ՀԻՍՏԵՐԻԱ

Քամին իր կրծքի վրա պատռում է ձյունակար հագուստը:
Քամին ինձնից է պաշտպանվում:
Ձյան ճերմակությունը սիրտ մաշելու չափ աչք է շոյում:
Փողոցով քայլող գեղեցկուհին օդեղեն է թվում…
Շուրջս ամեն բան պաշտպանվում է ինձնից անհուն քնքշությամբ:
Կախաղաններից կախված դիերը սառել,
փայտացել են հունվարյան լվացքի նման:
Լվացքի նման դեռ ծածանվում են դիերը՝ մեր անտարբերության դրոշակները:
Բազում օրիորդներ սրճարանների անթափանց ծխում
հակվում են իրենց բլիթների վրա:
Առաջին անգամ նրանք ծախում են իրենց բոցավառ կարկատանները,
որ մի ժամանակ արդեն ծախել էին:
Անառակության հրավառությամբ զուգված ամբոխը օրհներգ է ոռնում…
Շուրջս ամեն բան լուռ համառությամբ զատվում է ինձնից:
Շուրջս ամեն բան ինձ պաշտպանում է իրենից, ու ես,
խենթ քամու նման, կրծքիս թախծակար հագուստն եմ պատռում:
Գարնանն աչք շոյող ձյունը հալչում է:

Թարգմանության մասին և ոչ միայն…

ԴՄԻՏՐԻ ԴԱՆԻԼՈՎ, ԱՆԴՐԵՅ ԲԻՏՈՎ

ԳՐՈՂԸ ԵՎ ԺԱՄԱՆԱԿԸ

Գրողի և ժամանակի մասին, հիրավի, նոր բան ասելու համար պիտի կարողանալ այդ «նոր» ժամանակներն զգալ ամբողջ լայնքով ու խորությամբ: Նոր ժամանակների, նոր իրականության ու գրողի միջև կապի մասին ուրիշների ասածն այլ կերպ վերաշարադրելն ընդամենը սեփական սնափառության անկուշտ որդին կերակրել է նշանակում: Այդ էժան խայծը կուլ չտալու համար նախ պետք է հիշել (նվազագույնը՝ կարդացած լինել) վերջին հանճարիդ՝ Մաթևոսյանի խոհերը, ծանոթ լինել այդ կապակցությամբ արտահայտած տեսակետներին, ու եթե դրանից հետո էլ անպատասխան հարցեր կմնան, ապա փորձել գտնել դրանք՝ աչքի առաջ ունենալով նույն Մաթևոսյանի մշտարդի խոսքը, թե՝ գրողը հարցեր տալով չի մտնում գրականություն, այլ պատասխաններով:
Թվում է, թե ժամանակները փոխվել են և նոր ժամանակները ժամանակակիցների խոսքն են ուզում, բայց չի կարելի ամբողջական պատկերացում կազմել սեղանի մասին՝ գտնվելով սեղանի մակերեսին: Առավել վատ է, երբ դատողություններ ես անում այդ սեղանի ոտքի մասին… Սա ա՜յն դեպքում, երբ դու սեղանի մակերեսի համեմատ իսկի նեյտրոնի կամ պրոտոնի չափ էլ չկաս…
Ժամանակի մասին, որի համասեռության ու խտության մասին հաճախ անգամ աղոտ պատկերացում էլ չունենք, պիտի խոսեն նրանք, ովքեր արդեն դուրս են ժամանակից, յուրովի բացարձակ են, ովքեր իրենք արդեն իսկ ժամանակ են, ժամանակ են դառնում… Ոչ թե ժամանակին կից են՝ ժամանակակից…
Մանկուց ինձ սարսափեցրել է մի երազ, ուր գահավեժ սլացքի սուլոց էր ու անթափանց կապարե խավար… Տարիների հետ այն ձևափոխվել է, բայց երկու բան անփոփոխ են մնացել՝ գահավեժ սլացքն ու դրա ահը… Հիմա Ժամանակն ինձ պատկերանում է որպես Պատմության ժայռե հունով վար ու վեր սլացող եթերագետ, որն անհամասեռ է, տեղ-տեղ՝ ժայռից էլ պինդ, կարող է քանդել անգամ սեփական հունը՝ բացելով Տարտարոսի երախը, որը սև խոռոչի պես ազգեր ու ամբողջ քաղաքակրթություններ է կլլել: Բայց հիմնականում տաքուկ ու փափուկ այդ եթերանյութի մեջ մարդիկ ծնվում են, մեծանում, կռիվ-կռիվ են խաղում, սովորում, ամուսնանում, թոռուծոռ ունենում ու վերջում տարրալուծվում են այդ ամենակուլ եթերանյութին… Բավական է գլուխդ հանես ժամանակ կոչվող այդ եթերանյութից ու կտեսնես, որ նրա հունն ի վեր սլացքն էլ, գահավեժ անկումն էլ հավասարապես գլխակեր են: Չխեղդվելու հույսդ նրանք են, ովքեր ոչ միայն հանում են իրենց գլուխը, այլև դառնում են Պատմության ժայռե կրծքում խրած սեպ, որ մենք կարողանանք կառչել իրենցից՝ Նարեկացուց, Կոմիտասից, Սարյանից, Չարենցից, Թումանյանից, Մինասից, Մաթևոսյանից… Կարողանանք կառչել ու չկորչել: Իսկ այդ սեպը նրանք սարքում են իրենց միջի ամենաթանկ, ամենափափուկ ու ամենակոշտ նյութից՝ Սիրուց… Նրանք միշտ էլ կան, միշտ էլ մեզ ուղեկից են, ինչպես հիմա մեզ հետ են Մանսուրյանը, Լևոն Խեչոյանը, Արա Ղևոնդյանը… Նրանցից յուրաքանչյուրն իրեն Տրվածի չափով է սարքում իր սեպը, այլ հարց է, թե մենք ուզո՞ւմ ենք արդյոք կառչել, փրկվել…
Իսկ Սիրել գիտե՞ն արդյոք «ստերիլ» սրբությամբ ապրողները, նրանք, ովքեր ինքզինքը զատում են ծանոթից, հարևանից, բարեկամից, եղբորից ու սիրում այդ «ստրկամիտ, ռաբիզ, վախկոտ, դավաճան, ծախու» ցեղակիցների իրենց համար նախընտրելի մասին միայն՝ ավելի խոր ջրբաժաններ քաշելով… Խելք խրատող այդ անհատները գուցե և անկեղծ են ավելի ազատ ու առաջադեմ ժողովուրդ ունենալու իրենց ցանկության մեջ, բայց եթե քո յուրաքանչյուր չսիրելին դո՜ւ չես, ապա սիրել-չսիրելուց խոսելն առնվազն տեղին չէ:
Ավելի լավ է, օրինակ, խաղող աճեցնել, տանել հեռավոր գյուղում քո բարեկամի աճեցրած կարտոֆիլի հետ փոխել՝ ապրելով ու ապրեցնելով միմյանց, հուսալով, որ մի օր էլ մեր մեջ կծնվի նա, ով կհանդգնի Սիրել կամ գոնե ժայռի կրծքում խրած սեպերից կառչելու ցանկություն կունենա:

«Գրական թերթ» 2013 թ.

Դանիիլ Խարմս

Ես՝ բոցե ճառերի քանքար,

Ես՝ տիրակալ ազատ մտքերի,

Ես՝ գիժ գեղեցկության արքա։

Ես՝ դից չքված բարձունքների։

Ես՝ տիրակալ ազատ մտքերի,

Ակունք՝ լուսավոր բերկրանքի։

Հայացք նետեցի ամբոխին,

Թռչնի պես քարացավ ամբոխը,

Եվ իմ շուրջ, հանց սյունի շուրջ,

Քար է կտրել համր ամբոխը։

Թռչնի պես քարացավ ամբոխը,

Եվ ես, ասես մի աղբաշեղջ,

Ավլում եմ համր ամբոխին։

ԱՐԽԻՎԱՅԻՆ ՏՈՂԵՐ

Քաղաքը ջերմում է սառցե սավանի տակ,
Քաղաքը հարբուխ է տանում:
Երբ որոշեցի քեզ նամակ գրել, սենյակում ցուրտ էր, ու հուշեր չկային: Դատարկ մի սիրտ էր մորմոքում միայն, և հոգեվարք էին հույզերը ապրում:
Քեզ համար այլևս ուրվական էի աննյութ, իսկ ինձ փոխարինած նյութեղեններդ շատ էին նյութական՝ խաշ-խորովածով, «հորս արև»-ով, «ախչի, արի ստեղ»-ով համեմված…
Արդեն գիշեր է ու ցուրտ է արդեն, հարբուխ է տանում ջերմող քաղաքը՝ սառցե սավանում մի կերպ փաթաթված: Հիշողություններ լափող իմ սիրտը զուր է աղերսում անցյալ օրերի հուլունքաշարը մոռացման ծառի ճյուղերին թողնել, զուր է շշնջում թուղթը պատկերներ, զու՛ր է ճռճռում գրիչն անհանգիստ, ամեն ինչ պարզ է. «մեր» հասկացությունն այսօր մահացավ:
Հուղարկավորությունը կսկսեմ վաղվանից, հողին հանձնելը՝ չգիտեմ՝ երբ… մահացածներին տանը չեն պահում…

Վլադիսլավ Խոդասևիչ

ԱԿՐՈԲԱՏԸ
Մակագրություն ուրվապատկերին

Տանիքից տանիք ճոպան է ձգած։
Վրան ակրոբատն է թեթևաքայլ։

Ձեռքերում՝ ձող, հանց կշեռք է դարձել,
Իսկ ցածում մարդիկ քթները վեր ցցել

Ու հրում են միմյանց. «Ընկավ, հապա մի…»…
Եվ հուզված սպասում են ինչ-որ բանի

Աջում՝ պատուհանից նայող մի ծեր կին,
Ձախից՝  քեֆչին՝ գինու գավը ձեռքին։

Բայց երկինքը ջինջ է, ճոպանը՝ ամուր,
Թեթև ու հանգիստ է ակրոբատը քայլում։

Իսկ փահլեվանը թե պոկվի, ընկնի ցած,
Ու երեսպաշտն ախ քաշի վախեցած,

Պոե՛տ, անտարբեր անցիր դու իսկույն,
Ինքդ չե՞ս ապրում արհեստով այդ նույն։

x x x

Իրկնային փողոց, կիսամութ։
Թխկաց ինչ-որ երդիկի լուսամուտ։

Ոլորված վարագույր։ Ինչ-որ լույս կաթաց,
Մի ստվեր պատից պոկվեց սրընթաց։

Երջանիկ էր նա, ով գլխիվայր ընկավ.
Այլ էր աշխարհը, թեկուզ մի վայրկան։

 ԳԱՐՆԱՆԸ

Վագոնների ոռնոցում, փողոցի աղմուկում,

Ձիերի մաշված պայտերի սվվոցի մեջ,

Շրջում է սիրտս, հանց Արիոնի մակույկը։

Սիրտս անշարժ է, հանց լուսինն ամպերի մեջ։

Անորոշ փնթփնթում է մուրացկանը պատի տակ,

Տանիքում՝ պոկ եկող սառույցի աղմուկ է…

Գնդաձև կայծակի պես վտանգավոր է սիրտս,

Եվ զգույշ է, հեռատես, և հուշիկ, ինչպես մուկը։

 

ԵՐԵԿՈ

Քամի է, մաղում է ձյունը։
Գետնին՝ սառույցի խշրտոց է։
Օ՜, Տեր, ինչպիսի տրտմություն,
Տեր Աստված, ի՜նչ մղկոտոց է։

Ծանր է աշխարհը լուսնի տակ,
Բայց Դու էլ գթոտ չես հարկավ,
Ո՞ւմ է պետք հեռաստանը
Թե այս աշխարհում մահը կա։

Եվ անհնար է բացատրել քեզ,
Թե ինչո՞ւ տարիներիդ վերջում,
Դեռևս թափառել ես ուզում,
Հավատում ես, երգում ու սառչում։

 

Հյուրին

Ներս մտնելիս՝ բեր երազանքդ,

Կամ դիվային գեղեցկություն,

Կամ Աստծուն, թե իր զավակն ես։

Իսկ փոքրիկ այդ բարությունը

Նախամուտքում թող, հանց գլխարկը։

Այստեղ՝ հատկի վրա հողի,

Կամ հրեշտակ կամ դև եղիր։

Իսկ մարդը… Դրա համար չէ՞ նա,

Որ կարելի է մոռանալ։

 

x x x

Հյուրեր չեմ կանչել, չեմ սպասում,

Բարձրաոտ մոմեր եմ վառել։

Սպասելով Մեծ աստղի լույսին՝

Հայացքս արևելք եմ հառել։

Բարձրաոտ մոմեր եմ վառել,

Ուտելիք եմ փռել ծղոտին,

Մենակ եմ ես խմում և ուտում

Մեղրահամ խմիչքն ու խորտիկն իմ։

Ուտելիք եմ փռել ծղոտին,

Եվ իմ երեկոն եմ կարճում։

Ու ձգում իմ պատժաժամկետը

Այս պարզ ու խաղաղ դժոխքում։

 

Santa Lucia

Ողջույն, Ադրիատիկից մեզ հասած

Երգ, հավաքվել են՝ լսեն քեզ

Զինվորները երկու սանմասի,

Պարկն ուսին թաթարը և ես։

Ինչ լավ է, որ չունի այն բառեր

Նույնահունչ է բոլորի ունկում։

Եվ ցանկացած սիրտ, գաղտնի դռնով,

Մտնում է թզուկն այս թաքուն։

x x x

 

Հոգիս երգում, երգում, երգում է,
Հոգուս մեջ այնպիսի ծաղկում է,
Որը, հիրավի, այս տարում
Չունի ոչ մի արդարացում։

 Երկրով մեկ՝ դագաղներ ու սով,
Ախտեր ու սուր է երկրում իմ,
Բայց կա իմ մեջ արևաշող
Ինչ-որ բան, որը երգում է։  

 Ինձ եմ գուցե խայտառակում,
Բայց ի՞նչ անեմ, երբ իմ հոգին
Անգամ այս ամենի դեպքում,
Երգում, երգում է, ու երգում։

ԵՐԵՔ ՄԵՂԱ

Մեղա՜, մեղա՜, մեղա՜, իմ պապերի լեզու,
Թե քեզ աղարտել եմ չարալեզու սրտով,
Թե անարգել` անգամ ճարահատյալ ստով,
Մեղա՜, մեղա՜, մեղա՜, արքենածին լեզու։

Մեղա՜ ամեն ժամի ու վայրկյանի համար,
Երբ շուրթիս անհարկի օտար բառ է հնչել,
Երբ գրիչս օտար տառաբույլ է փնջել…
Մեղա՜ ծամածռված ամեն բառիդ համար։

Մանուկներիդ ունկում (օտար հողում ծնված)
Չհասկացված ամեն բառիդ համար մեղա՜,
Թե քեզնով երգելիս ես անկարող եղա
Նոցա այնպես թովել, որ կախարդվեն ցմահ,

Որ սեր դառնաս ջահել երակներում պրկված,
Որ քեզանով բառեն դիցերի պես հպարտ…
Թող քո կախարդական հնչյուններից պոկված
Ամեն մի ելևէջ դառնա ԴԱՐՁԻ ճամփա։

19.09. 2005, Մոսկվա

Մեղա, մեղա, մեղա, դյութազնազարմ Նախնի,
Թե նետիդ սլացքի սուլոցն եմ մոռացել,
Թե դարձել եմ ստրուկ, վախվորած կռացել,
Կամ էլ համակվել եմ սարսռոցով վախի։

Մեղա, թե նախանձից կամ ստից կուրացած
Նանրամիտ եմ դարձել, տկար ու փոքրոգի,
Փշրանքների… Թեկուզ ճոխ սեղանի համար
Աճուրդի եմ հանել հանապազoրդ՝ Ոգիդ։

Մեղա, հազար մեղա, թե դարձած ողբերգակ
Սուգ ու շիվանի մեջ ընդվզումն եմ լլկել,
Հոգուս կավը թրծող ռազմերգերի տեղակ
Պանդխտության մղող մուղամներ եմ երգել։

Մեղա, մեղա, մեղա, անվանադիր նախնի,
Թող անունիդ հուրը երակներս թրծի,
Դավ ու կասկածները հոգիս էլ չկրծեն,
Արյունածին ոգիդ փայլի փառքով նախկին։

21.02.2008, Երևան

Մեղա՜, մեղա՜, մեղա՜, Աստծո անեղծ մասնիկ,
Թե քեզ անտեսել եմ երակներիս ներսում,
Թե քեզ թողած՝ նորից Օտարին աղերսում,
Պաղատում եմ, որ ինձ շուտ օգնության հասնի։

Մեղա՜, թե սպառում եմ ես քո հուրն անտեղի,
Թե ճառում եմ բարձրիկ բեմերից քո մասին,
Ու իմ ամեն մի խոսք դառնում է թույն, լեղի…
Քանզի մարմրում եմ անժառանգ ու անսեր,

Քանզի մանկան ճիչով այգդ նորեր պիտի,
Պիտի հարատևեիր նոր երակի ներսում…
Բայց խոսում է գինին ու ճառերն են հոսում…
Մեղա՜, մեղա՜, մեղա՜, Աստծո փոքրիկ հատիկ։

Ականջներս գոցի՛ր, գոցի՛ր սիրտս անսեր,
Խավարեցրու լույսըս՝ քո կամոք չէ եթե,
Որ անժառանգ, սառը՝ հանց երկնաքար մի սև,
Քեզնով չափեմ պիտի Տիեզերք ու Եթեր…

02.03.2009 Երևան

ՈԼՈՐ ԱՐՀԵՏՆԵՐ

2018-ի ապրիլն էր, Հովիկի հետ մայթեզրին նստած վայելում էինք ջերմ գարանանային օրը։ Ողջ քաղաքն էր մայթերին նստած, երթևեկությունը պարալիզացված էր, ամբողջ երկիրը մեկ «սիգնալ» էր տալիս, մեկ աման-չաման էր զնգացնում, փողոց փակում, փողոցում խորոված անում ու նարդի խաղում… Մինչ հանդիպելը Հովիկին մի քանի անգամ զանգել էի, բայց քաղաքի հզորագույն աղմուկի մեջ մեկ՝ հեռախոսի ձայնը չէր լսել, մեկ էլ՝ ուղղակի զանգը չէր գնացել, քանի որ այդ օրերին զանգերի աննախադեպ քանակից բջջային ցանցերն ուղղակի ինքնասպանություն էին գործում «կախվելով»։Մի խոսքով, Հովիկին մի կերպ գտել էի ու մայթին նստած փորձում էինք հասկանալ, թե այս մի «էյֆորիայից» հետո ինչերի միջով պիտի անցնենք, ինչ դժվարություններ են մեզ սպասում. ախր արդեն մի քանի հեղափոխական վերելքներ ու անկումներ էինք տեսել և զոռով մեր աչքերին դրվող վարդագույն ու կանաչ ակնոցները համառորեն վայր էին ընկնում։ Տագնապս ուժգնանում էր հատկապես այն պատճառով, որ պղտորվող հանրային հորձանքն իր հատակից պեղում ու մակերես էր հանում վաղուց արդեն ընդհատակ անցած «նավթալինահոտ» նախկին շնաձկների։ Բոլորն էլ հեղափոխական էին, ազնիվ, առաջադեմ, սկզբունքային, հանիրավի հալածված ու բոլորն էլ, անխտիր «վառված»։ Տագնապս էլ ավելի ուժգնացավ, երբ աչքովս ընկավ մոսկովայն իմ վաղեմի «բարեկամ»-շնաձուկը՝ Բալաբեկ Աղայիչը, որը խիստ գործնական տեսքով գնում էր՝ իր նման երկու «սուբյեկտի» հետ հընթացս ինչ-որ բան քննարկելով։ Չզարմացա (նա իր հարազատ միջավայրում էր՝ պղտոր ջրում, ու պատրաստվում էր ձկնորսության), բայց զգուշանալ էր պետք, քանզի կենսափորձն ուրիշ միրգ է։ Ինչպես ասում են՝ «ծերուկն իմաստուն չէր, գլխին եկել էր»։ Դեռ թարմ էր Արշավիր Արայիչի լեկցիան Սերյոժի թեմայով, երբ սկզբում մոսոկվյան ոստիկաններին կանչել ու «դանոս» էին գրել՝ մոսկվահայ ջահելներին բռնել տալով, իսկ երբ սոցցանցերում հայհոյանքի «դոզան» նույնիսկ իր համար չափն անցավ (դուք պատկերացում չունեք, թե հայհոյանքին դիմանալու ինչպիսի իմունիտետ ունի), որոշեց հավաքել ու մի լավ «ինստրուկտաժ անել»՝ պնդելով, թե ինքը չի հասկանում ինչ ասել է «Մերժիր Սերյոժին»։ Մշտապես չհասկացված հոգատար հոր կեցվածքով Մի-Տռանյանն ինչպես միշտ նրա կողքին էր։ Ջահելներն իհարկե ավելի ագրեսիվ ու հաստատուն դուրս եկան, ինչը ավագներին դուր չէր գալիս, և նրանք համառորեն չէին ուզում հասկանալ, թե ոնց կարելի է «մերժել Սերյոժին», Սերյոժն ախր… Նրանց համար դա նույնն էր, ինչ միջնադարում ինկվիզիտորներին ասես, թե Աստված չկա ու երկիրն էլ կլոր է, կամ որ ավելի վատ է՝ Պուծինի մասին «պապուտնի» վատ բան ասես… Հետն էլ արգելես անմիջապես խարույկ պատրաստել։ Իհակե, իրենք շատ էին ափսոսում, որ միջնադարն արդեն խոր անցյալ է, և բնավ էլ դեմ չէին լինի, որ ասենք գոնե մի կես ժամով վերադառնա, բայց ինչ-որ բան հաստատ այն չէր, քանի որ «էս նագլի ջահելները տեղը չէին բերում» ո՛չ Արայիչին, ո՛չ իր մշտապես մտահոգ արբանյակին, ո՛չ էլ երկրի վրա Աստծո երկրորդ տեղապահ Սերյոժին (առաջինը Պուծինն էր)…
Մի խոսքով, երբ Աբովյանով դեպի հրապարակ իջնող Բալաբեկ Աղայիչին տեսա, մի տեսակ վատ կանխազգացում ունեցա.
— Հով, էն բիձուկին տեսնո՞ւմ ես, Բալաբեկ Աղայիչն է, 2009 թվին «Գարուն»-ում տպված պատմվածքիս գրական հերոսը։ Պատահական չի, որ հենց հիմա է այստեղ հայտնվել։ Ու դրանից ոչ մի լավ բան չեմ սպասում։
— Դու այդ տարիների մասին պատմվածքներ ես գրե՞լ։
— Հա, բայց ինքնակամ դադարեցրի։
— Ինչո՞ւ։
— Հետո կպատմեմ,- ասացի,- կզեկուցեմ, բայց որ էս մարդն իջնում է հրապարակ՝ դուրս չի գալիս։ Ինքը սրանից պիտի փախչեր, ինչպես սատանան մեռոնից… Իսկ այս վիճակը, երբ մայթին նստած սուրճ ենք վայելում, հենց այդ տարիներն են հիշեցնում, ծանր, բայց երջանիկ…

ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐ  ՀՈՎԻԿԻ ՀԱՄԱՐ
(«Դու այդ տարիների մասին պատմվածքներ ես գրե՞լ» զարմանքին ի պատասխան)

Մոսկվայից նոր էի վերադարձել։ Գրեթե ամեն բան տեսած ու համտեսած, բոլոր գրական միֆերի հաստատումներին ու հերքում­ներին ականատես եղած վերադարձել էի ու դեռևս վերջին հույսն էի փայփայում, թե մոսկվաներում կորած-մոլորած ու էդ կորչելու տարիներին բազում փորձությունների միջով անցած, բայց ոչ մեկի առջև գլուխ չծռած զավակին հայրենիքն ուրախությամբ կընդունի, ինչ-որ տեղում նրա ուժերն օգտագործելու պատրաստակամությամբ, բայց ինչպես միշտ լինում է, նման կերպ ընդունեցին միայն ազնիվ անհատներն ու մտերիմները։
Երբ «Գարունում» տաքացած սկսեցի պատմել Մոսկվայի Գորկու անվան Գրական ինստիտուտի մթնոլորտի ու Մոսկվայում գլխիս եկածի մասին, Սամվել Մկրտչյանն ու Վարուժան Այվազյանը գրեթե միաբերան ասացին՝ գրի։ Մի երկու բաժակ հետո, երբ օղին լրիվ բաց էր թողել լեզվիս կապերն ու պատումները հորդում էին տղերքին հերթ չտալով, Վարուժն ասաց.
— Գրի՛ր։ Ճիշտ է, հիմա «Գարունի» լավագույն օրերը չեն, երկու համարը մի շապկի տակ ենք տպում, որ փողը հերիք անի, բայց ամեն համարում քեզ համար տեղ կպահեմ։
Սամվելին իհարկե նոր հեղինակներն ու «Արտգրակի» համար արված իմ թարգմանություններն էին հետաքրքիր, բայց ես անընդհատ շեղվում էի ու ակամա զուգահեռներ էի տանում Մոսկովյան իրականության հետ ու պատմում էի, պատմում, պատմում…
— Ապ, քեզի ըսին գրի, էներգիադ քամուն մի տուր…
Տուն գնալու ժամն էր, բայց տղերքին շատ էի կարոտել։ Մի քիչ էլ «ուժերս էի գերագնահատել» ու տղերքը չգիտեին՝ ոնց ինձնից ազատվեն։ Մի քիչ էլ դեսից-դենից խոսեցինք ու վերջապես բաժանվեցինք։ Ոտքով գնացի ավտոկայան, որ գոնե մի քիչ ուշքի գամ, բայց դեռ ճոճվում էի։ Որոշումն արդեն կայացվել էր. ամեն համարում մի պատմվածք մոսկովյան օրերի մասին, խճանկար։ Վերջում դառնում է գիրք, որը հրատարակում է «Ապպոլոն» հրատարակչությունը։ Արդեն մի քանի օրից պիտի առաջին պատմվածքս բերեի։
Ավտոկայանում սևագրություններս նետեցի վարորդի կողքի նստատեղին։ Վարորդն ուզում էր ինչ-որ բան ասել, բայց տեսնելով ճոճքս՝ գերադասեց ոչինչ չասել։ Քիչ անց մոտեցավ մի անձնավորություն, բացեց վարորդի կողքի դուռը, տեսավ թղթերն ու վերցրեց դրանք քննախույզի այնպիսի ինքնավստահությամբ ու սեփական իրավազորության դրսևորմամբ, որ անհնար էր սխալվել. կամ ԱԱԾ ծառայող էր, կամ ոչ շարքային ոստիկան։ Սկսեց կարդալ բանաստեղծություններս, որոնք հետս «Գարուն» էին այցելել, մի լավ լողացել էին օղու մեջ, ու առանց ընթերցվել նորից ետ էին գնում տուն, քանի որ վճռվել էր, որ արձակ  են դառնալու։ Ուշադրությամբ կարդաց, ապա դառնալով դեպի ինձ (էդ էր պակաս, որ ինքը սխալված լիներ…) ասաց.
— Խմած ե՞ս։
— Հա։
— Խմելու գծով ուժերդ գերագնահատել ես։ Բայց գործերդ լավն են։
Ուսերս մեղավոր թոթվեցի՝ համաձայնությունս այդ կերպ արտահայտելով։
— Քո տեղն էդքան լակած մի ուրիշը լիներ՝ «նարյադ» կկանչեի, որ էս մարդիկ,- գլխով ցույց տվեց երթուղայինը,- հանգիստ տեղ հասնեն։ Բայց քեզ մի տեսակ սազում է… Ուրեմն սրանից հետո ինչքան էլ հարբած լինես, կռիվ կանես, թե ուրիշ խնդիր կունենաս՝ արի նախարարություն։ Կասես գնում եմ ….-ի մոտ (անունն Արթուր էր, բայց ազգանունը հիմա չեմ հիշում)։ Մենակ մարդ չսպանես, «նարկոտիկի» հետ գործ չունենաս։ Դրանց վրա բռնեցին՝ իմ ձեռով հաշիվդ կփակեմ։ Գործերդ լավն են, հասնում է, սրտիդ ուզածի չափ խմի, սիրահարվի… Բայց հիմա հեռու կանգնի, նոր ուշքի արի, «ուգառը» խեղդեց։ Մաքուր օդին մի քիչ ֆռֆռա… Առանց քեզ չենք գնա։
— Ես էլ հենց մաքուր օդի համար եմ եկել։ Մոսկվայից հետո եկա մտա գրողների միություն, բայց խեղդվեցի, մենակ բիձեքն էին… Գնացի «Գարուն», մաքուր օդ շնչելու։
— Ոնց որ թե կես լիտր «մաքուր օդ» մենակ դու ես կուլ տվել։
— Չէ, — ասացի,- ուժերս գերագնահատում ես, ես կես շշից էլ եմ…
— Բայց լա՜վ-լա՜վ ես, որ չխորացնես՝ ավելի լավ կլինի։
— Չէ, չեմ խորացնի։
— Բայց մտքիդ մեջ,- քմծիծաղում է ամեն բան տեսած ու հասկացող հայացքով,- երևի ասեցիր. «էս մենթն ո՞՜վ ա, որ լսեմ»։
— Չէ,- ասացի,- ես էդ գծով ընտիր մոսկովյան փորձ ունեմ, բայցի այդ էլ, որպես կանոն, զինվորականներն ու ոստիկաններն ինձ շատ կարևոր խորհուրդներ են տալիս։
— Գնա, գնա մաքուր օդին քայլի, «բուդկից» էլ մի բան կեր, որ «ուգառը» չխեղդի, ճամփին կպատմես։ Մի մտածի, ուղեվարձն արդեն տված է։
Ուղեվարձի մասին էլ ասաց ճիշտ այնպիսի տոնով, որ հակաճառելու կամ ձևեր թափելու կարիք չունենամ, մի տեսակ անառարկելի, պարտադրող հոգատարությամբ։
— Շնորհակալ եմ։
— Մի շարունակի, գիտեմ։
— Գիտեմ, որ գիտես…

Ես էն գելն եմ,

Որը եկել է

Անտեր պարտության հետևից,

Որ ոտքի կոխան դարձած՝

Ընկած է ցեխակոլոլ, արնածեծ…

Ձեզ լինեն տիրովի ձեր հաղթանակները,

Իմ բաժին պարտությունն առած՝

Կդառնամ ձագերիս մոտ։

Չէ՛, չե՛մ հոշոտի,

Չե՛մ տա ձագերս ուտեն…

Կլվանամ մաքուր,

Որ լիզի վերքերս բոլոր,

Իսկ երբ մեծանան ձագերս՝

Այս անտեր պարտության տերը դարձած,

Կիմանան հաստատ,

Որ ամեն խոցող փամփուշտ,

Պայթող ամեն արկ,

Արձակվել է դեռ այն ժամանակ,

Երբ գրողները՝ Ոչ և Իսկական,

«Իզմ-ություն»-ների գիրկն ընկան

Եվ ասֆալտի սահմաններն անդին

Աներգ ու անբառ մնացին

Քչքչոցն առվի, տնքոցը հողի,

Լույսը բողբոջի…

Երբ որբացած մանչուկի ճիչը

Անհույս զմռսվեց որբանոցում,

Երբ հողի վրա մաշվելու տեղակ

Հերոսների փորերը դարձան

Ինն ամսական հղի կնոջ փոր՝

Ուռչելով նախորդ հաղթանակների

Ճոռոմաճիչ «ցմ-պա-պա»-ներից…

Երբ մի օր, վերջապես,

«Իզմ-ությունների» ծայրագավառս

Հանկարծ հասկանա,

Որ գուրգուրել ու փայփայել է պետք

Պարտությունը լոկ,

Իսկ հաղթանակը տերեր կգտնի։

Բայց քանի դեռ

Չի եկել օրը…

Ես պիտի ելնեմ գիշերվա որսի,

Ասեմ՝ եկել եմ,

Ես գելն եմ, եկել եմ,

Որ դուք ձեր տիրովի եղած-չեղածը

Շուտով տուն տանեք, ու ես, անարգել,

Իմ բաժին պարտությունը անտեր

Իմ բնում

Ամբարեմ։

Տարին, ինչպես որ կար…

Այս տա­րին սկսվեց ու ա­վարտ­վում է հետզ­հե­տե ամ­րա­ցող հա­մոզ­մուն­քով, որ հան­րա­յին ա՛յս գի­տակ­ցութ­յամբ ու ա՛յս բա­րո­յա­կա­նութ­յամբ մենք իս­կա­կան պե­տութ­յուն ու­նե­նա­լու ար­ժա­նի չե՛նք։ Չէ՛, սրա-նրա կցորդ, սրա-նրա՝ հա­նուն շա­հի հանձն­վող «ֆոր­պոստ», սրա-նրա շվա­քում «յո­լա գնա­ցող տա­րածք» լի­նել կա­րող ենք, բայց քա­նի դեռ վա­խե­նում ենք հա­յե­լու մեջ ինք­ներս մեզ նա­յել, քա­նի դեռ ճշմա­րիտ Խոս­քը խլաց­նող աղ­մու­կի ա­կան­ջա­հա­ճո ստի փա­փուկ բամ­բա­կը գե­րա­դա­սում ենք իս­կա­կան Խոս­քի՝ վեր­քե­րը հա­տող նշտա­րից, պե­տութ­յուն ու­նե­նա­լու ար­ժա­նի չենք։
Մեր վախ­կո­տութ­յունն ու սու­տը, ծու­լութ­յունն ու թու­լա­կա­մութ­յու­նը եր­ևակ­վեց այս պար­տութ­յունն ան­տեր թող­նե­լու ժա­մա­նակ, օ­տար ոտ­քե­րի տակ գցե­լիս։
Պար­տութ­յու­նը ոսկ­յա դրա­մի նման եր­կու ե­րես ու­նի, դրա մյուս ե­րե­սին հաղ­թա­նակն է, բայց դա տես­նե­լու հա­մար աչ­քերդ բաց ու մա­քուր Խոս­քի հան­դեպ ա­կանջդ սուր պի­տի լի­նի, իսկ քա­նի դեռ վա­խե­նում ենք օ­տար ոտ­քե­րի տա­կից վերց­նել ու տեր կանգ­նել մեր պար­տութ­յա­նը, քա­նի դեռ այս պար­տութ­յունն ա­վե­լի շատ տեր չու­նի, քան նա­խորդ հաղ­թա­նա­կը, պե­տութ­յուն ու­նե­նա­լու ար­ժա­նի չենք։
Վախն ու սու­տը նույ­նար­մատ երկ­վոր­յակ եղ­բայր­ներ են, նաև՝ մեկ­մե­կու ծնող են, ու ե­թե վախ­կոտ չլի­նեինք, ինք­ներս մեզ չէինք ստի և կ­խոս­տո­վա­նեինք, որ այս տա­րի մեր լու­սա­բաց­նե­րը մե­ռած են ծնվել, քան­զի մեռ­նե­լուց վա­խե­նա­լով՝ վա­խե­ցել ենք նաև գժվել, կա­տա­ղել, սի­րել, որ հի­շո­ղութ­յուն չու­նե­ցող այն կո­վին ենք նման­վում, ո­րը «…հան­գիստ ա­րա­ծում է, իսկ հոր­թին ե­րեկ են մոր­թել», որ գյա­դա­նե­րի ժա­մա­նակ­ներն այդ­պես էլ չեն գնա­լու, քա­նի դեռ հար­գի է լավ վճար­ված խոս­քը, իսկ ճշմա­րիտ Խոսքն ան­տեր է, պար­տութ­յան նման, քա­նի դեռ եր­կիրն ինքն ի­րե­նից փախ­չում է՝ ի­րե­նից վա­նե­լով Խոս­քի Վար­պետ իր զա­վակ­նե­րին դուրս է մղում, ա­զատ­վում է՝ ա­սես վա­խե­նա­լով, չգնա­հա­տե­լով…
Ճշ­մա­րիտ Խոս­քի մեր բա­ժին բե­ռը կա­րող էինք թեթ­ևաց­րած լի­նել, ե­թե յու­րաց­նե­լու քա­ջութ­յուն ու­նե­նա­յինք, ե­թե մեզ հա­մար լու­սա­վոր ա­պա­գա դուրս գա­լու ու­ղե­գորգ դարձ­նեինք, իսկ երբ խլա­նում ու կու­րա­նում ենք, այն դառ­նում է բեռ, ո­րը մեր թի­կուն­քում ժա­պա­վե­նի պես պի­տի ո­լոր­վի, վեր բարձ­րա­նա, բարձ­վի մեր ու­սե­րին…
Ես տեր եմ իմ պար­տութ­յա­նը, պատ­րաստ եմ պա­տաս­խան տալ չնչին իսկ ստի հա­մար, ու մա­քուր մի բան ստեղ­ծե­լու իմ քայլն ա­րել եմ՝ փոր­ձե­լով ստեղ­ծել մա­քուր Խոսք հնչեց­նե­լու նոր հար­թակ՝ «Ար­մա­Գիր»-ը, որն առն­վազն ինձ հա­մար բա­ժա­նա­րար գիծ է նախ­կին «­Մենք»-ի և գա­լիք «­Մենք»-ի միջև։
Մե­նակ չէի կա­րո­ղա­նա­լու, ու փառք Աստ­ծո, մե­նակ չմնա­ցի, իմ մտե­րիմ ըն­կեր­նե­րի ուսն ինձ նե­ցուկ ե­ղավ, քա­ղա­քիս ե­րի­տա­սարդ ու պատ­վախն­դիր ղե­կա­վա­րի ու­սը մեզ նե­ցուկ ե­ղավ, և «Ար­մա­Գիր»-ը ծնվեց, և տնկված ա­ռա­ջին սո­սին խնամ­վում է…

«Հոպա՛ր, յա՛ն տուր»…

Մեքենան լուսավորում է օձի պես ոլորվող վերընթաց ճանապարհը։ Լարվածությունն ամենուր է, սկսած տագնապածին, նյարդային ռադիոլրահոսից, մինչև մթնում առկայծող էլեկտրական լույսերն ու աստղերը։ Լեռնային ոլորաններում դրանք շատ հեշտ է շփոթել։ Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող աղոթքն էր, որ բեռն անփորձանք տեղ հասցնենք։

— Դու քանի՞ հատ հաշվեցիր,- հարցրի Արթուրին։

— Չորս, ոնց որ թե չորս։

— Ես երեքն եմ հիշում։

— Դու քո ճամփին ես նայում, կարող է՝ մեկը բաց ես թողել, կամ էլ հաշիվը խառնել ես։

— Չգիտեմ, կարող է, բայց հուսադրող է, ուրեմն մերոնք ուշքի են գալիս…

— Կամ էլ վիրավորներն էնքան շատ են, որ… Սրանք սովորական «շտապօգնություն» չեն, «ռեանիմոբիլ» են… Ինչ ասեմ, տա Աստված՝ քո ասածը լինի։

— Տես,- ասացի,- առաջին «ռեյսին» չորս-հինգ ժամվա մեջ տասնինը մեքենա հաշվեցինք, հաջորդին՝ տասներեք… Երևի կազմակերպած կլինեն, որ տեղում էլ օգնեն… Չգիտեմ…

Արթուրը խեթ է նայում, չի հավատում, բայց գիտեի, որ շատ է ուզում, որ հենց ինքը սխալ դուրս գա։ Իսկ ես համառորեն ուզում էի հավատալ, որ ներքին ձայնս սխալվում է, որ ոլորաններին հերթապահող սառցարան-«ֆուռերը» զոհվածների դիակների համար չեն, որ էն կողմ գնացող զինտեխնիկա չկա, քանի որ եղածն արդեն բավարար է, որ զինկոմիսարիատ չեն կանչում քանի որ մարդուժի կարիք դեռ չկա, որ… Շատ էի ուզում, բայց որ մեկը սկսեր դա բարձրաձայն ասել՝ ես էլ կկատաղեի ու չէի հավատա…

— Առաջին «ռեյսի» համեմատ, էն կողմ գնացող տեխնիկան քիչ է։

— Վերանորոգման համար ետ բերվողն էլ, երևի…

Ինչ էլ ենթադրեինք՝ հակառկ կողմն ուներ։ Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող ի սրտե աղոթքն էր, որ մեր մարմնական ներքին դողի թևերով թռչում էր յուրաքանչյուր կապտալույս «ռեանիմոբիլի» հետևից։  

— Կյանքիս մեջ էդքան աղոթած չկայի,- ասաց՝ հերթական շտապօգնության մեքենան տեսնելով և նախորդ «ռեյսը» հիշելով։

— Մտքերս կարդացիր,- ասացի ես՝ հիշելով նրա աչքերի արցունքը, որն ապարդյուն փորձում էր կուլ տալ առաջին «ռեյսի» ժամանակ, երբ առաջին շտապօնության մեքենային հանդիպեցինք։ Իրական պատերազմի զգացողությունը միայն այդ ժամանակ միացավ, դրանից առաջ ոնց որ կինոյում նկարվելիս լինեինք։

— Սա չորրո՞րդն էր։

— Հինգերորդը…

— «Պոստ»-ին ենք հասնում, անձնագիրդ հանի։

— Արդեն հանած է։ Բայց գնալիս ձևական են ստուգում, հետ գալիս են քրքրում։

— Վախենում են, որ զենքը հետ կգնա…

Ամբողջ ճանապարհի ընթացքում, մի հարց է անընդհատ տանջում. «Մի՞թե արդեն միայն սրան ես ընդունակ»… Ներքուստ հաստատ գիտես, որ ոչ, բայց առողջ տրամաբանությունը թելադրում է, որ պատերազմող երկրում առաջին բանը պիտի կագապահությունը լինի. համապատասխան կառույցներ կան, որ պիտի որ պատրաստ լինեն, կազմակերպեն, տասնամյակներով պլաններ են մշակել, աշխատավարձ են ստացել։ Մեզ մնում է ենթարկվել հրահանգներին, հիմա ինսունականները չեն, կամավորական ջոկատների ու ավտոմատի կռիվ չի… Ասել են՝ կկանչենք, ուրեմն կկանչեն՝ համաձայն իրենց մշակած գործողությունների պլանի և հերթականության…

Բայց դա սկզբում էր, հետո՝ առաջնագծից եկող լուրերի ու բամբասանքների շատանալու հետ, առողջ բանականությունը օրի-օրի նահանջում էր՝ տեղը զիջելով ինքնապաշտպանական բնազդին, իսկ բնազդը հուշում էր, որ ինչ-որ բան անել է պետք, ոչ թե լուրերը թերթել ու «ֆեյսի» բամբասախառն հիստերիան կենցաղային մակարդակում բուծել ։

Շոկային առաջին օրերից հետո, գթեթե մի շաբաթ Արթուրի հետ ամենօրյա ռեժիմով քննարկում էինք ստեղծված իրավիճակը՝ ելնելով հեռուստատեսային վերլուծագանգերի կանխատեսումներից, ինքներս էլ էինք կանխատեսումներ անում՝ ծակ-փորձագետներ դառած, մինչև որ մի իրիկուն կանչեց, թե՝ «լուրջ խոսելու բան կա»։ Սեղանին օղի էր, կարտոֆիլ ու սոխ։ Երկու-երեք բաժակից հետո սկսեցինք վիճել, և այնպիսի լրջությամբ և ուժգնությամբ, որ մեր հիսուն տարվա ընկերության ընթացքում դեռ չէինք վիճել։ Ես կատաղած գոռացի.

— Կարող է՞ հանգստյան տուն էր գնացել, կամ տուրիստ։ Տվյալ դեպքում քո ծանոթի խոսքն ինձ համար հիմք չի։ Վախը շատ մարդկային ու բնական երևույթ է, բայց դա չի՛ նշանակում, որ այդ վախն արդարացնելու համար պիտի ամեն ինչ սևացվի։

— Էստեղ նստած՝ հեշտ ա մարդուն վարկաբեկելը, ոչ տեղանք են իմացել, ոչ սնունդ են տվել, ոչ էլ կոնկրետ բան ասել, «կամանդիր» կոչվածն էլ առաջինն է անհայտացել… Մեկը հենց դո՛ւ, «գրադի» վրա ես ծառայել, չէ՞, ինչի՞ էնտեղ չես…

— Իբր չգիտես, որ գնացել եմ, գրանցվել եմ։ Հո ինքնագլուխ վեր չե՞մ կենալու գնամ, հիմա ինսունականները չեն, դրա համար հատուկ կառույցներ կան։ Ասել են սպասի, հերթդ կգա՝ կկանչենք։

Երկար գոռգոռացինք։ Վրջակետը իր առաջարկն էր ու իմ պատասխանը։

— Ես վաղը զանգում եմ ծանոթիս, կկազմակերպեմ, որ գնանք բուժանձնակազմին օգնելու, եթե այլ բանի համար այլևս պիտանի չենք։ Գնալու ենք որպես «ֆելդշեր»…- էստեղ մի պահ դադար տվեց՝ հասկանալով, որ ո՛չ ես, ո՛չ ինքը, ֆելշեր լինելու համար անգամ տարրական գիտլիքներ չունենք, ապա շարունակեց.- որպես քաք թափող, ամենակեղտոտ ու անշնորհակալ գործին։ Կգա՞ս։

— Միշտ պատրաստ եմ։

Վաղն էլ անցավ, մյուս օրն էլ։ Ոչ մի ձայն… Հետո զանգեց, թե՝ «ասում են ձեր կարիքը չկա»։ Իսկ ես այդ ընթացքում սեփական կապերն էի գործի դրել։ Նամակով դիմեցի ճակատի համար օգնություն հավաքող, այդ ժամանակ դեռևս միայն ֆեյսբուքյան ընկերոջը (իրական կյանքում շատ ընդհանուր ընկերներ ունեինք, այնպես որ կասկածների տեղ չէր մնա)։ Ասացի. «Եթե մեքենա պետք լինի՝ ինձ ասա»։ Կարճ ժամանակ անց զանգեց, ասաց. «Արի բարձվելու, գիշերը շարժվում ես»։ Ասացի, որ մենակ չեմ, ընկերոջս հետ եմ լինելու։ Ասաց. «Ոնց կուզես»…

Հետո կարևոր բեռով բարձված մեքենան սլանում էր օձի նման ոլորվող խավար ճանապարհով։ Առաջին անգամվա բեռը թեև շատ կարևոր էր, բայց ոչ ծավալուն։ Բեռի հասցեատիրոջ հետ ճանապարհի վրա հանդիպեցինք։ Գորիսից արդեն բավական դենն էինք գնացել, բայց մթան մեջ չէինք հասկանում, թե ուր ենք հասել։ Արթուրն իջավ, որ մի երկու բառ փոխանակի տղերքի հետ, իրաիճակը հասկանա։ Ես դեռ մեքենայի բեռնախցիկն էի կագի բերում, երբ հեռվից ականջիս հասավ նրանց զրույցի կցկտուր պատառիկը.

— Իսկ ընդհանուր առմամբ ո՞նց է վիճակը։

— Դե ինչ ասեմ,- կիսախուսափողական, կիսամտահոգ ասաց Գոռն ու նատելով, որ ես մեքենայից իջել ու իրենց եմ մոտենում, ասաց.- ախպերս, լույսերդ անջատի, կխփեն։

Ես մի տեսակ չհավատացողի դժկամությամբ ետ գնացի դեպի մեքենան, լույսերն անջատեցի ու ետ եկա տղերք մոտ, բայց Գոռենք շտապում էին, շատ հոգնած տեսք ունեին։ Արթուրն էլ էր ուզում հյուրանոց գնալ, թեև տղերքն առաջարկեցին իրենց մոտ գիշերել, բայց մենք առաջին անգամի համար բավարար համարեցինք բեռը հանձնելն ու անմիջապես ետ դառնալը։ Գիշերեցինք Գորիսի փոքրիկ հյուրանոցներից մեկում ու առավոտ կանուխ ետ դարձանք՝ իրար ետևից շարված «պոստերում» մանրակրկիտ զննվելով. հսկում էին, որ անբարեխիղճ ձեռքերում զենք չհայտնվի…

Տանն ընդամենը երկու օր դմացա։ Հիշում էի «ռեալ» կյանքի կապտալույս «ռեոնիմոբիլների» դանդաղ ընթացքը լեռնային ոլորաններում, հիշում էի ատոմատներն ուսերին տղերքի մի տեսակ սպասողական, բայց նաև թևաթափ կեցվածքը, ապա նայում էի շուրջս գարշահոտությամբ բուրող ֆեյսբուքյան «պատրիոտիզմին», որ հասել էր աբսուրդի այն աստիճան, որ ֆեյսբուքում թուրքերի հանդեպ ատելության քարոզին զուգընթաց՝ ֆեյսբուքյան անեծքներով ու բանդագուշակությամբ էր փորձում պատերազմում հաղթել։ Հանկարծ ինձ համար բացահայտեցի, որ այս գործում առաջամարտիկներ են ոչ թե «հայու գենի» կրողները, այլ «պռադվինուտիները», նրանք, որ պատերազմից դեռ մի քանի օր առաջ հայրենասիրական հայացքներ ունեցողներին դիտարկում էին իբրև «քյարթուների», կաղապարված հետամնացների, պնդելով, որ աշխարհն ու երջանկահիշատակ Հրաչյա Սարուխանի դիպուկ ձևակերպմամբ՝ «մեր ոխերիմ բարեկամները» փոխվել են։ Կարևորը բազմոցից նրանց չկտրվելն էր։ Իսկ որ ամենաէականն էր՝ նրանք լրջորեն հիմնավորում էին, որ բազմոցա-ինֆորմացիոն պատերազմն ավելի կարևոր է, որ սկզբում այստեղ պիտի հաղթենք, ապա նոր միայն մարտի դաշտում։ Իսկ այդ ընթացքում զորակչված իմ ընկեր Գևորգն ու իր ընկերները չոր գետնին գցած բրեզենտի վրա էին քնում, ֆեյսբուքյան փափուկ բարձերն ու տաք թեյի տեսքով «սմայլիկները» նրանց ոչ տաքացնում էին, ոչ էլ տեղներն էր փափկանում…

Գաղջից խեղդվում էի։ Նորից զանգեցի Զարուհուն։ Նրանց մոտ գիշեր-ցերեկ օգնություն էին հավաքում, որ ուղարկեն առաջնագիծ։ Ասացի, որ գշերվա կեսին էլ պետք լինի՝ կգնամ։ Ասաց. «Արի, բայց Գոռի հետ խոսի, նոր»…

Գիշերվա 3-ին արդեն Գորիսում էի, պայմանավորված տեղում սպասում էի։ Գոռի ասած հյուրանոցի սպասասրահում մի ժամ ննջեցի։ Հետո մեքենայիս կողքին ևս 4-5 մեքենա հայտնվեցին, շարվեցինք ու շարժվեցինք։ Որոշ ժամանակ անց, երբ արդեն բավական ճանապարհ էինք անցել, շարասյունը կանգնեց։ Գոռը մոտեցավ, ասաց. ««Ֆառերն» անաջտած ենք քշելու, մքսիմում՝ «պադֆառնիկ», անպայման տարածություն ենք պահում, առնվազն 30 մետր, թե չէ կխփեն, պարզ տեսնում են»։ Ասֆալտից դուրս եկանք ու ինչ-որ ոլոր-մոլոր ճամփա մտանք, անցանք երկաթյա ռազմական արագաշեն կամուրջով։ Մտածեցի՝ շարասյան չերևալու համար են այդպես տանում, բայց երբ ետ էի դառնում, արդեն լույսը բացված էր, տեսա որ կամուրջը, որի վրայով նախորդ անգամ անցել էի, ռնբակոծությունից քանդվել է, հապշտապ նոր ճանապարհ էին բացել։ Իսկ մինչ այդ, երբ շարասյունը տեղ հասավ ու բարեհաջող բեռնաթափվեց, Գոռն ասաց. «Թողեք լույսը բացվի, նոր միայն կշարժվեք։ Հետ գնալիս առանձին կգնաք, իրար հետևից չշարվեք, առանձին մեքենաներին չեն խփում»։

Գոռը զվարճալի պատմություններ է պատմում՝ փորձելով մեր դեմքի լարվածությունը թոթափել ու պատերազմի մասին հարցերը ցրել… Ծիծաղում ենք լիաթոք… Տղերքի հայացքներում տարօրինակ կերպով կորստի ցավ կար, թեև պարտության մասին ոչ ոք չէր էլ մտածում, ախր ֆեյսում գրում էին, որ «Հաղթելու ենք»… Հիմա հանկարծ մտքովս անցավ, որ զինվորի դեմքին երևի միշտ արտացոլվում է տվյալ պատերազմի կամ պատերազմական փուլի վերջարդյունքը, անկախ այդ պահին հաղթելուց կամ պարտվելուց։ Իսկ նրանց դեմքերին զգուշությունից զատ կար նաև անհանգստություն, հոգատարություն, բայց ո՛չ խուճապ կար, ո՛չ վախ։ Դա էլ արագորեն մեզ փոխանցվեց։

Առաջին պայթյունից ու թռչող արկի սուլոցից հետո Գոռն ասես չափում էր մեր վախկոտությունը… Ճայթյունից հետո դադար պահեց, ապա փորձող հայացքով նայելով դեմքներիս հանգիստ ձայնով արտաբերեց.

— Էս մերոնք էին, մեր ՀՈՊ-ն էր։ Կուբաթլուի կողմը խփեց։

Մյուս անգամ արդեն երեք օրն էլ չձգեցի, ուշքումիտքս էնտեղ էր։ Երկրորդ «ռեյսից» հետո մեր կողքի արհեստավորներն արդեն գիտեին, թե ուր եմ գնում-գալիս, իրենց լսածն էին ուզում ստուգել, մի կողմից հարցախեղդ էին անում, մյուս կողմից իրենց «հաստատ» իմացածի հավաստումն էին ուզում լսել. «Ռուդո ջան, ախպորս տղեն հասատ ասում էր, որ ռուսական բազայի համարյա ամբողջ «НЗ» զինապաշարը հասել է ճակատ։ Ճամփին ռաստ էկե՞լ ես», «Ռուդո ջան, քրոջս փեսեն սնայպեր ա, ասեց՝ մենք Պարսկաստանից «չերեզ» Մեղրի-Գորիս տանկային երեք բրիգադ ենք ստացել, երևի Գորիս տեսած կլինես»… Ու ոչ մեկը չհացրեց, թե ամեն «ռեյսդ» 500-600 կիլոմետր է, բա մեքենադ ո՞վ է բենզին լցնում։ Դա իրենց գործը չէր, դա կարևոր չէր, կարևորը «յութուբի» վիդեոներն էին հաղթական մարտերի և դավաճանությունների մասին։ Անկախ ինձնից սկսեցի հարցերը ցրել, պատմություններ հորինել, կատակի տալ, որ տեսածիս մասին չհարցնեն։ Ծիծաղում էինք լիաթոք…

Զանգեցի Զարուհուն։ Ասաց. «Արի, դու հաստատ գնում ես, բայց անպայման զանգի Գոռին»։ Զանգեցի։ Ասաց. «Ախպերս, ընենց արի, որ առավոտ 7-ին հասնես Գորիս, գիշերով փորձեցիր անցնել՝ կարող է մերոնք էլ խփեն, դիվերսանտներ են երևացել»։ Զանգեցի Արթուրին, ասացի. «Դու մնա, ես կբարձվեմ, կգամ, հետո կեսգիշերին կշարժվենք, որ առավոտվա կողմ հասած լինենք»։

Բարձելու ընթացքում հիշեցի, որ այս անգամ պիտի քարտից փող հանեմ. հարկավոր էր լիցքավորել մեքենան։ Զարուհու՝ հավաքակայան դարձած պատկերասրահից ընդամենը երեսուն մետր այն կողմ սրճարանների շարանն էր, դրանցից այն կողմ՝ բանկոմատը։ Ջերմ աշնանային երեկո էր, սրճարաններում ազատ աթոռ չկար։ Մտածեցի, որ երևի բազմոցին ու բազկաթոռին նաև սրճարանային աթոռը կարող է փոխարինել, որ ինֆորմացիոն պատերազմի մասնագետները գոնե մի բաժակ սուրճի շուրջ խելք-խելքի տան ու հաղթենք։ Կմնա չնչին բան. հաղթել «ռեալ»-ի մարտադաշտում։ Բայց ի զարմանս ինձ, պատերազմի մասին ոչ մի կենդանի զրույց չլսեցի։ Միայն մի տեղ ականջս ընկավ, «կամուֆյլաժ» բառը։ Ականջս սրեցի, բայց երկու ընկերուհիները իրենցից մեկի շնիկի սանրվածքը քննարկելիս սխալ բառ էին գործածել… Նրանց կողքի սեղանին գարեջուր էր խմում միջին տարիքի, հոգնած ու անտարբեր հայացքով հաստափոր մի տղամարդ։

Հետո մեքենան լուսավորում էր օձի պես ոլորվող վերընթաց ճանապարհը։ Մթնում առկայծում էին էլեկտրական լույսերն ու աստղերը։ Լեռնային ոլորաններում դրանք շատ հեշտ է շփոթել։ Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող աղոթքն էր։

— Գոնե հիշո՞ւմ ես, թե մի «սնարյադը» քանի կիլո է,- միջին տարիքի, հոգնած ու անտարբեր հայացքով հաստափոր մի սպա էր հարցնողը։

Ես նրան ինչ-որ մեկին նմանեցրի, բայց չէի հիշում թե ում։ «Հաստատ գարեջուր սիրելիս կլինի, միայն դրանից են սպորտային կազմվածքով զինվորականները փորերն աճեցնում»։ Ասացի.

— Յոթանասուն, արկղով՝ հարյուր։ Գրեթե ամեն ինչ անգիր հիշում եմ։

— Կրակելուց քանի՞ րոպե հետո մեքենան պիտի լքած լինի կրակային դրքը։

— Երկու րոպե քառասուն վայրկյան։

— Ճիշտ է, բայց դա երեսուն տարի առաջ էր, տեղորոշման՝ այսօրվա գերճշգրիտ միջոցների ու ԱԹՍ-ների առկայության պարագայում այդ թիվն ավելի է նվազել։

— Հետո՞ ինչ…

— Հիմի որ քեզ կցենք քսան տարեկանների հետ կլինի՞… Դու նրանց հավասար ո՛չ «սնարյադ» կարող ես տեղափոխել, ո՛չ՝ տեղադրել, ո՛չ էլ առաջվա պես ծտի նման «գրադի» վրա կթռչես… Շուտ ես հոգնելու, ուշացնելու ես ու… Կամ առանց ակնոցի ո՞նց ես ավտոմատ կրակելու, բա որ ակնոցդ ջարդվի՞ (հաստատ ջարդվելու է)… Էդ քսան տարեկաններն առանց քո ներկայության ողջ մնալու ավելի շատ «շանսեր» ունեն, քան քեզ հետ… Ժամանակը գա՝ կկանչենք։

Փորձեցի էլի փաստարկներ բերել, բայց հաստափոր սպան ավելի կտրուկ արձագանքեց.

— Հոպա՛ր, յա՛ն տուր, չի՛ լինի…

Հետո նորից օձի նման ոլորվող ճանապարհն էր, բայց արդեն ցերեկվա ճանապարհ էր, գնում էինք հրաժեշտ տանք Ծիծեռնավանքին։ Գոռն այս անգամ մեզ դիմավորեց Երևանում։ Ասաց. «Ախպերս, մարդկանց տանում ենք, որ հրաժեշտ տան մեր սուրբ վայրերին»։ Ձորում խոշոր տեխնիկայի տարօրինակ, սկզբում անհասկանալի ակտիվություն կար, տեղ տեղ ուղղակի անհնար էր մեծ բեռնատարների կողքով անցնել, նեղլիկ հողաշեն ճամփաներ էին։ Դիմացից մեծ մեքենա էր գալիս։ Ճանապարհի՝ համեմատաբար լայն մասում կանգնեցինք։ Մեքենայից դուրս էի եկել, ծխում էի՝ սպասելով կրիայի արագությամբ էր շարժվող երկար հսկայական տրամագծով խողովակներ տեղափոխող բեռնատարի անցնելուն։ Մյուս մեքենայի տեղացի վարորդը չտվածս հացին ակամա պատասխանեց. «Միլիոններ ա է՜, ո՜նց են քանդում ու կրած տանում, ո՜նց են վռազում որ թուրքին չմնա, ԳԷՍ-ի տրուբեքն են հավաքում… Մի քանի տարի առաջ որ գետն էդ ժեշտի մեջ փակած չլինեին՝ ստեղ ահագին բնակչություն կլիներ, գիտե՞ս քանի հոգի փորձեց հաստատվի… Ոչ ճամփա սարքեցին, ոչ նորմալ կապ… Մենակ իրանց ջեբի ԳԷՍ-երի մասին էին մտածում…»։

Երեկոյան Ծիծեռնավանքում վերջին ծառայությունը մատուցող հոգևորականն ասաց.

— Ես գիտեմ, որ մենք երկար ժամանակով չենք հեռանում, մենք ականատես ենք լինելու մե՛ր վերադարձին, հենց մե՛ր, ոչ թե մեր զավակների կամ թոռների։ Ցավոք հիմա պարտվեցինք, քանի որ կրկնեցինք Աստծո դեմ ապստամբած հրեշտակների սխալը, ուրացանք Աստծուն, հպարտացանք… Իսկ գիտե՞ք, որ ՀՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ բառի արմարտը ՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ-ն է, նշանակում է՝ Հրեշտակների ՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ։ Մենք ետ կգանք, երբ հպարտութունը փոխարինենք արժանապատվությամբ ու առաքինությամբ… Ամեն ինչ մեզնից է կախված, կարող է շուտ ետ գանք, կարող է՝ ուշ…

Ուշ, շուտ, միգուցե, հաղթանակ, պարտություն… Ամեն բան երկակի էր…

Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող ի սրտե աղոթքն էր…

ՀՈւՇԱՍԻՐԱՎԵՊ

I

Տեսնես հիմա ո՞ւր ես, որտե՞ղ…
Առաջվա նման հո՞ւր ես, որտեղ
       Թրծվում էինք ու լծորդվում…

Առաջվա պես «ծուռ» եմ, գիտե՞ս։
Առաջվա պես լո՞ւռ ես։ Մի տե՛ս.
     Առջևս գոցվեց էս մի դուռն էլ…

Աստված մինչև դուռ փակելը
Միշտ էլ բացում է մեկէլը.
Դժվարը նոր դուռը տեսնելն է։

Իսկ լուրը՝ «Իրարից հեռու են…»,
Ասես թունավոր զեռուն է.
Խայթում է, բայց դեղ է թույնը…

II

Համբույր՝ ծաղիկ դեղձենու…
……………………………………………
Մի նոր երազ հեղձել ու
Տանում եմ դարձյալ հերձելու։

III

Հիմա հազում ու ջերմում եմ՝
քամիներից միջանցիկ,
Ու տխուր-տրտում ճեմում եմ,
Չփակված դռների միջանցքից
Հեռանում եմ գլխիկոր ու անպարտ,
Հեռանում եմ, բայց ո՛չ անապատ,
Դեպի շիշը՝ գինին անապակ։
Իսկ լուրը՝ «Իրարից հեռու են…»,
Շաղի հետ ճյուղին թառում ու
Հարցնում է. «Բա ո՞ւր են, որտե՞ղ…»։

2009 թ.

Թագաժահրի հայելին․

հանրային, բարոյական և վարքագծային մուտացիաներ

Ժանտախտի դեմ պայքարի միակ միջոցն ազնվությունն է։
Ալ. Կամյու

Ասելիքս դժվարությամբ էր միս ու արյուն առնում։ Ֆեյսբուքյան իմ պատին հայտնվող նյութերից դատելով կարելի է կարծել, որ ես մեկ մոլի դավադրապաշտ եմ, մեկ՝ դավադրամերժ, մեկ էլ մշտապես ամեն ինչը քննադատող բողոքավոր։ Բայց խնդիրն իմ մոտեցումը չէ, այլ այն, թե ինչ էկզիստենցիալ փոփոխություններ է արձանագրում թագավարակի յուրահատուկ հայելին մեր հոգեկերտվածքում։
Սա ես գրում եմ վերլուծելով այս օրերին իշխանական լծակներ ունեցող և չունեցող իմ վախվորած ընկերների (որոնց նախկինում երբեք վախկոտ չէի անվանի), ինչպես նաև իրենց գերզարգացած համարող (և կրթական ցենզն այստեղ բնավ կապ չունի) ռեալ և ֆեյսբուքյան ընկերների վարքագիծը։ Երկրի իշխանական բուրգի վերևում կանգնածների արդեն հիստերիկ դարձող արձագանքներում նորից սկսել է «պատերազմամերձ» տերմինաբանություն հայտնվել՝ փորձելով վախեցնել ժողովրդին (մոռացել են, որ իրենք էին կոչ անում խուճապի չտրվել)։ Այն ժամանակ «Կորոնաֆուտբոլի դաշտում» մի թեթև ձեռ առանք՝ համարելով դա առանձին վերցրած իմքայլականի խուճապ, բայց հիմա այլ բան է նշմարվում։ Ընդ որում, ես հակված եմ կարծել, որ մենք նորից ինչ-որ փորձարկման օբյեկտ ենք դարձել, ճիշտ այնպես, ինչպես այն ժամանակներում, երբ սիրով լի թավշյա քրիստոնեությունը դառնում էր պետական գաղափարախոսութուն՝ հետագայում վերածվելով (մուտացվելով) միջնադարյան ամենադաժան ինկվիզիցիայի գաղափարախոսական հենքի և կռվանի։ Բայց որպեսզի պարզ լինի ասելիքս, ես ոչ թե ընդհանուրից կառանձնացնեմ միայն մեզ վերաբերվող մասնավորը, այլ կգնամ հակառակ ուղղությամբ՝ մասնավորից դեպի ընդհանուրը։
Թագաժահրը ոչ թե ինքն է անտեսանելի թշնամի, որի դեմ պատերազմ պիտի մղվի, այլ յուրատեսակ հայելի է, որը ստեղծելով սուր վտանգի արտառոց իրավիճակ՝ ի ցույց է դնում մեր հոգեկերտվածքի կայուն և արդեն փուլ եկած սյուները, փոփոխություններն ու աղճատվածությունները։
Առաջին հերթին թագաժահրային այդ հայելու մեջ դիտարկենք աղճատվածությունը, որը եթե հակիրճ ձևակերպենք, ապա կարելի է անվանել բարոյականության կորուստ, որը հանգեցնում է իրերի և երևույթների շուռ տված ընկալման։ Ընդհանրապես բարոյականությունը մարդ տեսակի ամենաէական բաղադրիչն է, հանեք այդ բաղադրիչը բժշկի միջից և նա մարդուն փրկողից կվերածվի մարդասպանի, հանեք այդ բաղադրիչը հայրենիքի պաշտպան զինվորականի միջից և նա կվերածվի պրոֆեսիոնալ մարդասպանի, հանեք այդ բաղադրիչը պետական պաշտոնյայի միջից և ձեր երկիրը կթալանվի, կվաճառվի և կվերանա՝ բազում մարդասպանությունների պատճառ հանդիսանալով… Ցանկը կարելի է անվերջ շարունակել։ Եվ իզուր չկարծենք, թե այս ամենը մեզ չի վերաբերվում, քանի որ հեղափոխությունից հետո ի հայտ եկած բազում փաստեր ու քրեական գործեր հենց այդ մասին են վկայում, մինչև չեկավ հեղափոխական թիմը, որի արածը ոչ այլ ինչ էր, քան բարոյականության վերականգնման ակտ, իշխանությա՛ն բարոյականության։
Բայց վախենալով հիմնահատակ քանդել կառավարման արդեն իսկ իրենց սպառած համակարգերը՝ հեղափոխական թիմը փորձեց ինքը հարմարվել եղածին՝ հույս ունենալով հետագայում ձևափոխել, իրենով բարոյականացնելով այն։ Եվ հենց այստեղ տեղի ունեցավ թիմի առաջին՝ գաղափարական աղճատումը, որը միգուցե հնարավոր լիներ ծածկել, թաքցնել, եթե չլիներ թագաժահրի յուրատեսակ հայելին, որը ցույց տվեց թիմի անհամասեռությունը, թիմը ձևավորած անհատների խորքային տարբեր բարոյական հենք ու տեսլական ունենալը, և դրա ապացույցները բազում են ու ցցուն։ Այսինքն, բուրգի ներքևում հավաստիացնելով, որ բուրգի վերևում կներմուծեն իշխանության բարոյականություն, թիմը վարանեց, կանգ առավ և հենց ինքը սկսեց աղճատվել՝ հարմարվելով եղած համակարգերին։ Այդ պահից սկած ընդունված որոշումների տրամաբանութունը դարձավ կիսատ-պռատ ու անհասկանալի ոչ միայն բուրգի ներքևի համար, այլև դեռևս անփոփոխ մնացած և փոփոխությունների սպասող հին համակարգերի համար, որոնք ուղղակի անորոշությունից դրդված սկսեցին դիմադրել թե՛ նորին, թե՛ հնին։ Այս «հրաշափառ մետամորֆոզը» միգուցե հնարավոր լինել ծածկել, փաթեթավորել սիրուն ճառերով ու արդարացումներով, եթե վրա չհասներ թագաժահրի հայելին ու ցույց տար իրավիճակի ողջ աբսուրդն իր ամբողջ խորությամբ։ Եթե հեղափոխական թիմը կանգ առած չլիներ և «մետամորֆոզի» ենթարկած չլիներ իր վարքագիծը, ապա կփորձեր լրիվ այլ հայեցակետից դիտարկել ստեղծված իրավիճակը՝ աչքի առաջ ունենալով և ճիշտ դասեր քաղելով նախորդ էքստրեմալ իրավիճակից՝ 2016 թվականի ապրիլյան պատերազմից։ Իսկ միակ դասը, որ պետք է քաղեին, այն է, որ սուր արտահայտված վտանգի դեպքում ժողովրդի բնազդն անխափան է աշխատում, իսկ նյարդերը գերլարված են լինում, և չտրամաբանված, կամայական, անազնիվ ու բարոյազուրկ ցանկացած որոշում կարող է պայթյունավտանգ լինել, և կարող է կուլ տալ երբեմնի հսկայական վստահության ամբողջ պաշարը, մինչև վերջին փշրանքը… Հիմա, դասեր չքաղելով նախկինների սխալներից, դարձյալ փորձում են վախով ու թավշյա խուճապ տարածելով կառավարել։ Նախկիններն էլ էին 2016 թվականի ապրիլին հույս դրել խուճապի վրա…
Բանն այն է, որ այն ժամանակ, ի զարմանս մեր բոլոր հակառակորդների և ոխերիմ բարեկամների, ժողովուրդը չվախեցավ պատերազմից և ըմբոստացավ այնպիսի թափով, որ ավելի ծանր կորուստներից խուսափեցինք։ Ավելին, դա 2018-ի հեղափոխության համար պարարտ հող հանդիսացավ։ Հիշում եք չէ՞, որ ապրիլյան պատերազմի երրորդ օրն արդեն զինկոմիսարիատները մարդկանց ետ էին ուղարկում, ասելով, որ առայժմ ձեր կարիքը չկա, իսկ հետո տակից ինչե՜ր բուսնեցին… Չար լեզուներն ասում են, որ ապրիլյանի ժամանակ հաշվարկն այնպիսին է եղել, որ թիկունքում խուճապ կլինի և դա կօգնի անարգել իրենց սև գործն ավարտին հասցնել։
Ժողովուրդն իր հավաքական բնազդով գիտի, որ ցանկացած պատերազմ ոչ միայն ֆիզիկական վերացման վտանգ է, այլ նախ և առաջ նպատակ ունի ձեզ ու ձեր տեսակը ստրկացնելու, ձեզ վախեցնելու, վախի միջոցով կառավարելու, կոշիկ լիզել տալու (պատմական էքսկուրսները սկսվում են մանկապարտեզից, սկսած մեր անվանադիր նախնու պատերազմից, և շարունակվում ակադեմիական հիմնարկներում, բոլորդ էլ դրանք անգիր գիտեք)։ Եվ եթե երկիրը պատերազմում է, ապա մեզնից պահանջվում է կռիվ տալ, իսկ որ պատերազմն առանց զոհերի չի լինում և «գյուլլեն էլ քոռ է», գիտեն բոլորը։ Եթե պատերազմող երկիր ենք, ինչպես իշխանությունն է պնդում, ապա իրավունք չունենք դասալիքի վախվորած վարքը խրախուսելով՝ դիրք առ դիրք զիջել։ Իսկ նկատե՞լ եք, թե ինչեր ենք արդեն զիջել… Եթե չեք նկատել, ապա ասեմ՝ ցանկացածին տեղորոշելու, գաղտնալսելու և վերահսկելու հնարավորություն, հանրային միջոցառումների գրեթե իսպառ բացակայություն, ցենզուրա, ռեպրեսիվ լծակների գործադրման սպառնալիք և գործադրում (առայժմ տուգանքների ձևով), հանրային կյանքի բարենորոգման հեղափոխական օրակարգերի թավշյա չեղարկում, ազատ խոսքի և կարծիքների արտահայտման սահմանափակման փորձեր (տեսնում եք չէ՞, որ իրենց ականջին անհաճո կարծիք հայտնելը քրեականցնելու հաթաթա է հնչեցվում)… Չշարունակեմ։ Սա արվում է՝ կապկելով աշխարհի այս ու այն երկրին, մոռանալով որ երկրներ կան, որոնք այդ ճանապարհով չեն գնացել, նաև չեն ուզում հասկանալ, որ շատ մեծ սխալ են գործում՝ որդեգրելով նախորդ իշխանության կացնային տրամաբանությունը՝ «Я начальник, ты дурак»։ Օրինակ, ոչնչից չպաշտպանող դիմակների անտրամաբանական պահանջը (բերված իբր փաստարկները ոչ մի քննադատության չեն դիմանում, իսկ շոգին դրանց տված վնասների մասին դեռ նոր ենք լսելու), մինչդեռ կարելի էր դա թողնել մարդկանց հայեցողությանը և արդյունքը շատ ավելի լավը կլիներ։
Պարզից էլ պարզ է, որ պիտի աշխատես հաղթել նվազագույն կորուստներով, բայց մեծագույն ողբերգություն է, երբ «զորքիդ հրամկազմը» չի հիշում Չերչիլի հայտնի խոսքը, թե՝ «Պատերազմի կամ խայտառակության միջև խայտառակությունն ընտրողը ստանում է և՛ խայտառակություն, և՛ պատերազմ»։ Այս նոր թշնամու նենգ ու չերևացող լինելը ժամանակավոր շփոթության է մատնել ժողովրդին, բայց երևակումը սարերի ետևում չէ, աշխարհում միայն մենք չենք որոնողները, բայց թշնամու շոշափելի կամ անշոշափ լինելն էական չէ, մեր նոր և նախկին իշխանության վարքի նմանությունն է էական… Իսկ նմանությունը/տարբերությունը ոչ թե լեգիտիմ կամ ոչ լեգիտիմ լինելն է, այլ ԱԶՆՎՈՒԹՅԱՆ, իսկ որոշ դեպքերում նաև ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐՈՅԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ բացակայությունն է։ Անձամբ ինձ համար անազնվության ցայտուն դրսևորումներից մեկն այն է, որ սկզբնական շրջանում վախեցնելուց հետո վերացվեցին տնտեսական գործունեության գրեթե բոլոր սահմանափակումները (պարետ-մահակը ձեռքներից չգցելով), սակայն ազատությունների մասին մոռացան։
Հետաձգված հանրաքվեի վերաբերյալ առցանց մի քննարկման ժամանակ իմքայլական պատգամավորը մի տեսակ շատ մեծ բավականությամբ հայտարարում էր, որ վարակն ու կյանքի այս ռիթմը առնվազն դեռ մի տարի շարունակվելու է։ Ու նման սուբյեկտին շատ դժվար է լինելու բացատրել (եթե ընդհանրապես հնարավոր է բացատրել), որ հեղափոխությունը, որն իրենք առաջնորդեցին, ԻՇԽԱՆՈԻԹՅԱՆ ԲԱՐՈՅԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՄԱՆ ԱԿՏ ԷՐ։

Ծխում ենք, քֆուր ենք անում

Ռուսական մի լավ ասացվածք կա՝ «на войне, так на войне», որի իմաստային հայերեն համարժեքը «տո դե արի ասե՛մ, արա՜»-ն է։ Էսօր էդ օրն էր։ Հայաստանը կորոնծայի (կառոնձյան էլ վրադիր) ոչ հավեսն ուներ, ոչ էլ տրամադրությունը, պատրաստվում էին կարանծյայի կամաց-կամաց թուլացման հետ սովորել ապրել էդ վհուկի հետ (առանց կենակցելու, թե չէ ստիպված կլինենք նոր ֆիլմ նկարահանել՝ «Իտալական սցենարի անհավանական արկածները Հայաստանում»): Դա նշանակում էր, որ հնարավոր է այստեղ ավելի թեժ ու ահասարսուռ բաներ տեղի ունենան, քան Վուհանում, համաճարակի բռնկման սկզբում։ Եվ կանխազգացումս արդարացավ…

Եվ այսպես, լուսավորյալները մեզ լուսավորեցին, որ արդեն երկու տարի, ինչ մեզ մոտ տերուտիրականը թավիշն է, այդ թավշի վրա ոչ միայն փոշի է հավաքվել, այլև ոսկի, և այդ ոսկին բաժանել է պետք անլույս մնացած և այդ պատճառով էլ արդեն ոչ այնքան հպարտ, բայց դեռևս երջանիկ քաղաքացիներին։ Կուտակված ոսկու պաշարի մասին ձենձնելն իհարկե դուր չեկավ թավշատիրոջն ու որոշեց պատժել սրանց։ Բայց ինչպես հայտնի է, թավշյաներին «պալոժ չի» շուն ունենալը, որ քսի տան (դա նախկիններին էր վայել, էլ «Դոգ», էլ Բուլդոգ… Անգամ ԷՇ ունեին, բայց մեր քայլականներն այս ոլորտում էլ առաջընթաց ունեն, ոչ թե քայլ են արել, այլ մի ամբողջ լոք. նրանք եղջերու են ձեռք բերել), ուստի քսի տվեցին ձեռքի տակ եղած այդ կենսատեսակին (բուն գրաբարով՝ алень), որը սկսեց ԱԺ միկրոֆոնի մոտ հայհոյանք հիշեցնող մնչոցներ հանել։ Ախր ասա դու հրապարակ ունես, ո՞ւր ես, քո հրապարակը թողած, եկել կանգնել էդ… Էստեղ, ինչպես ասում են, «գնաց կաշը»… «Հընե՜նց կաշ» գնաց, որ Նիկոլը հաստատ փոշմանել էր, որ էն 4300 խեղճուկրակների տեղակ ԱԺ-ն չեն հոսանքազրկել։ Բայց դա դեռ սկիզբն էր. հետո 700 ընտանիքի գազն անջատելու համար էլ փոշմանեց, որովհետև ԱԺ-ում լուսավորյալներն արդեն «պոլնի գազ» էին տվել ու ոտները գազից  հանելու միտք չունեին։ Այստեղ թավշապարտեզի համբերությունը սպառվեց, քանի որ պարզ դարձավ, որ փողի գոյությունը հերքելու հետագա բոլոր քայլերն այլևս անխուսափելիորեն հանգեցնելու էին անիմաստ կռուտիտների (բառը բնօրինակով չեմ գրում, քանի որ մենք այս բառը բուն լեզվից հայավարի ենք փոխառել, ու ռուսները հաստատ չեն հասկանում, թե ինչ է դա նշանակում ճիշտ այնպես, ինչպես խադավիկը կամ ռազվալչիկը և կամ դուխովը, որի բացատրությունը լսելուց հետո ռուս համակուրսեցիներս երկար ծիծաղում էին)։ Էս ամեն ինչը ներքևներում լուրջ անդրադարձ չունենալ չէր կարող, և ցավոք ունեցավ… Ախր մեր թավշապարտեզի սաները համառորեն չեն ուզում հասկանալ, որ իշխանությունը level-ներով խաղ չի, որ չստացվի՝ նորից փորձեն, որ ձեռքներն առած ցանկացած զենք՝ հենց իրենց դեմ կարող է գործածվել (Աստված չանի, բայց պիտի իմանան, որ նման սուր, կտրող, ծակող բաները մի օր ձեռքներին է, մի օր էլ՝… Սերժի ձեռքից իրենք են վերցրել, գիտեն` ուր են մտցնում…), ներառյալ արտակարգ դրության ժամանակ պարետատունտունիկ խաղացողների «պապայի» բանավոր ցուցումով մարդուն բերման ենթարկելը։ Չեն գիտակցում, որ իրենք իրը չեն, որը ստվեր է գցում, այդ իրը երևույթն է, իսկ իրենք ստվերի այն մասն են, որը լույսի աղբյուրին ամենամոտն է, և որքան լույսից հեռանում ես, այնքան ստվերն ահագնանում է, մեծանում, սևանում և սուգ ու շիվան դառնում… Վկա Գավառի դեպքերը։ Բայց այս ամենի մեջ իրենք այնքան էլ մեղավոր չեն, հիշում ե՞ք Վիսոցկու երգը՝ «Жираф большой…»։ Հընե՜նց թութակի միս կուտեի…

Հա, ինչու այսքան շեղվեցի՞։ Նկարագրում էի, թե ինչ խուճապ ու խառնաշփոթ է տիրում հակառակորդի կիսադաշտում։ Էն էլ էս հալը հալին էլ Մեսրոպս ինքնամեկուսացավ, թե՝ թող Գրիգորն իմ տեղը խաղա, համ էլ զամեն ունենք։ Ասինք լավ, հլա թող մտնի՝ տեսնենք։ Բայց Մեր զամենն եկել-կանգնել է դաշտի եզրին ու մի հայիլ-մայիլ է լինո՜ւմ, մի ինքնազմայլվում է՜, իր գերկարևորագույն գերբեռնվածության լայնքն ու երկայնքն է ինքնաներկայացնում։ Մեկ քայլ է անում դեպի դաշտը, մեկ զադնի դնում էն հայտնի ռուսական երգի հերոսուհու նման՝ «ой не надо, я сама…»: Հետո էլ սկսեց ծլնգոց-մլնգոց ման գալ… Հիմի ի՞նչ անենք, որ պապերիդ մեջ Տեր Գաբրիել անունով ուսյալ հոգևորական է եղել, եղբա՛յր, ամեն տեղ ծլնգոց ու զանգակատո՞ւն ես ման գալու… Մնացածներս էլ կարող ենք Անտեր-ով գրվել, մենակ թե ժամանակ մի ձգի, մտել ես՝ խաղա։ Սա ֆուտբոլ է, ֆուտբոլ. կամ դու ես տշում, քամ քո ոտքին են տշում։ Էստեղ քո իմացած տեքստի միջի թվացյալ կյանքը չի, կյանքը տեքստի մեջ հենց այնպես չի հայտնվում, տեքստը թե կյանքից մի կենդանի բան վերցրեց, թե կարողացավ կենդանի մի բան իր մեջ փոխադրել, ապրում է, թե չէ՝ դառնում է նիշերի շարան, ո՛չ բառերի, ո՛չ տողերի, քանզի մեկ բառն ու մեկ տողն էլ կարող են նիշաշարին կենդանություն հաղորդել, այլ հենց նիշերի, որոնք իմաստային առումով գուցե շատ էլ զիլ թվան, բայց կենսական ոչ մի բեռ չկրեն, անկյանք լինեն։ Էնպես որ, այ Գևորգ ջան, մտի՝ մարդավարի խաղանք, պաս տանք, պաս առնենք։ Սրանց էս խառը վիճակում գոլ խփելու իսկը ժամանակն է, իսկ մենք, ամբողջ թիմով կանգնած, նայում ենք, թե ոնց ես տռտոզտում (ծլը՜նգ), ու ոչ էն է՝ դաշտ ես մտնում, ոչ էն է՝ տրիբունա ես հեռանում, կանգել ես եզրագծի մոտ ու գրպանի բիլիարդ ես խաղում։ Ա՛յ հոգուդ մատաղ, մեր պատմությունները որ նորմալ քոփիփեյստ արած լինեիր (առավել ևս՝ տառաչափն ու միջտողայինը դզած լինեիր), կիմանայիր, որ մեր թիմի կազմը շատ-շատ մարդաշատ է, ու թեև մեծ մասը չի երևում, բայց դեռ խաղի մեջ են Մեսրոպի կողմից խաղադաշտ մտցրած ուչեբկի մայորը, առյուծի ալկոգել խմած Մարինայի հարևան, տասնչորսհարկանի անեծքաքֆուրների հեղինակ Վարդիշաղ տատը, Գրիգորի թիմակից, ԷՇեմիկ հիվանդությամբ տառապող անբախտ Փանոսը, Սաթիկի` Արարատի գագաթից թքող դասախոսը… Բոլորը, բոլորն են խաղի մեջ, մինչև անգամ իմ թիֆլիսեցի տատը, որը կարողանում էր գրպանի բիլիարդի գնդակներով էլ ֆուտբոլ խաղալ, յուրահատուկ մեթոդ ուներ…

Համաձայն եմ, գուցե մի քիչ պինդ բշտեցի, ոնց որ լողալ իմացող, բայց ջրից վախեցողին հետևից զոռով բրթես, գցես ջուրը, որ վերջապես սառը ջրի հետ առաջին հպման վախը հաղթահարի։ Խաղադաշտ մտնելու էս դառը հրավերից հետո տեսնես Գևորգն ինչքա՞ն կատաղած կլինի… Ոչինչ, ես պոլիտկոռեկտության երդում չեմ տվել։ Բայց խաղից հետո բնության գրկում մի երկու բաժակ կգցենք, կանցնի, ոնց որ թե բնության հետ վատ չի, հասել է Ահնիձոր։ Դե էդքան զբաղվածության հետ որ ոտքի բութ մատին զոռ է տվել ու հասել է Լոռվա էդ գողտրիկ անկյունը, ուրեմն էդ թեմայով (Ահնիձորի ու զբաղվածության) մի բան էլ ես պատմեմ։

Որքան հիշում եմ՝ 2008-ին էր կամ 2009-ին, Երևանից գրողների մի մեծ խմբի հետ Ահնիձոր էինք գնում` Հրանտ Մաթևոսյանի հայրենի գյուղում Գրականության պուրակ հիմնելու։ Վանաձորից Լոռվա գրողներն էլ պիտի միանային։ Երբ արդեն Վանաձորից էլ պոկվեցինք ու մտանք ձորը, երջանկահիշատակ Սարուխանը թե՝ «Արա՜, մեր ХХХ-ին մոռացանք, կանգնենք, մինչև տաքսով գա հասնի մեզ» (եթե հիմա ողջ լինեին, երջանկահիշատակ Ռուբեն Հովսեփյանը, Ֆելիքս Մելոյանը, Հրաչյա Սարուխանը կամ էլ Լևոն Խեչոյանը այդ մարդու անունը կտայի, իսկ այսպես կոռեկտ չեմ համարում, քանի որ հենց նրանք էին ավտոբուսի ետնամասում տեղավորված)։ Էստեղ Ռուբեն Գեորգիչն ասաց. «Ոչինչ, ոչինչ, գնացինք, ճամփեքին ջուր շատ կա»… Լևոնը փռթկաց, իսկ Ռուբեն Գեորգիչը շարունակեց. «Այ Հրաչ ջան, ХХХ-ը երկու տարի գլուխս տարավ, թե՝ տես ի՜նչ հոդված եմ գրում քո գրականության մասին։ Վարջապես երբ հոդվածը լույս տեսավ, կարդացի ու չհասկացա, թե ես հիմա լա՞վ գրող եմ, թե՞ վատ։ Միակ բանը, որ էդ հոդվածից հասկացա, էն էր, որ ես դաշնակ եմ։ Է՜, բոլորն էլ գիտեն, որ դաշնակ եմ, բա արժե՞ր դրա համար երկու տարի սպասացնել ու էդքան ջուր ծեծել»։ Ահագին ծիծաղեցինք, բայց պատմությունն այդքանով չավարտվեց: ХХХ-ը տաքսով գլխապատառ եկավ մինչև Ահնիձոր (էդ էր պակաս, որ նման եզակի հնարավորությունը բաց թողներ…)։ Հասավ թե չէ, սկսեց պարապ ականջ ման գալ, որ արդարանա, թե այսինչի մասին նյութն էր խմբագրում, այնինչն էլ էր հոդված ուզում, չգիտեմ ինչի վերջնաժամկետն էր, էն ֆլանն ու ֆստանն էլ ականջին թթվել են… Իսկ Ահնիձորում ինչն է շատ՝ ճանճը, մարդկանց ձեռքերը զբաղված էին (դե ծառ էին տնկում), գլխով էին ճանճ քշում, իսկ ճանճն անըդհատ զահլա էր տանում՝ «ֆլանը, ֆստանը…»։

P.S

Քիչ մնաց մոռանամ. Մեսրոպի տարածած գրառման մեջ Գևորգը կարծիք էր հայտնել, թե մեր խաղացածն էլ է «կոռոնամյուրոն», բայց իմ ճշտող հարցերին չէր պատասխանել։ Հիմա արդեն մեր դաշտում հարցնեմ. Գևորգ ջան, վեպի մեծագույն տեսաբաններից մեկի՝ Մ. Բախտինի հետ հո խնդիր չունե՞ս։ Մասնավորապես «Ժամանակի և քրոնոտոպի առանձնահատկությունները վեպում» աշխատության հետ։ Չեմ կարծում, թե ունենաս։ Հիմա միայն մի ուրիշ հարց տամ. համաձա՞յն ես, որ Բոկաչչոյի Դեկամերոնը` իբրև գաղափար և իբրև գեղարվեստական ստեղծագործություն, գրականության լեգենդ է։ Այս հարցերի պատասխաններից հետո կասեմ, թե ինչու մեր արածը «կոռոնամյուրոն» չէ։

P.P.S.

Արսեն Թորոսյան ջան, էն հոգուդ մատաղ, կյանքդ շատ չուտեմ, բայց ծխողների քիչ վարակվելու վերաբերյալ հիմի էլ ֆրանսիացիք են հետազոտություն արել ու հանգել ճիշտ նույն եզրակացությանը, ինչին հանգել էին չինացի ուսումնասիրողները (վարակվածների մեջ ծխողները կազմել են ընդամենը 1.4%)։ Մի ամիս առաջ այս թեման փորձեց սաստելով փակել, հիմա արդեն պաշտոնապես կորոնավիրուսի մամուլի քարտուղար համարվող ԱՀԿ-ն, որն ի դեպ համատեղության կարգով նաև Ապոկալիպսիսի մամուլի խոսնակն է, արդեն հայտարարել է, որ կորոնայից հետո լինելու է նաև ջրհեղեղ, երաշտ և սով, բայց դե ֆրանսաիցիները ոչ միայն տվյալների հետ էին աշխատել, ինչպես չինացիք, այլև ուսումնասիրություններ էին իրականացնել։ Այնպես որ, ինչպես սիրում է ասել հայտնի ցինիկ Նևզորովը. «Курим, ругаемся матом» (ծխում ենք, քֆուր ենք անում):

Մտմտուք

Երբ տարիները մարդու աչքերում ջնջում են վեհ երազանքները, նա վերածվում է կենսաբանական թափոնի։ Չքարկոծեք, ուղղակի գիտակցեք, որ բարի հուշերի ընդերքում ապրում է խոր թաքնված երազանքը։

Խոդասևիչից

Իմ շուրջը դանդաղ օղակն է սեղմվում,
Անաղմուկ սահում է քունը…
Վարագույրերի մեջ է թաքնվում,
Օ՜, ինչ տրտում է ժպտում նա։
Ինչ միալար է քամին ձայնածում՝
Ոռնալով խողովակներում սառած։
Շուրջս տրտմություն է գործվում,
Իմ շուրջ սեղմվում է օղակը՝ դառած
Ճակատագրական թագ՝ իմ գլխի վրա։

Առաջարկներ ՀՀ հպարտ խադավիկներից ու հողագործներից

Մեղքս ինչ թաքցնեմ, մինչև հիմա էլ խղճի խայթ ունեմ, որ ցանկացա Մեսրոպին էլ հետս տանել Իտալիա, թեկուզ երազում։ Բայց պարզվեց, որ երազն այնքան էլ երազ չէր։ Նաև պարզվեց, որ ցածից դեպի վեր սողացող վիրուսն էնքան վտանգավոր չէր, որքան տասնապատիկ ավելի արագ տարածվող, ապուշության հասնող հիստերիկ վախի համաճարակը։ Բայց ի պատիվ և ի արդարացում Մեսրոպի պիտի ասեմ, որ ինքը փակված տարածքում ոչ թե հիստերիայի գիրկն ընկավ, այլ բանակային հուշերի, բայց էդ անտեր վիրուսն իր ներկայության մասին անընդհատ հիշեցնում էր, երևի արդեն կպել էր ոտքերին, դե ոտքերն էլ հայտնի է, թե որտեղ են միանում… Ու Մեսրոպս անալիզների ու բաց հետույքների մասին հուշերի գիրկն էր ընկել, ու հետևից հետույքներին նայող մայորի, բայց կարգին դիմացկուն տղա է, չնայած հազար մարդ հետևից հազար բան է ասում… Մի խոսքով, երբ պարզեցինք, որ խցից մեզ դուրսբերողների պակաս չունենք, Արքոն էլ կամավոր առաջարկեց իր օգնությունը, խցի պատերն անմիջապես անհայտացան։ Հայտնվեցինք մեր սեփական մեկուսա-բնակարաններում։

Հանգիստ շունչ քաշեցի, մեղքի զգացումն էլ անցավ։ Մեկ էլ Մեսրոպը գրեց, թե՝ «Գիլու ձագ, մի խանգարի, դասի եմ»։ Մեկ ուզում էի միանալ ու դասը խանգարել, բայց հետո փոշմանեցի։ Ի տարբերություն իրեն ես մեկուսա-ավտոմեքենա էլ ունեմ, դրա համար էլ մեկուսացումն ավելի թեթև եմ տանում, և իսկապես ո՛չ տանձիս է, ո՛չ էլ մանդարինիս։

Բայց վիրուսը վիրուս չէր լինի, եթե աբսուրդային բեմադրություններ չսարքեր։ Վերջին 20 տարիներին մենք սովորել էինք, որ մեքենայի գլխին ամրացրած բարձրախոսներով կամ ՃՈ ոստիկաններն են անհասկանալի ինչ-որ ձայներ հանում, ու պիտի գուշակես, թե որ մեքենային է ուզում ինչ-որ բան ասել, կամ էլ մեքենայի գլխին ամրացված բարձրախոսները շատ հստակ, այսօրվա վարչապետի ձայնով կոչ էին անում՝ «ոչ Ռոբոտացմանը, ո՛չ Դոդացմանը»։ Հիմա երազիս միջի ՕԶԿ-ով ոստիկաններն ինչ-որ անհասկանալի բաներ էին գոչում։ Մեծ դժվարությամբ ականջս որսաց «ՀՀ պարետ» արտահայտությունը։ Եվ ես, հաշվի առնելով անցյալ տարիների փորձս, ենթադրեցի, որ ՕԶԿ-ով ոստիկաններն ընդդիմադիր են դարձել ու ամենայն հավանականությամբ կոչ են անում. «Ո՛չ պարետացմանը»։

Հետո երբ տուն հասա, պարզեցի, որ հիմա արդեն սեփական ձեռքով ինքդ քեզ համար պիտի ուղեգիր գրես (վարորդ հայրս դրան ասում էր «պուտյովկա»)։ Ես վաղվանից մոտս մի թուղթ եմ պահելու, որի վրա գրելու եմ. «Ապե, հորս արև ոչ մեկի տուն չեմ էթում, պռոստը ավտո քշելու հավես ունեմ…»։ Չեմ հասկանում, ազնիվ խոսք, չեմ հասկանում, թե Պարետը խուճապ պիտի տարածի՞, թե՞ խուճապի դեմն առնի, ախր ամեն նոր «բարաթի» պահանջը մթին կասկածների տեղիք է տալիս… Բայց այստեղ ՀՀ պարետը նորից հիշեցրեց իր մասին. «Ամեն առավոտ 10։00-12։00 տատիկ-պապիկների առևտրի ժամն է. մնա տանը, պահպանիր նրանց առողջությունը։ ՀՀ պարետ Տիգրան Ավինյան»։ Հետաքրքիր է ՀՀ պարետը հակառակ բովանդակությամբ SMS-ներ ուղարկո՞ւմ է տատիկ-պապկներին, թե՝ «Հերի՛ք է քնեք, տանից որ դուրս չեք գալիս՝ գիշեր-ցերեկը կարող է խառնած լինեք, գնացեք խանութ, ՀՀ ավելի ջահել ու ավելի հպարտ քաղաքցիները սպասում են մեկուսացումից դուրս պրծնելու և խանութ գնալու իրենց երջանիկ ակնթարթին. պահպանեք նրանց նյարդերը»։ Բայց հանուն արդարության պիտի ասել, որ մեր պարետն այնքան էլ մեղավոր չէ, ինքը հետևում է համաշխարհային թրենդին... Բայց ես ավելի գործուն լուծումներ եմ առաջարկում, և ոչ միայն իմ կողմից։ Միասնականորեն մարտահարավերն ընդունելու և հաղթելու կոչերն ամեն օր հնչում են, չէ՞… Ես էլ հավաքել և ի մի եմ բերել իմ և մոտակայքում ապրող ու աշատողների առաջարկները։ Ի դեպ, ի տարբերություն ՀՀ պարետի «գրուպպա պադդերժկի» անդամ, անգրագետ Պողոսի հարևան դեպուտատի պնդման, մեր տղերքը լավ էլ ամեն ինչ ջոկում են, թեև նույնպես անգրագետ են (ես նաև խիստ կասկածում եմ, որ Պողոսը ոչ մի բան չի հասկանում ու չի ջոկում)։

Մեր կողքի խադավիկ Գագոն.

– Այ ախպեր, բայց էս ցիրկը ե՞րբ ա վերջանալու։

– Ի՞նչ ցիրկ, Գագ ջան։

– Գործից հետո Թորոսյանի ցույց տվածի նման որ լվացվենք, մեր ձեռների վրայի մազութը կյանքում չի իջնի։ Մի երկու ամսով բերեն մոտս ուչենիկ աշխատի, որ լվացվելու ղադրն իմանա։

Էստեղ Գագոյի երիտասարդ ու հավանաբար սեռաքաղց ուչենիկը գլուխը հանեց բոքսի վրականգնած մեքենայի տակից.

– Ախպեր, էդ վարակը կնանիքի մոտ է՜ն մյուս ճամփով չի փոխանցվո՞ւմ։ Ինչ կայֆ կըլներ, որ մի հատ էլ վիդեո նկարել տային, թե ոնց պըտի աղջիկները տրուսիկը ճիշտ փոխեն։

– Վայ թե էդ վիդեոն կանսերվի Անժոն ավելի ճիշտ նկարի,- ասաց մեքենայի տերը, որը հողի հետ կռիվ տվող գյուղացի տղա էր,- իրանք որ նկարեն՝ էլի կիսատ-պռատ է ստացվելու։ Որ Թորոսյանի ցույց տվածով լվացվեմ՝ մենակ մատներիս ծերերը կմաքրվեն, մինչև ուսերս կորում եմ հողի մեջ։

Բան չունեի ասելու։ Ասացի.

– Տղերք, նման վիդեոներ որ նկարեն, լիքը խնդիրներ կլինեն. ռիսկի գոտում գտնվող պապկների սեռական օրգաններից միայն աչքերն են մնացել, իսկ տատիկները կատաղելու են… Ինֆարկտների քանակը կշատանա, կգումարվի վիրուսին։ Դուք ՀՀ պարետից sms չե՞ք ստացել, որ հարկավոր է խնայել նրանց առողջությունը։ Համ էլ խի՞ եք ձեր գործն ու Թորոսյանի գործն իրար հետ համեմատում…

Մի խոսքով, որոշեցինք քննարկել տղերքի առաջարկությունն ու ի մի բերած՝ առաջարկել պարետատանը։ Եվ այսպես.

1. նկարել թե ոնց է խադավիկ Գագոն լվացվում ծանր օրվա ավարտին, և ոնց հանել ձեռքերի մազութը, քանի որ նման «պրոցեդուրայից» հետո ոչ միայն կորոնա և մնացած վիրուսներն են վերանում, այլև բոլոր օգտակար բակտերիաները և տեղ-տեղ անգամ մաշկը.

2. Անժոյին գումար հատկացնել, որ առանց քցված լինելու զգացողության (իրենք վիրտուալ սեքսն ու մերկացումն էլ են փող հաշվում, հայրենի կառավարութունն էլ հեղափոխական է, քցող չի) նկարահանի, թե ոնց պետք է ճիշտ և արագ տրուսիկ ու պակետ փոխել.

3. այդ տեսանյութերը պտտել ոստիկանական մեքենաների վերևում ամրացված էկրաններին, բացառությամբ տատիկ-պապիկների խանութ գնալու ժամերի՝ 10։00-ից 12։00։ Կարելի է նաև առանձնացնել հատուկ խմբեր, ասենք երեք-չորս հոգի, որ տնե-տուն շրջեն (քանի որ հիմա տանից միայն Զիմզիմովի բարաթով կարող ես դուրս գալ) ու երկուսը էկրանը բռնեն, մեկը տեսանյութերը միացնի, բայց պայմանով, որ երեխաներն այդ ժամին օնլայն դաս սովորելիս լինեն ու չծիկրակեն։

Քննարկեցինք մի-մի հատ ծխելով։ Էստեղ տղերքից մեկը թե.

– Հա ախպեր, բա ասում էիր ուսումնասիրություն ես կարդացել, որ ծխողներն ավելի քիչ են վարակվում… Թորոսյանը հերքեց, ասեց՝ չկա նման բան։

Ես, իհարկե, չասացի, որ Չինաստանի տրամադրած տվյալները (վարակվածների մահերի և այլն) հեղինակավոր գիտական մի ամսագիր՝ իմունոլոգիայի և ալերգիայի կլինիկական ամսագիրը, որտեղ գիտական մի հոդված տպագրելու համար նախարար Թորոսյանը հավանաբար շատ բան կտար, լրջագույն վերլուծության է ենթարկել և ստացել այդ տվյալները, որոնց մասին ես պատմել էի տղաներին և նյութը տեղադրել էի ՖԲ իմ իջում։ Էդ խուճուճ-մուճուճ բառերը տղերքին չեն հետաքրքրում, բաց այ ինձ համար նախարարը պարզունակ մանիպուլյատորի կարգավիճակ ձեռք բերեց, քանի որ նույնիսկ ԱՀԿ-ն չի պնդել, որ նման փաստեր չկան, այլ խնդրել է ամսագրին այդ ուղղությամբ հետազոտությունններ այլևս չանել… Իսկ Թորոսյանն իր «լայվում» ասում էր, որ ամսագիրը հավատ չի ներշնչում, որ տվյալները գիտական ուսումնասիրության ենթարկված չեն, որ ընդհակառակը… Ես իհարկե չեմ ուզում, որ նախարարը ծխելու քարոզ անի, բայց կարող էր չէ՞ նրբանկատորեն լռել, քանի որ բազաթիվ ծխող տարեցներ միգուցե հենց միայն իրենց ծխելու շնորհիվ չվարակվեն, քանի որ թոքերին խփելու այս վիրուսի առանձնահատկությունը հաստատ կստիպի վիդեոներից կատաղած տատիկներին թթվել պապիկների ականջին, թե՝ թարկի, թարկի…

Մի խոսքով, ես գնացի մեր առաջարկությունները ՀՀ պարետին ուղարկելու և բարաթս տպելու (ես տպիչ ունեմ)… Աստծո հաջողությամբ Մեսրոպն էլ հուշերի գրկից կվերադառնա խաղադաշտ ու գլխով գոլ կխփի, ոնց որ խոստացել է, թե չէ զամե՜ն, զամե՜ն… Այ տա, բա ես քո մեղքը չե՞մ գալիս, էն Համբոն իր երկու մետր բոյով որ խաղադաշտ մտնի որպես պաշտպան, ամբողջ էներգիան խուճապի տված Արփին՝ կիսապաշտպան, և երկար ժամանակ ինքնամեկուսացած Ամի Չիչակյանն էլ դարպասին կանգնի, դու ո՞նց ես գլխով գոլ խփելու, հը՞։ Ինչքան ուզում է լավ պաս տամ (ՈւԵՖԱ-ի ականջը խուլ, թե չէ նորից «նոտա» կուղարկեն Արայիկին)…

Բայց չմտածես, թե ես դեմ եմ, կողմ եմ, քանի որ խաղն ավելի հետաքրքիր կդառնա։

«Կառոննի» երազ

Երազիս մեջ ինձ ու Մեսրոպին նստացրել էին։

Հա, հա, Մեսրոպ ջան, ինձ ու քեզ փակել էին։ Սկզբում միայն ինձ էին ուզում տանել, բայց հետո երկուսիս էլ տարան։ Գիտես էլի, ընկերովի հարսանիքից մինչև մեկուսարան մի վիրուսաչափ բան է։ Չնայած ո՜ւր էլ տանում էին, ազգովի մեկուսարանում ենք, էլի՜։ Արփին իբրև հրատարակիչ թեթև տուգանքով ազատվեց, բայց ինձ ու քեզ նստացրին…

Պատմեմ երազս։

Դռան զանգը տվեցին։ Բացեցի թե չէ՝ սովետական ՕԶԿ-ներով ոստիկանններն, առանց ներկայանալու, վրաս աչքեր կծմծացնող ինչ-որ բան փչեցին ու հրելով, շա՜տ-շա՜տ քաղաքավարի ներխուժեցին՝ հընթացս հարցնելով, թե երեխան հո չի՞ վախեցել։ Ասացի՝ չէ, մի վախեցեք, ես երեխային իմ երազներ մտնել չեմ թողնում, ամոթ է… Սրանց ավագը ասաց, որ ինձ բերման են ենթարկում միանգամից մի քանի օրինախախտման կասկածանքով։ Հատկապես՝ խուճապ տարածելու։

Ասացին որ Արայիկ Հրությունյանը ՈւԵՖԱ-ից «նոտա» է ստացել, որ «կարանտյայի» ժամանակ ոչ մի բան տշել ու «պաս» տալ չի կարելի, նույնիսկ պատմվածք։ Իրենք անգամ Եվրոպայի առաջնությունն են փակել… Այդ մասին ոստիկանների ձեռքի սև թղթերի մեջ սպիտակով գրված էր։ Նեղսրտեցի. ախր այ ընկեր ջան, այ ընկեր «դիրեկտոր» ջան, հազիվ համազգային ծնողական ժողով անես, մի հատ քո էդ «ուսմասվարին» հարցրու, թե ինչի՞ մինչև հիմա մատը մատին չի տվել, որ իմ ու Մեսրոպի նման անբանները վեպ գրելու տեղակ իրար կոռոնապատմվածքներ «պաս» չտան… Բայց թղթերը հետաքրքրեցին։ Ավագին ասացի.

– Բա ինչո՞ւ եք սև թղթի վրա գրել։

– Շատ բան իմանաս՝ վիրուս կկպնես։ Էդ վախտ իսկական սև թուղթ կբերեն։

– Տեսա՜ր դու, պա, պա, պա, պա,- ասացի ես,- հրեդ, սեղանին լիքը սպիտակ թուղթ կա…

Ավագը խոսքս կտրեց.

– Նոր կարգի համաձայն խուճապ տարածելը քրեորեն պատժելի է։ Քանի որ նոր կարգավորումները վերին աստիճանի տրամաբանական ու հասկանալի են միայն պարետի ու պարետատան համար, ապա ես «պա» և «րետ» վանկերի համադրումը կարող եմ իբրև խուճապ դիտարկել։

Ասացի.

– Տղերք, մի տեսակ վատ երազի նման է, սպասեք զարթնեմ, գնամ ջուր խմեմ, գամ ու շարունակենք։

Ավագը շարքային ոստիկանին գլխով արեց՝ թե դու էլ գնա։ Ասացի.

– Ես ջրի տեղը գիտեմ, երազից փախչելն էլ խուճապ տարածելու նման մի բան է, խելքս հացի հետ չեմ կերել։

– Գնա, գնա,- ասաց ավագը,- ջուր խմելու համար պիտի ծորակը բացես, չէ՞։- Գլխով արեցի։- Հենց ծորակին կպար՝ վիրուսն էլ քեզ կկպնի, մոտդ էլ հեռախոս չկա, որ Արսեն Թորոսյանի ինստրուկտաժով լվացվես։ Իսկ եթե «ինստրուկտաժը» խախտելով լվացվեցիր՝ արդեն մեզ խուճապի կմատնես… Ջոկի՞ր, Ջորջ։

– Լավ, ասացի, ջուր խմելուց հրաժարվում եմ։ Համ էլ ես, Ջորջը չեմ, Ռուդոն եմ, Գիլանցը, Գիլու ձագը, չի ասել մեր Մեսրոպը։

– Է՜ն Մեսրոպը՞, որ հետդ պասերո՜վ, պասերո՜վ խաղում է։

– Հա,- ասացի,- ինքը։

– Կասենք մի խուճուճ դիմում էլ ինքը գրի։ Բայց ինքը բիձա է, մենակ քեզ ենք փակելու։ Վերջ, հավաքվի, տանում ենք աէրոպորտ, Էջմիածին, արտադրամաս… Չէ, ռադ կանենք՝ Իտալիա։

Քեզպեսներին հարկավոր է հասարակությունից մեկուսացնել,- ասաց ու տարօրինակ կերպով կերպարանափոխվեց, դարձավ ամեն ինչով Ռիշելյեի կրկնօրինակ մեր պարետը,- ու եթե ամբողջ ազգը հիմա մեկուսացած է, ուրեմն քեզպեսները պիտի ազատ ֆռֆռան վիրուսառատ երկրներում։ Իզուր չէր, որ Պլատոնն իր պետությունից վռնդում էր…

– Պլատոնը հույն էր, իսկ դուք ինձ Իտալիա եք ուղարկում։

– Նույն կորոնացված զիբիլն է էլի։

– Բա դա արդարություն է՞,- ասացի ես, – ես իմ համար իտալիաներում ու չինաստաններում ազատ ֆռֆռամ, Մեսրոպը մնա «կարանտյայի» մեջ, ինքն էլ է մեղավոր, հետս ճամփեք։

– Մեսրոպից մի քիչ վախենում են, մեդիափորձագետ է։

– Տատաս ասում էր, որ վախենալու դեմ ամենալավ միջոցը չիշիկ խմելն է։

Էս խոսքիս վրա Ռիշելյեն նորից կերպափոխվեց, դարձավ ոստիկանության ՕԶԿ-ով ավագը։

– Չիշիկս չի գալիս։

Ուսերս վեր քաշեցի.

– Ես ինչ անեմ։ Տղերքիդ հարցրու, կարող է իրենցն է գալիս։

Ավագը նայեց սարսափազդու, «դուբիկնի» բռնակը շոշափելով՝ վեր կացավ.

– Ինչ ասի՜ր, հլա արի ստեղ….

– Էդտեղ ինչ վատ բան կա,- չքմեղանալով ասացի՝ մեջքիս իջած «դուբինկեքի» ցավը վերհիշելով,- հեղափոխությունից առաջ ինչ քաք ասես՝ իրար հետ կերել եք, պաշտոնանկ արված ու փախածները վկա, համ էլ էդ չիշիկ խմելը անմեղ բան ա, էլի։

– Էդ հեղափոխությունից առաջ էր, հիմա մենք ոչ քաք ենք ուտում, ոչ էլ չիշիկ ենք խմում, լսի՞ր, արա…

– Հա,- ասացի,- լսեցի, բայց Մեսրոպին էլ… Համ էլ ինչի՞ եք վատ զգում, չիշիկ է էլի, չիշիկ…

Էստեղ զարթնեցի։ Անիչոկը նեղացած ասեց.

– Պապա, մի ժամ ա ասում եմ չիշիկ ունեմ, բայց դու քնած ես, մաման էլ ա քնած, ես էլ որ բոբոիկ ոտներով գնամ՝ կջղայնանաս։

Երեխու հարցերը լուծեցի։ Բայց հո երազս կիսատ չէի թողնելու, նորից քնեցի, որ Մեսրոպն իմանա, թե ինչ դաժան վերջ ունեցավ այս պատմությունը։

Մի խոսքով մեզ փակեցին նեղլիկ խցում ու մեջը վիրուս բրախեցին։ Քանի որ Արսեն Թոոսյանն ասել էր, որ դա ծանր վիրուս է, ապա ենթադրաբար էդ անտերը գետնի մոտ պիտի լիներ, հետո էր սողեսող վեր բարձրանալու։ Ձգվեցինք դեպի ահագին բարձրադիր օդանցքը, բայց բոյներս հերիք չարեց։

– Բա մի բոյլուխ ընկեր չլիներ, որ օդանցքը բացեր։

– Էդքան բոյ մենակ Արքոն ունի,- ասաց Մեսրոպը,- բայց երեկ նեղացրել ես, հաստատ օդանցքը չի բացի։

– «Խասյաթ մուխաննաթ»,- ասացի ես։ Չգիտե՞ս, որ տաքարյուն եմ։

Երևի արդեն գլխի ընկար, որ երազը պատմել ավարտել եմ, ու մենք էդպես էլ բանտարկված մնացինք։ Էնպես որ, Մեսրոպ ջան բանտից ազատելը քո վրա, թե չէ օդանցքը դեռ փակ է, Արքոն դեկամերոն.ամ-ի գործերով է, իսկ վիրուսը սողեսող բարձրանում է վեր։ Խցում լվացարան կար, բայց Արսեն Թորոսյանի լվացվելու ինստուկտաժի վիդեոն չկար, որ կարողանայինք փոքր ինչ ապահով շնչել։

Կորոնազերծված ինքնավստահություն

Մեսրոպը որ զանգում է՝ ուրախություն է, քանի որ հեռախոսս մեղրեցու հնչերանգով երգում է՝ «Ի՜-ի՞-նչ կա, այ գիլու ձագ…»։ Բայց վերջերս ավելի շատ գրում է։ Մինչև երեկ միայն «սֆաթագրքի» նամակներ էր գրում, բայց երեկվանից անցավ պատմվածքի։ Ուզում էի ասեմ՝ «այտա, վախիլ մի, կորոնավիրուսը ոչ հեռախոսով է անցնում, ոչ՝ ֆեյսբուքով», բայց մտածեցի, որ իրավունք ունի՝ մեր միջի բիձեն ինքն է։ Թեև Մեսրոպն ո՜ւր, բիձությունն ո՜ւր, ուշքումիտքը սեքսի մասին անեկդոտներն են…  Ուրեմն աչքովն ընկել է էն ռուսաստանցի մանկաբույժի նյութը, որտեղ դա փորձում էր ապացուցել, որ երկրի ժողովրդագրական ճգնաժամը կարելի է հաղթահարել՝ օգտագործելով «թագախտային կարանտյան», միայն թե իհարկե պաչիկ-մաչիկ չպիտի լինի (Մեսրոպ ջան, Լևոնին որ զանգես, ասա, որ «ՎարաՔուր»-ը հիմա շատ արդիական է, բայց այ «պաչեմ Գը»-ից ժամանակավորապես հաժարվի, «կարանտյա» կա, բան կա…), միայն մաքուր, գիտականորեն փորձված դիրքերով… Հա, էդ դեմոգրաֆիական ճգնաժամը հաղթահարելու գործով գլխավոր հերոսի դերում էլ հաստատ իրեն էր պատկերացնում մեր ռուսաստանցին, քանի որ լուսանկարվել էր խորխոտ, արծվային կեցվածքով։ Բայց դե ինքն ո՜ւր, մեր սյունաց սարերի արծիվն ո՜ւր, դեռ չենք հասկանում, թե ինչ եզակի գանձ ունենք՝ ի դեմս մեր թռչունի, որը սակայն էս վերջերս մի քիչ արհեստական տեսք ունի, ոնց որ էն թռչուններից լինի, որ «Վերնիսաժում» ու «Փեաթակում» ծախում են։  

Բայց մինչև իրիկուն Մեսրոպին պիտի հանգիստ թողնեի, քանի որ երկու կարևոր գործ կար. առաջինը՝ Աիդային Երևան էի տանելու, որ Նաիրի կինոթարտրոնի մոտ գնվող «Փարավոնների երկրից» ներկերը վերցնի, երկրորդը՝ մի հատ էլ «նոթբուք» պիտի բերեի (մի համոզեք, դյուրակիր համակարգիչ չեմ ասելու)։ Հաստատ գիտեի, որ «թագախտի» վախից Կոմիտասի վրա (էն, որ առաջ ասեղ գցելու տեղ չէր լինում) կայանելու լիքը տեղ է լինելու, քանի որ պարապ ավտո քշող ու ծիտ կպցնող զանգվածը սովորաբար կարդալու հետ գլուխ չի ունենում, ռուսի հոդվածից տեղյակ չի լինի, ու շատ-շատ կատակախառն-վախեցած դեմքով թառած է լինելու տանը՝ «բազմոցային զորքերի» շարքերը համալրելով և սերիալ տռռացնելով։ «Ծիտկպցնողների» որսորդ «ծտերն» էլ տանը կլինեն։ Չար լեզուներն ասում են, որ նրանք առցանց ինչ-որ համքարություն են ստեղծում և պատրաստվում են պահանջել երիտհեղափոխականներից ու անձամբ Նիկոլից վճարել իրենց հարկադիր պարապուրդի դիմաց, բայց արտակարգ դրությունը խանգարեց։

Մայրուղին դատարկ չէր, բայց սովորական աշխուժությունն էլ չկար։ Երևանի մասին էլ նույնը կասեի։ Միակ արտասովոր բանը, չնայած արտաքուստ հանգստությանը, դա խոր, աներևույթ տագնապն էր, որ կախված էր քաղաքի փոքր ինչ ծխազերծված օդում։ Կոմիտասի վրա կանգնելու տեղ շատ կար։ Աիդային ասացի. «Մեքենայից չիջնես, շուտ կգամ»։ Երբ նոթբուքը վերցրած հետ էի գալիս, ինձ բռնեցի այն մտքի վրա, որ ուշադրություն եմ դարձրել այն գրասենյակի դռան բռնակի վրա, որից հենց նոր դուրս եկա։

Աիդան ակադեմիայից դուրս եկավ ներկերը ձեռքին։ Դարձյալ նայում էի դռան բռնակին։ Հասանք երկաթե նժույգիս։ Մտածեցի, որ արժե մի հատ Արփիենց տանը սուրճ խմել, բայց որ «ապակարանտինային» մարդ տեսնելուց վախեցած, զգուշավոր ու տագնապած դեմքը պատկերացրի՝ փոշմանեցի։ Բայց լավ լիներ տնով-տեղով հավաքեի ու Ստեփանավան տանեի, մի քիչ տանապը կթուլանար…

Ետ գալիս պիտի Էջմիածին մտնեմ, ավտոմասեր եմ պատվիրել, պիտի վերցնեմ խանութից։ Էջմիածին մտնելիս լուսամուտներն ակամա փակեցի, թեև գոնե իմ կողմինը ամբողջ ճանապարհին կիսաբաց էր։ Հասանք խանութ։ Սովորական էր ամեն բան, նույնիսկ դիմակներն էին ձևական թվում։ Վերցրի։ Երեք օրից մի այլ պատվեր էլ կա, պիտի նորից գամ։ Գոնե էդ տնաշենի Ավոն կարողանար էսօր Երևան իջներ, ստիպված չէի լինի նորից Երևան հասնել էս խառը օրերին։ Բայց մի բան պիտի կազմակերպել, թե չէ Ավոյի ներկերը որ վերջանում են՝ սկսում է խմել…

Հասանք տուն։

— Աիդ, լվացվի՝ նոր…

Գնացի դիմացի խանութից ծխախոտ առնլու։ Ուստա Ժորը դրսում տղերքի հետ սովորականի  նման զրուցում է, պիտ համոզես, որ «դախլի» հետևն անցնի։ Խանութի մոտ մեր տղերքն են, ամեն ինչ սովորականի նման։ Բոլորի դեմքին գրված է՝ «իսկ ինչ է եղե՞լ որ»։ Եվ իրոք, ի՞նչ է պատահել, արտառոց բան չկար։ Ամեն ինչ նույնն էր, չհաշված անէական, աներևույթ տագնապն ու թեթևակի դատարկությունը։

«Կապիկություն ա», ասաց «խադավիկ» Գագոն ու հանգիստ գնաց իր գործին։ Գրիշը նայեց հոգնած դեմքով՝ «Սուտ բան ա, մենակ գործն ա տուժում»։ Մյուս խադավիկը՝ Վարդանը, ասաց.

— Ախպեր, հազիվ փիլիսոփայություն ես թարգմանում, մի հատ հայերենից հայերեն թարգմանի՝ հասկանամ, թե Արսեն Թորոսյանն երեկ էն ինչ էր ասում, բայց ընենց, որ իր բառերով չըլնի։ Թե չէ…

— Քո բոքսի վրա քանի մեքենա կարող է տեղավորվել, միաժամանակ, ամենաշատը։

— Որ շատ քիփ կանգանցնեմ՝ երկուսը։

 — Դե հիմի պատկերացրու, որ միանգամից քսան մեքենա են եկել, յուղ պտի փոխես, ընդ որում՝ նախադու, առանց մատոռն անջատելու։ Որի մատոռը հանգավ՝ վերջ։ Ու որքան մատոռը մաշված, հին, կամ անորակ է, էնքան շուտ է խփում, չէ՞։

— Հա, բայց նախադու յուղ չեն փոխում։

— Էքստրեննի վճակ ա, որ կանգնեց՝ էլ պըրծ, պտի արագ անես, ու նախադու։

— Մտոռը կխփի, անհնար ա։ Դե լավ, ասենք թե…

— Թորոսյանի ասածն էն էր, որ եթե ամեն կես ժամը մեկ մի, կամ երկու էդ տեսակ ավտո գա՝ էլի մի կերպ գլուխ կհանես, բայց եթե միանգամից քսանը գա… Յուղն էլ տակից չռռում ա։

— Գագոյի բոքսին էլ կհանենք։

— Գագոյի բոքսի վրա ամորտիզատր ու բուշ է փոխվում, տակը անիվ չկա, ամբարձիչի վրա է կանգնած։

— Ինչ չկա՞, ինչի՞ վրա է։

— Կալոս չկա, դամկրատի վրա է…

Գլուխը թափ տվեց…

— Մեր համար հանգիստ ապրում էինք, էս ինչ «կառոնազիբիլ էր», ինչ…- գլուխը թափ տալով գնաց թարխունով ձու բրդճելու։

«Ախպեր, կյանքիս մեջ էսքան լվացված չկայի, սաղ կյանքս հողի հետ ա անցել, բայց հողից ձեռներս էդքան չէին մաշվել, ինչքան էս երկու օրվա ջրից»,- երեկոյան ասաց մեր խնամին, որ եկել էր բարեկամուհուս ԱՄՆ ճանապարհելու։

Ճանապարհելուց հետո եկա տուն։ Մեսրոպին պատասխանելուց առաջ ասի մի քանի թվային տվյալ նայեմ էս թագաժահրի մասին։ Հետո հիշեցի, որ հորեղբորս տղայի հետ, էստեղից Լենինգրադ, ֆեյսբուքով շախմատ եմ խաղում, արդեն իմ քայլը կլինի։ Ֆեյսբուքը բացելուս հետո հանդիպեցի ընկերներիս կատաղած մեկնաբանություններին «Իմ քայլի» վերաբերյալ։ ԱԺ-ի քննարկումները նայելու ժամանակ մոտս մեղավորության զգացողութուն առաջացավ. ոնց որ մանկաարտեզի ծնողական ժողով բաց թողած լինեմ… Բայց ամենից ահավորն այն է, որ կենսափորձի պակասի պատճառով մանուկները, սովորաբար ավելի դաժան են գտնվում, քան մեծերը։ Նրանց համար ամեն ինչ խաղ է, level, էս անգամ սխալվեցին՝ նորից կփորձեն նույն level-ն անցնել… Իսկ նրանք, ում համար կյանքը կյանք է, ովքեր շփվում են մահվան ու ծնունդի հետ, անգամ սռնու և լիսեռի հետ, որոնց հանդեպ անփույթ վերաբերմունքն էլ է կյանքի ու մահվան հարց (մի բան էն չեղավ՝ ՃՏՊ, Աստված չանի՝ մահվան ելքով), քիչ խոսում են՝ շատ գործ անում, ու շատ մտածում։ Ու մանկապարտեզի հանդես նկարող օպերատորների կարիք էլ չունեն։ Բայց այդ նույն «օպերատորներին» ուզում ես մի քանի քաղցր խոսք ասել, երբ հանդիպում ես այնպիսի գրառման, ինչպիսին Զարուհի Մուրադյանի գրառումն է ֆեյսբուքում. «Մի տեսակ տխուր է, որ ոչ մի լրատվամիջոց չի անդրադառնում Հայաստանի օդանավակայանում ինքնամեկուսացած ու իրենց մասնագիտական պարտքը կատարող 75 ավիադիսպետչերներին։ Նրանք 3 հերթափոխով աշխատում են ու ապրում ադմինիստրատիվ շենքում, ոչ 5 աստղանի հյուրանոցային պայմաններում։ Նրանք գնացել են այդ քայլին երբ պարզվել է որ կոլեգաներից մեկը հիվանդացել է»։

Լուսաբացի հետ անհանգստության զգացողությունը կորավ։ Որպես ավետիս մնում է Մեսրոպը զանգի, թե՝ «Գիլու ձագ, քեզ դեռ նախարարություն չեն կանչե՞լ»։

Ու թեև ես էլ եմ համարում, որ էս ամենը «կապիկություն» է, բայց մտքումս շատ եմ ուզում, որ էնպես ստացվի, որ պայմանագրի համար նախարարություն կանչելը, Ավոյի համար ներկեր առնելն ու ավտոդետալներ ստանալը նույն օրը լինի, թե չէ էս խառը ժամանակներում… Ինչ իմանաս, անորսալի մի բան կա, աներևույթ մի բան, որ ստիպում է հիշել, որ հորեղբայրդ ութսունն անց է, ու երբ Երևանից եկած ես լինում ու հընթացս հայրական տուն ես գնում, խուսափում ես մտնել ողջությունն իմանալու…

Հակիրճ խոսք ի պաշտպանություն պոեզիայի` ասված «Նովի միր» ամսագրի մրցանակի հանձնման ժամանակ

Մաքսիմ ԱՄԵԼԻՆ

Պոեզիան ունի թշնամիներ` ներքին և արտաքին: Արտաքին թշնամիների շարքին կարելի է դասել բանասերներին և գրականության պատմաբաններին: Առաջին հերթին պոեզիան հարկավոր է պաշտպանել մարտնչող բանասերներից: Պոեզիան իր գոյությամբ ապացուցում է Աստծու գոյությունն առավել, քան մյուս արվեստները: Բանասիրությունը, առավել քան մյուս գիտությունները, հատկապես վերջին հարյուրամյակի ընթացքում, անհաջող, բայց առանձնահատուկ ջանասիրությամբ, փորձում է ապացուցել հակառակը: Առանձնահատուկ վտանգ են ներկայացնում պոեզիայի հանդեպ կիրառվող ձևաբանական և կառուցվածքային մեթոդները: Իրենց իսկ մշակած ապարատի ողջ հզորությամբ հանդերձ, այդ մեթոդներն անզոր եղան որևէ բան բացահայտել կամ բացատրել ինչպես պոետներին, այնպես էլ ընթերցողին: Եթե սրանց նախնիները գոնե բարեհոգի դիահերձներ էին, ապա նրանց հետնորդները իսկական փոր թափող մոլագարներ են, ամենքին և ամենն անդամահատողներ: Պոեզիայի մասին նրանք ոչ մի նոր բան չեն ասել, թեև հաշվել են բոլոր ոսկորներն ու հյուսվածքները: Քանի որ հիմնական հասկացությունները, որոնցով վիրահատում է արդի բանասիրությունը, տեքստն ու համատեքստն է, որը ոչ այլ ինչ է, քան դիակն ու դրա թաղման հանդիսավոր զգեստը: Բայց իսկական բանաստեղծությունը, որն իմաստաձայնային միասնություն է, անտեղյակ է այդ հասկացություններից, քանզի, հանդիսանալով առանձնահատուկ կենդանի օրգանիզմ, գոյում է իր օրենքներով:

Առանձին հոգեհանգստի են արժանի պրոգրեսիստային տեսությունները: Իբր պոեզիան ունակ է զարգանալ, օրինակ` կլասիցիզմից հասնել ռոմանտիզմի` անցնելով սենտիմենտալիզմով, կամ սիմվոլիզմից հասնել սոցռեալիզմի` անցնելով ֆուտուրիզմով: Դա սխալ է, քանզի պոեզիայում չկա՛ և չի՛ կարող լինել ո՛չ զարգացում, ո՛չ պրոգրես, իսկ անհատական ոճական փոփոխությունները չի կարելի դիտարկել իբրև շարժում որևէ ուղղությամբ: Այստեղ սկսվում է գրականության պատմության ոլորտը: Բելինսկուց և Չերնիշևսկուց հետո ամբողջ մի հարյուրամյակ Ռուսաստանում իշխում էր պոեզիայի հանդեպ կոպիտ սոցիոլոգիական մոտեցումը: XX դարի կեսից դրան սկսեց փոխարինել մեկ ուրիշ, ոչ պակաս միակողմանի մոտեցում` կենսագրականը: Այս երկրորդի հիմնական սխալը պոեզիան հեղինակի կենսագրությամբ փոխարինելն է: Որպեսզի ոչինչ չասվի ստեղծագործությունների մասին, հարկավոր է մանրակրկիտ լուսաբանել այն ամենը, ինչ վերաբերում է հեղինակի կյանքի մանր, անգամ նեղ անձնական մանրամասներին: Ի՜նչ մի հաճույք է փորփրել այն կեղտը, որից արդեն բանաստեղծություններ են ծլել: Ավելին, այդ մոտեցումը ծնել է գրողների մի ողջ դասակարգ, որոնք չունեն ստեղծագործություններ, բայց ունեն բավական հետաքրքիր կենսագրություն: Կյանքն ու գործունեությունը առանձին ժանր է, բայց ոչ գրական: Քանզի հեղինակից` գործող անձ և հակառակ կերպափոխումը գրական ոչ մի օգուտ չի տալիս:

Անիմաստ բանաստեղծները պոեզիայի փչացումն են ներսից: Արտոնություններ որոնող կիսագրագետների` դեպի գրականություն զանգվածային հոսքի արդյունքում, խաթարվել է ընթերցողի ճաշակը իսկական բարձր պոեզիայի ընկալման առումով: Թվացյալ «հասկանալիությունը», «ժողովրդից չկտրվելու» աղոտ ջանքերը հանգեցրին պարզունակացման: Պոեզիան հասցվեց քառատող ստրոֆիկայի, համավանկ տաղաչափությանը, պարզունակ նախադասությունների և այլն: Յուրահատուկ նվաճում էր համարվում պոեզիայի պրոզայացումը (արձակացումը), որը, ինչպես ինձ է թվում, նման է գյուղի ու քաղաքի, կնոջ և տղամարդու միջև տարբերությունների ջնջմանը:

Որպեսզի հնարավոր լինի դիմակայել վերը թվարկված թշնամական զորքին, հարկավոր է վճռական քայլեր անել: Ռուսաց լեզուն գուցե թե վերջին կենդանի լեզուն է Եվրոպայի նշանակալի լեզուներից: Ինչո՞ւ մուրալ, երբ պահեստներդ լի են հարստությամբ: Ինչո՞ւ շրջել ցնցոտիներով, երբ ունես ոսկե կոճակներով կամզոլ: Դիմակայելու համար բոլոր միջոցներն են լավ. բազմապիսի հանգերը, հռետորական կերպարները, հարուստ տաղաչափությունը, ռուսական շարահյուսության հարստությունը: Պոեզիան կարո՛ղ է և պե՛տք է բարձրանա կենցաղից վեր, միայն այդ ժամանակ նա կլինի անխոցելի, միայն ա՛յդ ժամանակ կիրագործի իր բարձր կոչումը:

•