչև ուշ երեկո համոզել են թե՝ «էդ կնիկը քեզ խափել, գնացել ա», բայց ապարդյուն… Արշալույս պապս համոզել է, թե «էդ փողը ես կտամ, մենակ արի տուն գնանք, արդեն ուշ ա», բայց նա համառորեն տուն չի գնացել ասելով՝ «այտա բա ըթավուր սիրուն կնիկը կարա՞ խափի, հրե՜ն, էն պադյեզդը մտավ, էսա կգա»… Հետո մորս ասել է. «Թոշակից ուզըմ էի քեզ փող տամ, համա կորավ գնաց»…
Պապս կրակուպատիժ է եղել, կյանքն էլ իր համար է կրակուպատիժ եղել. ջահել, գեղեցկուհի կինը՝ Անիչկան, մահացել է՝ տասնհինգամյա մորս լիարժեք ծիծաղն ու ժպիտը հետը տանելով։ Ի՜նչ աներ Արշոն, աղջկան մերացու էր պետք, իրեն՝ կին… Ու Սուրեն պապի սիրելի հարս Անիչկային փոխարինեց Աղուն տատիկս։
Պապիս մասին տարբեր պատմություններ շատ կան, սակայն ես մի քիչ այլ բաներ եմ հիշում. հարբած պապս իր խռպոտ ձայնով հայհոյում էր աշխարհին, տատիս, պառկում էր բազմոցին ու հեռուստացույց նայում։ Նա իմ բեղավոր աժդահան էր՝ ամենաքաջը, ամենաուժեղն ու ամենախիստը, բայց այն ժամանակ այդպես էլ չէի հասկանում, թե ինչու «կռիվ-կինոների» ժամանակ (հատկապես, երբ ցույց էին տալիս «Զինվորի հայրը») նա միշտ լաց էր լինում՝ հսկայից իջնելով աղջկա մակարդակի, ախր ինքն էր ասում, որ «…մենակ աղջկերքն են լաց ըլըմ»…
Հետո…
Հետո պիտի գային լոռվա աննման սարերում ծվարած իմ մանկության օրերը՝ հեքիաթի նմանվող հուշերով… Պիտի սարում ընկնեի ձիուց ու ձեռքս կոտրեի, ու պապս իմ լացն ու ցավը թուլացնելու համար «իմ ձիուն»՝ մի քանի ամսական քուռակին, պիտի բռներ, որ հեծնեի, ու ես, մեկ է, պիտի ցավից գալարվելով լացեի, բայց երկու օր անց գիպսապատ ձեռքով անգամ պիտի հրաժարվեի հորս հետ տուն գնալ, պիտի հրաժարվեի սարից իջնել, թեև բոլորն ասացին, որ քուռակին նստել այլևս չի կարելի… Հետո՝ հաջորդիվ եկող օրերը պիտի գային… Պիտի ուղարկեր ջրի՝ ասելով. «Վիրի ախպուրը կգնաս, ընդիան ջուրը համով ա»։ Ես պիտի հոգնեի, ալարեի ու վերի աղբյուրը գնալու տեղը՝ ներքևի աղբյուրից պիտի ջուր տանեի, քանի որ այդ ջրերի համային տարբերությունը չէի զգում, բայց ինքը պիտի ինձ նորից ջրի վազեցներ… Պիտի իր հետ հորթ ման գայինք, ու նա, ձեռնափայտով փորփրելով մի տեսակ անբնական մաշված, տրորված ու այդպես էլ չտրորված խոտածածկը, ասեր.
— Էս մեր գիլի պառկատեղն ա, տենըմ ե՞ս…
— Ո՞նց՝ «մեր», «մեր»-ը ո՞րն ա, բա դու հրացան չունես, բա որ վնա՛ս տա…
— Էս մինն ինձ օգուտ ա,- ասաց քմծիծաղով,- անասունն էլ գիդի, որ ըրիգունն ըստի ա՝ եդա՛նըմ չի, վախտը-վախտին գալիս ա…
Հետո պիտի հյուր տանեինք Միլադային ու նահապետի իր հպարտ հայացքով պիտի նայեր Միլային, ու հյուրընկալի քաղաքավարությամբ լռեր՝ անհաշտ հայցքով չտեսնելու տալով նրա ծխախոտի ծուխը, ու սպասեր այնքան, մինչև ծխախոտն իմ բերանին հայտնվեր ու նահապետին հարիր խստությամբ ատամների արանքից նետեր. «Մի էդ քաքը բեռնիցդ վե՛ գձի»… Հասուն մարդ էի, հազար անգամ իր ներկայությամբ ծխել էի ու ինձ բան չէր ասել… Ու Միլան պիտի առանց խոսքի հասկանար ինչն ինչոց է, ու հաջորդ ծխախոտն իր աչքից հեռու պիտի ծխեինք։ Բայց հաջորդ առավոտյան Միլան (հորս հետ միասին) պապիս կողմից մի բաժակ հոնի օղով պատվվելուն պիտի արժանանար, որն ինձ արդեն չպիտի վերաբերեր, իր «քյուլփաթը» դա պիտի վաստակեր…
Բայց դրանք հետո էին, շա՜տ հետո, իսկ մինչ այդ…
Ամառային մի օր, երբ գյուղում դպրոցական արձակուրդն էինք վայելում, ասացին, որ մեր բոլոր կողմի բարեկամները գյուղ են եկել։ «Պապիդ հըրսանիքն ա,- դառը կատակեց մեկն ու իր իսկ կատակից դառնացած ասաց,- Է՜ Արշո, Արշո… Գեղը՛մ չէր, համա գեղի թասիբն ու պարծանքն էր»…
Հետո երեկոյան մռայլ սեղանի մոտ Սուրեն պապն ասաց մորս. «Աիդա ջան, մընչի հմի ես սարի պես մենձ ախպեր ունեի, դու՝ հեր, ըրեխեքդ՝ պապ։ Հըմի ես էլ մենձ ախպեր չունեմ, բայց դու հեր ունես, ըրեխեքդ՝ պապ»… Ու կամաց-կամաց Սուրեն պապը՝ «Գայլուկ Սուրենը», մի քիչ ավելի խոժոռվեց ու կքեց նաև մեծ եղբոր՝ Արշոյի բեռան տակ…
Ինձ ուղղված նրա գորովալից հայացքը նույնպես չեմ հիշում… Երևի փոքր լինելուս պատճառով, բայց հետո տեսա։ Տեսա այն ժամանակ, երբ սար եկան իր ու Արշոյի ծոռները՝ Արզունիկն ու Աիդան։ Ժենիկ տատի աչքերը թաքուն թրջվեցին։ Նայեց ինձ. «Իսկը տատն ա, ոնց որ մորդ փոքրությունն ըլի,- ապա մեկուսի հուշերին տրվելով՝ շարունակեց,- Արշոն մորդ բերըմ էր գեղը, մոտներս… Հետո Աիդան էր ձեզ բերըմ… Է՜, աշխարհ-աշխարհ, Արշոն չտեսավ, բա Աիդաս է՞լ էս օրը պըտի չտենար, — հանկարծ տեսավ, որ հնգամյա զարմուհիս ուզում է դիմացի լանջը բարձրանալ ու ձայնեց,- Աիդիկ ջան, զգո՛ւյշ, ըտի թեք ա… Այ հարսը, ըրեխուն ուշադիր էղի՝ էն թեքին ընգնի՛ ոչ… Արզունիկ ջան, շանը մոտ մի գնալ, դեմը լափ կա…»։
Հետո մառախլապատ մի օր Լադիկ բիձու խոսքը՝ «Է՜, Սուրեն ջան, գնացիր ու էս ժըղովրդին բարի երազ դառար»՝ մեղմ անձրև էր դառնում ու ցողվում սրտիս, թոքերիս, երակներիս, դեմքիս, կախվում կոպերիցս…
Ու զարմիկս գուցե դեռ չի հասկանում, թե հոպարի աչքերն ինչու են թաց, ախր իրեն հաճախ եմ ասում, որ «…մենակ աղջկերքն են լաց ըլըմ»…

Սա էլ իր սարքած գրապահարանը (արդեն մոտավորապես 60 տարեկան)

Մի առակի պատմություն

Հարևան երկիր հյուր գնացած ընկերս զանգեց, ասաց, որ շատ կարևոր բան է բերել։ Խոսքն ինչ-որ փաստաթղթի էր վերաբերում, ինչ որ կարևոր դեպքի նկարագրության, որ մեզ հասել է որպես առակ՝ դաժան ու բռնակալ թագավորի համար աղոթող պառավի մասին։ Երբ վերջապես ստացա այս պատումը, երկար ժամանակ չէի ցանկանում աչքերիս հավատալ։ Նորից ու նորից վերընթերցում, համադրում էի փաստերը, դեպքերը, ժամանակաշրջանը… Ամեն ինչ համընկնում էր…
Պատմությունը կցված էր կարճլիկ մի զեկույցի, որը կներկայացնեմ որպես վերջաբան։
Բնօրինակի լեզուն բավական բարդ ու բարբառային էր, ուստի՝ ուղղակի վերաշարադրում եմ առավել մատչելի դարձնելու համար։

Էս պատմությունը ես գիտեմ, քանի որ ջորով ջաղացից տուն գալիս տեսա երկու ընկերներիս, որոնց մեռած էի համարում։ Նրանց պիտի որ թագավորը կախած լիներ։ Ախր ժամանակին ես էլ նրանց խմբից էի, նրանց պես ըմբոստ…
Հետո միտք արեցի, հիշեցի, թե ում երբ են սպանել, ով ինչ էր ասում, ու հետո ինչ սկսեց ասել… Հասկացա, որ ում էլ պատմեմ՝ ինձ խենթի տեղ կդնի… Եկա մեր գրաճանաչ աբեղայի մոտ, ամեն ինչ պատմեցի, որ գրի առնի։ Գրեց պատմությունս, ու քանի որ թագավորի գրագրության հետ գործ ունեցած մարդ էր՝ մի քանի բան էլ ինքը հիշեց, ավելացրեց։ Մութ բաներ կային, որ լուսավորվեցին, ամեն ինչ պարզ եղավ։ Մեկ-մեկու լրացնելով ստացանք էս պատմությունը։
Թուղթը կպահեմ ծոցումս։ Որդիներիս օսյաթ եմ անելու, որ հորից-որդի փոխանցեն էս թուղթը, մինչև ամեն ինչ ջրի երես դուրս գա։

Ու եթե կարդում ես էս թուղթը, ուրեմն իմացիր, որ մեր հարևան երկիրը մեզ գրավեց: Հարևան թագավորը շատ դաժան մարդ էր, մեր ժողովրդի մի մասին քշեց գերության, իսկ մնացածների վրա անտանելի հարկեր դրեց։
Բայց մեր ժողովուրդը խիստ ազատասեր էր, թագավորը չգիտեր՝ ոնց հնազանդեցներ։ Ըմբոստները մե՛կ պարեկախբերի, մե՛կ հարկահանների, մե՛կ էլ իշխանների կամ հենց թագավորի վրա էին հարձակվում… Թագավորը չգիտեր ինչ անի, ըմբոստությունը ոնց վերացնի։ Սովորականից շատ ավելի մեծ պահակազորով էր դուրս գալիս, բայց մահափորձերը չէին դադարում։ Դրանցից մեկին զոհ գնաց թագավորի հայրը, որ մերոնց հանդեպ ավելի մեղմ վերաբերմունք ուներ, քան ինքը՝ թագավորը, չնայած հայրն էլ մի բան չէր…
Արքան կանչել էր խորհրդականներին, որ միտք անեն ու մի հնար գտնեն։ Բազմաթիվ առաջարկներ են եղել (աբեղան հիշեց), բայց առաջարկված բոլոր միջոցները թագավորն արդեն փորձել էր ու դրանք չէին օգնել։ Այդ ժամանակ մի խորհրդական ասել է.
– Թագավորն ապրած կենա, հարկավոր է դրանց ըմբոստության գաղտնիքը գտնել, իսկ այդ գաղտնիքը իրենց հերոսների մասին պատմող լեգենդներն ու պատմություններն են, որոնք նորանոր ըմբոստներ են ծնում։ Հարկավոր է արգելել իրենց լեզվով խոսելը, գրել-կարդալը, հարկավոր է այրել իրենց լեզվով բոլոր մատյանները…
Հաջորդ օրն արքայական հրովարտակ գրվեց, թե՝ փողոցում մեր լեզվով խոսողի լեզուն կտրելու են, մեր լեզվով գրողի ձեռքը կտրելու են, որ երեկոյան մեծ խարույկի մեջ մեր գրքերն այրելու են, ու եթե մեկի տանը մեր լեզվով գիրք գտնեն՝ ընտանիքի անդամներին սպանելու են…
Բայց մեկ է, ոչ մի բան չօգնեց. գրքերը գաղտնի տարածվում էին, տանը շշուկով խոսում էին ու լեգենդներ պատմում հների ու նորերի մասին, իսկ մահափորձերն ավելի հաճախ ու ավելի հնարամիտ էին դառնում։
Թագավորը նորից հավաքեց իր խորհրդականներին.
– Հ՛ը, բա հիմի՞ ինչ անենք…
– Թագավորն ապրած կենա,- ասել էր նույն խորհրդականը,- ես գիտեմ։ Երեկ երեկոյան գիրք պահելու և քո դեմ մահափորձ կազմակերպելու մեղադրանքով մի երիտասարդ է ձերբակալվել։ Ասում են ըմբոստների գլխավորներից է։ Նրան այսօր դատելու ենք ու պիտի կախաղան հանենք։ Այդ տղայի մայրը շատ հայտնի հեքիմ է, շատ հարգված կին, բայց նա մայր է… Նրա օգնությամբ ամեն ինչ կանենք, նրան բերել տուր…

Պառավին տարել էին արքայի մոտ։ Արքան ասել էր.
– Պառավ, եթե ուզում ես որդուդ փրկել, մնացած ամբողջ կյանքդ պիտի աղոթես, որ ես երկար կյանք ունենամ։
– Չի լինի,- ասել էր պառավը,- քեզ միշտ անիծել եմ ու հիմա էլ անիծում եմ։ Նույնիսկ որդուս փրկելու համար չեմ կարող ինձ ստիպել, որ քեզ համար աղոթեմ, նա ի՛մ տղան է, որ իմացավ քեզ համար աղոթելու գնով եմ իրեն փրկել՝ նախ ինձ կսպանի, հետո՝ իրեն, եթե քեզ չկարողացավ։
– Էդ մասին արդեն մտածել ենք, տղայիդ ընդմիշտ կվտարենք քաղաքից, կեղծ փախուստ կկազմակերպենք։ Ականջին էլ լուր կհասցնենք, որ քեզ ստրկության ենք վաճառել։ Կգնա քեզ փնտրելու։ Ողջ կմնաք, ինքն էլ, դու էլ…
– Չի՛ լինի,- ասաց պառավը,- համ էլ դրանից քեզ ի՞նչ օգուտ, քեզ համար որ աղոթեցի՝ պատիվս գետնով կտամ, իմ ժողովուրդն էլ ինձ չի հավատա։
– Էդ էլ է մտածած,- ասաց թագավորը,- կասես աղոթում եմ, որ հանկարծ չմեռնի, թե չէ սրա հորն անիծեցի՝ մեռավ, բայց որդին հորից վատը դուրս եկավ, սա որ մեռավ՝ սրա տղան էլ ավելի վատն է լինելու… Դրա համար էլ աղոթում եմ, որ չմեռնի։ Համ էլ ձեռի հետ մի երկու ուրախ օր էլ կտեսնենք… Իսկ որպիսզի քեզ հավատան՝ լուրեր ենք տարածել, թե հորս քո անեծքն է սպանել, ոչ թե որդուդ կազմակերպած դավադրությունը։ Ամբողջ քաղաքն արդեն էդ մասին խոսում է, իսկ ով հորս մահվան մասին ճշմարտությունը գիտեր՝ արդեն մեռած է… Եթե դու չհամաձայնվես, ապա քո նմանակին կճարենք, քո փոխարեն ինքը կսկսի աղոթել, իսկ որպիսզի այդ կեղծիքն էլ չբացահայտվի՝ որդուցդ բացի բարեկամներիդ ու հարևաններիդ էլ կսպանենք…

Աբեղայի ասելով էդպես է եղել, ու էնպես են կազմակերպել, որ պառավի առյուծասիրտ, անվախ որդին իր նման ջահել մի ըմբոստի հետ բանտից փախել էր։ Ճանապարհին տղան ասել էր, որ պիտի մորը տեսնի, բայց ընկերն ասել էր, որ տղայի մորը ստրկության են վաճառել, հարկավոր է նրան գտնել, ազատել։ Հետո նոր կգան ու վրեժ կառնեն։
Շրջեցին ամբողջ երկիրը։ Տղան մորը գտնելու հույսը գրեթե կորցրել էր, ոչ ոք ոչինչ չէր լսել… Վրեժի ծարավով լեցուն՝ կամաց-կամաց վերադառնում էին հարազատ քաղաք, իրենց ասլան ընկերներին գտնելու, ատելի թագավորի վերջը տալու։ Նրանք շրջել էին ողջ երկրում, գիտեին, որ թագավորին չեն սիրում ոչ միայն իրենք, այլև մյուս հպատակները։ Վարձկան զինվորները հեռանում էին արքայական բանակից, մի քիչ էլ՝ ու ատելի թագավորի վերջը կտային։ Հարկավոր էր ոտքի ելնել…
Մոտեցել էին հարազատ քաղաքին, բայց քաղաքամերձ անտառներում ըմբոստ տղաների ոչ մի խումբ չէին գտել։ Հետո տեսել էին, որ հեռվից գալիս եմ։

Ջորին բարձած՝ գալիս էի ջրաղացից։ Նրան տեսնելով զարմացա, կարծում էի վաղուց մեռած է։ Հեռվից տեսել էի, որ երկուսով են, բայց որ մոտեցա՝ տեսա մենակ է։ Ընկերն ասել էր՝ «ես իջնեմ աղբյուրը, ջրի»։
– Բարև, եղբայր,- ասաց,- լավ է, որ քաղաքում հանգստություն է տիրում, բայց իսկական հանգստություն կլինի միայն այն ժամանակ, երբ էս հրեշ-արքայի վեջը տանք ու ազատագրվենք, ինչի՞ եք հանգիստ նստել, բա ձեր մեջ նամուս-պատիվ չկա՞… Հիմա թագավորի վերջը տալու համար շատ լավ ժամանակ է, սրա վերջը պիտի տանք, սրա զորքը քշենք ու նոր հանգիստ խղճով կապրենք մեր ազատ քաղաքում…
– Ինձ ինչո՞ւմ ես մեղադրում,- ասացի,- այս թագավորը որ մեռավ՝ սրա որդին է գալու, մեր օրն ավելի է սևանալու… Հազիվ մի երկու խաղաղ օր ենք տեսնում։ Ճիշտ է ծանր է այդքան հարկ տալը, գլուխ խոնարհելն ու վիրավորանքներ կուլ տալը, բայց դե… Հրեն, մերդ օրնիբուն աղոթում է, որ էս արքան երկար կյանք ունենա ու սրա որդին գահին չնստի…
– Մե՞րս,- ապշեց,- բայց ինձ ասացին, որ նրան գերության են վաճառել։
– Գնա, ձեր տուն, քո աչքով տես,- ասացի ու արագ հեռացա։

Աղբյուրից ընկերը ետ էր եկել թագավորի պահակախմբի հետ (էս էլ աբեղան պատմեց)։ Տղային բռնել էին։ Ծածուկ, որ հանկարծ ոչ ոք չտեսնի, տարել էին թագավորի մոտ։
Պառավին էլ էին բերել արքայի մոտ։ Արքան քահ-քահ ծիծաղելով ասել էր.
– Քո «աղոթքի»  պատմությունը առակ է դարձել, քո շնորհիվ, պառավ, քո ժողովրդին ծնկի բերեցի, նրանք այլևս ստրուկ են, քանի որ մտածում են այնպես, ինչպես ես եմ ուզում, մտածում են, որ ամեն դիպքում իրենք իրենց մեջ արքա չունեն, պիտի իմ զարմից լինի… Իսկ ձեր արքան կարող էր հենց քո տղան լինել… Այլևս ոչ դու ես պետք, ոչ քո աղոթքը։
– Անիծյալ լինես,- մռմռացել էր պառավը,- որդիս ազատ է, դեռ կգա։
Թագավորը նշան էր արել ու պառավի շղթայված որդուն ներս էին բերել։
– Միթե կարծում էիր, որ տղայիդ իսկապես կենդանի էինք թողնելու և ինձ զրկելու էի քո աչքի առաջ նրան սպանելու հաճույքից, ինչպես ինքն իմ աչքի առաջ հորս սպանեց— ասաց թագավորը,- այս ամբողջ ընթացքում որդուդ ընկերոջ միջոցով իմացել եմ, թե ո՞ւր է նա, ի՞նչ է անում… Մի քանի ոսկի էի տալիս ընկերոջ ընտանիքին… Հա, ասեմ, որ շատ չտխրես. երեկ գիշեր էդ ընկերոջն ու իր ընտանիքն արդեն մորթել եմ, քանի որ իրենց գործն արել պրծել են, ինձ ավելորդ աչքեր ու ականջներ պետք չեն… Էն ժամանակ, երբ քո ժողովուրդը խիստ ըմբոստ էր, թե՛ քեզ, թե՛ որդուդ սպանելը քո ժողովրդին ավելի կկատաղեցներ, բայց հիմա այդ հարցն արդեն լուծված է, կարևորն այն է, որ այս պատմությունից մնա միայն առակի չափ այն մասը, որն ինձ է պետք, այն մասը, որտեղ աղոթում ես, որ դաժան թագավորը չմեռնի ու նրա առավել դաժան որդին գահ չբարձրանա…
– Անիծյալ լինես,- մրմռաց պառավը,- անիծյալ լինես…

Որպես վերջաբան վերաշարադրեմ այն զեկույցը, որին կցված էր այս պատմությունը.
«Արևների Արև Արքա, իմ Տիրակալ,
Ձեր հրամանով կփորձեմ ոչ միայն հիշողությամբ վերականգնել գրածս պատմությունը, այլև նկարագրել այդ մարդուն։
Բավական խելացի էր, գյուղացու համար՝ բավական տրամաբանող։ Ասացի, որ վախենալու բան չունի։ Ես փորձում էի իմանալ, թե ինչ գիտի այդ մարդը և նրանից բացի՝ է՞լ ով գիտի… Որպիսզի չկասկածի՝ պատմությունը միայն մեկ օրինակից գրեցի, ասացի, որ թուղթն իմ մոտ չեմ պահի՝ «փորձանքի բուն է»…
Բայց հանդգնում եմ ենթադրել, որ նրան հաջողվել է փախչել երկրից, հակառակ դեպքում գրածս թղթի բովանդակությունը հիշողությամբ վերականգնելու հրաման չէի ստանա։
Մի դիտարկում ուզում եմ անպայման անել. այս պատմությունը գրեթե ոչ ոք չգիտի, իսկ Ձեր բարօրության համար աղոթող պառավի մասին առակը շատ կարճ ու խոսուն է, շատ արագ էլ տարածվում է։ Լուրեր կան, թե արդեն բազմաթիվ պառավներ պնդում են, որ իրենք հենց ա՛յն պառավն են, թեև մենք լավ գիտենք, որ նա մեռած է։
Բայց այս պատմության ջրի երես դուրս գալը շատ վտանգավոր է, ինչպես վտանգավոր են բոլոր էն լեգենդները, որ մինչ օրս բերնե-բերան փոխանցում են աշուղները, ուստի ցանկալի է գտնել ոչ միայն փախած այդ գյուղացուն, այլև շարունակել կամաց-կամաց նրանց միջից ջնջել իրենց լեզուն ու հիշողությունը, որով փոխանցվում են այդ լեգենդները»։

 

Ընտրություն

Դեռ շատ երիտասարդ  էր, նոր էր ավարտել, բայց նրան արդեն իսկ համարում էին լավագույն մասնագետներից մեկը։ Տեսակով էլ էր տարբեր։ Էստեղ-էնտեղից իմանում էր, որ կոլեգաները «վերցնում են», բայց ինքը դա չէր անի, ինքն էլ չունևոր ընտանիքից էր սերում, գիտեր, ոնց է ռամիկ մարդուն փողը տրվում…
Տեսակի կռիվ էր, իր տեսակին պիտի վտարեին հիվանդանոցից, որ մնացածները հանգիստ շունչ քաշեին, որ վտանգի զգացողություն չունենային, ախր սպիտակ ագռավի պես մենակ ինքն էր, որ «ո՛չ ուտում էր, ո՛չ ուտվում»…
Պարզ չէ, թէ ինչպես իրեն շատ սիրող «կոլեգաները» դասավորեցին, բայց վիրահատության ժամանակ շրջվել ու հանկարծ տեսել էր, որ ոչ «կոլեգաներն» են կողքին, ոչ էլ անհրաժեշտ քանակությամբ վիրաբուժական գործիքներ ու պարագաներ կան։ Վիրահատական սեղանին հիվանդը մահացավ…

Նոր քաղաքում նրան սիրեցին շատ ավելի, քան հարազատ քաղաքում. փոքր քաղաք էր, լուրերն արագ էին տարածվում, համ էլ էդ կարգի վիրաբույժ էստեղ երբեք չէր եղել…
Մի անգամ վիրահատությունից հետո, հիվանդանոցի բակում, իր մեքենան՝ հին «կոպեկը»՝ 01 «Ժիգուլին», լվացած գտավ։ Բաքը բենզինով լիցքն էր։ Հիվանդատերն ասաց. «Այ դոկտոր ջան, այ քյո մատաղ, ախր գոնե մի պուճուր «շնորհակալություն» էլ չես վեր ունըմ, բա մենք էլ մարդ ենք չէ՞, գոնե էսպես»…
Մեքենան երբեք չէր կողպում, բանալիները միշտ մեքենայի վրա էին, «գարաժում» լիքը «խլամ» էր կուտակվել, ողջ քաղաքը ճանաչում էր «դոկտորի» մեքենան… Շուկայում  փող չէին վերցնում, կինը ոչ մուրաբա էր փակում, ոչ կոմպոտ, երբ գար՝ տանը հիվանդատեր հյուրեր ուներ… Առանձնատնով զբաղվելու ժամանակ չէր մնում, բայց ոնց որ թե կինը դժգոհ չէր։ Մի օր էլ տուն եկավ ու զարմացավ. բակում քար էր թափված, չորս շարք բարձրացած պատի վրա՝ իրեն լայն ժպտացող վարպետն էր. «Քեզ իմ թոռի կյանքով եմ պարտական, մի սենյակն ի՞նչ է, որ չպատենք, «դոկտոր» ջան»…
Ամառանոցային քաղաք էր, կռիվներ հաճախ էին պատահում, բայց նրա «էշին չոշ ասողը» շատ խիստ փոշմանում էր…. Նա քաղաքի «դոկտորն» էր, նրա թիկունքին ողջ քաղաքն էր՝ «ճշտի» տղերիքից մինչև ոստիկանապետ…
Իսկ մեքենան… Ավանդույթի նման մի բան էր դարձել. տանում էին լվանում, լիցքավորում, ու բերում կանգնացնում հիվանդանոցի բակում։ Մի անգամ լրիվ անեկդոտանման ստացվեց. մեքենան տեսել էին մի ուրիշ քաղաքում, սովորության նման` բանալիները չհանած… Տարել էին լվացել, լիցքավորել և ուղարկել հարազատ քաղաքի հիվանդանոցի բակ, իսկ իրենք տաքսու մեջ նստած սպասել էին բժշկին, որ սկզբում ռեստորան տանեն ու նոր միայն՝ հարազատ քաղաք…
Ընկերոջս նա է վիրահատել։ Անսահման գորովանքով է հիշում, ասում է. «Միակ բանը, որ վերցրեց՝ այն ժամանակ «դեֆիցիտ» համարվող կինոխցիկն էր. դեպքեր կային, որ հիվանդին վիրահատելուց առաջ և հետո պիտի տեսագրեր… Գիտնական բժիշկ էր»… Ու գորովանքից զատ ցավի ելևէջներ էլ լսեցի…

Հիմա նա ուրիշ՝ շատ թանկարժեք մեքենա է առել, քանի որ հինը՝ «կոպեկը»՝ 01 «Ժիգուլին», երկու անգամ այրել են, մի անգամ պայթեցնելու փորձ արել։ Բավական փող ծախսեց, որ առանձնատան շուրջ քարե բարձր պարիսպ կապի, մետաղյա դարբասներ դրեց, որ տանն ու տնեցիներին վնասելու փորձերը չկրկնվեն։ Մի քանի անգամ ծեծ է կերել, շատ դաժան ծեծ, բայց ալարկոտ, ոչինչ չանող, դժկամ ոստիկաններից բացի՝ թիկունքին ուրիշ կանգնող չեղավ, էն էլ հո իրոք «թիկունքին կանգնել» չէր՝ պարտականություն…
Ինքը լավ գիտեր, թե ոնց է ռամիկին փողը տրվում, մանավանդ գործակարոտ, օլիգարխիկ ճահճում թաղված երկրում, բայց…
Հիվանդատերն աղքատ մարդ էր, «պահանջվող» գումարը չէր կարողացել ժամանակին հավաքել։ Վիրահատության սպասող հիվանդը մահացել էր…

«Աբսոլյուտ»

«ԱԲՍՈԼՅՈւՏ»

Նազելի մորաքրոջ հոգեհացը մի տեսակ խնջույքի, հպարտության ցույցի վերածվեց։ Այդպիսի նամուսի, սրբակենցաղ վարքի տեր կնոջ հիշատակը պիտի հարգվեր միայն լավագույն՝ «Աբսոլյուտ» օղիով և միայն՝ հոտընկայս, խորին ակնածանքով, քանի որ հոգեհացի սեղանի մոտ հայտնված եզակիները՝ նրա հարազատ-բարեկամները, հարևաններն ու մտերիմ հաստափոր-հաստավիզ ծանոթները, դեռ շատ «հացուպանիր» պիտի ուտեին նրան հասնելու համար։ Հիմա նրանք հարմար առիթով  հարմար տեղում էին և ջանք ու եռանդ չէին խնայում… Բայց Նազելու կերած «հացուպանրից» չէր, որ ճաշակում էին, այդպիսի «հացուպանիր» մարսելու համար հարկավոր էր Նազելի լինել, որին ջահել ժամանակ սիրահարվում էին գրեթե բոլորը, այդ թվում՝ եղբայրների ընկերները, որոնցից մի քանիսը նույն եղբայրներից ծեծ կերան («….արա, դու մեր տուն մաքուր մտքով չես մտել…»), ու նրանք Նազելուց հույսներն իսպառ կտրած՝ ուրիշ կողակիցներ գտան։ Ձեռի հետ Նազելին էլ էր ծեծ ուտում, քանի որ ըստ եղբայրների՝ «տոն էր տվել»…
Նազելուն մնում էր սպասել երջանիկ այն պահին, երբ լիովին օտար մեկը կսիրահարվեր իրեն, բայց դա գրեթե բացառված էր, քանի որ տանից դուրս էր գալիս այնպիսի փեշավոր և շալվարավոր «կանվոյի» ուղեկցությամբ, որ Նազելուն ուղղված ցանկացած հայացք մինչև հասցեատիրոջը հասնելը մի քանի անգամ «սկան» էր արվում ու «ֆիլտրվում» էր։ Մի քանի այդպիսի հայացքների տերերի հետ Նազելին էլ սրբակենցաղության իր բաժին դասերն առավ թե՛ մորից ու մորքուր-հորքուրներից, թե՛ եղբայրներից…
Սիրահարվող ու սիրածների հետ առանց հարազատների համաձայնության փախչող հարևան «պոռնիկ-դուսընկածների» արգահատելի վարքը անընդհատ հարևան–բարեկամի քննարկման նյութն էր, ու որպես կանոն վերջանում էր մեծ եղբոր մի եզրակացությամբ. «Քառասուն օր ա, ախպեր, կչլեն՝ հետ կբերեն»։ Ու միշտ մի տեսակ ախորժակով ու սպասումով էր ասում…
Հետո…
Հետո սեփական զավակների տեղ նամուսը բարուրած Նազելի մորաքույրը իմանում էր, որ մինչ ինքը եղբորորդիների գոզահոտ շորուփալասն էր լվանում, մինչ նրանց դասերն էր սովորեցնում ու բանակից եկած նրանց նամակներին էր պատասխանում, հարևան «պոռնիկ-դուսընկած» աղջիկներն արդեն թոռնատեր են դառել, ու սպասում էր, թե երբ է էդ «քառասուն օրն» անցնելու, ու գալու այն օրերը, որոնց այդքան ախորժակով սպասում էր մեծ եղբայրը, որին քաղաքից երեք ամսով փախցնելով՝ հազիվ պրծացրին, քանի որ կապվել էր ընկերոջ կնոջ հետ։ Բայց եղբայրը հո մեղք չուներ, նա թասիբ նամուս հասկացող մարդ էր, ինքը չլիներ՝ ընկերոջ կինը մեկ ուրիշի էր գտնելու՝ «պոռնիկը՝ պոռնիկ ա, քառասուն օր ա…»։
Նամուս-թասիբի հարցերում մեծ եղբորից պակաս նախանձախնդիր չէր նաև կրտսեր եղբայրը, որ ուտող-խմող-գիտնական մարդ էր՝ դասախոս։ Նրան նախանձողները շատ-շատ էին, «կոլեգաները» ինստիտուտում չէին սիրում, չէին շփվում, միայն՝ բարև-բարլուս։ Դրա համար էլ սկսեցին զրպարտել, թե ուսանողուհիներին բան-ման է առաջարկում՝ քննություն դնելու դիմաց։ Կասկածներն ի վերջո փարատվեցին։  Ընտանեկան կռիվներից մեկի ժամանակ զարմուհին դա բացեիբաց ասաց։ Դա այն օրն էր, երբ պատիվ-նամուսի հողի վրա տունը կռիվ ընկավ. ամուսնանալու երկրորդ օրը զարմուհուն հետ ուղարկեցին հորանց. էլի նամուսի գծով… Էստեղ էր, որ ամեն ինչ պարզվեց. զարմուհին ինքն էլ նման կերպ քննություններ էր ստացել հորեղբոր «կոլեգաներից»։ Դե արի ու հավատա։ Չէ, հավատալու բան չէր, հորեղբորը ջգրելու համար էր ասված… Բայց հորեղբայրը խեղճացավ, ասաց՝ «նամուսովները չէին համաձայնվում… ընդամենը մի երկուսն են եղել…»… Չէ՛, էդ ամոթը տանից հանելու չէր, էդ խոսակցությունների թարգը տալ էր պետք, թե չէ տան պատերից դուրս կգար. նամուսի հարց կար, հասարակություն կար… Դեռ լավ է, որ էդ երեք օրվա խնամիների հետ պայամանվորվել էին ոչ թե հարսանիք անել (անելիս պիտի նամուսով արվեր, ճոխ՝ լիմուզինով, եկեղեցով, լավագույն ռեստորանում, որ ամբողջ կյանքում հիշեն…), այլ ջահելներին ճամփորդության ուղարկել։
Հետ բերելուց մի քանի շաբաթ անց լուրեր տարածեցին, թե զարմուհին մեկնում է արտասահման՝ Հայտնի Համալսարանում ուսանելու… Որոշ ժամանակ անց մեծ եղբայրն ասաց, որ ժամանկն է, ու լուրեր տարածեցին, թե այնտեղ նրան սիրահարվել է շատ հարուստ մի արտասահմանցի։ Ամուսնացել է։
Չէ՛, իսկապես, մեծ ծախսերի ու ջանքերի գնով ուղարկել էին։ Աշխատում է, ինչ-որ տեղ բան-ման է լվանում… Իսկապես ամուսնացել էր։ Բայց փախստական մի հայաստանցու հետ: Էնտեղ ձեռի հետ բան-ման թռցնելով ապրում է, որպես Հայաստանում հալածված փոքրամասնության կարկառուն ներկայացուցիչ՝ ոչ այն է քաղաքական, ոչ այն է սեռական… Բայց այդ մասին միայն ընտանիքը գիտի… Նամուս կա, թասիբ կա, ի՞նչ կասեն…
Հետո…
Հետո Նազելի մորաքրոջ թաղումը վերածվեց խնջույքի, սրբակենցաղության յուրատեսակ ցույցի։ Ոչ՝ վիշտ, ոչ՝ ափսոսանք… Չկար այն տղամարդը, որի սիրտը պիտի կտոր-կտոր լիներ՝ հիշելով նրա ջերմությունը, չկար այն զավակը, որ հետագա ամբողջ կյանքում պիտի մրմռար՝ երազելով, որ մոր չլինելիք թոռնուհին բնավորությամբ տատին նմանվի… Չկար այն մարմինը, որի մեջ պիտի վերաբնակվեին Նազելու պարկեշտությունն ու սերը…
Նազելի մորաքրոջ անկրկնելի նամուսը վեջնականապես լքում էր ընտանիքը, քաղաքը, երկիրը, քանի որ ժառանգորդները խեղդվել էին ոչ այն է Նազելու այրակարոտ սավանի ծալքերում, ոչ այն է եղբորորդիների գոզահոտ շորերում… Նազելի մորաքրոջ նամուսը սեղանի վրայի շշերին փակցված թղթերն էին, որոնց վրա գրված էր «Աբսոլյուտ»։ Դատարկվելուց ու սեղանից վերցվելուց հետո դրանք արագ անհետանալու էին, որ հանկարծ կեղծված լինելու գաղտնիքը չբացվի։

Պատմավածք, որ կարևոր է ինձ համար…

Այստեղ շատ կարևոր մի պատմվածք ունեմ, որ մասին հետս շատ են վիճել…

Բայց չեմ պատրաստվում ոչ մի բառ փոխել, թեև ընկերներս անընդհատ դա են պահանջում…