Գիլանցի գրատարածք

Գրքեր

«Չխունացող հուշատետր», 2003 թ. Երևան, ՀԳՄ հրատարակչություն

«Ճախրի՛ր, իմ գազան», 2006 թ. Մոսկվա, «Единая книга» հրատարակչություն

148X148

«ARS-մետա», 2014 թ., Երևան, Անտարես

Գրքի էլեկտրոնային և բջջային տարբերակները կարող եք ներբեռնել այստեղից՝

Կարող եք գնել այստեղից` օգնելով հայկական էլեկտրոնային գրքերի ստեղծման ու թվայնացման գործին (վաճառքից ինձ հասանելիք փոքրիկ գումարները ուղղվելու են այդ նպատակին)

Կամ ուղղակի կարդալ առցանց տարբերակով այստեղ՝ http://issuu.com/gilants/docs/ars-meta_gilanc

ՏՎԵՐՍԿՈՅ ԲՈՒԼՎԱՐԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ԵՐԵՎԱՆ

Վեպը ստեղծվել է ՀՀ ԿԳՄՍՆ աջակցությամբ և պատվերով

ԳԻՐՔ ԱՌԱՋԻՆ

ՄԱՍ  Ա

ՈԼՈՐ ԱՐԱՀԵՏՆԵՐ

2018-ի ապրիլն էր, Հովիկի հետ մայթեզրին նստած վայելում էինք ջերմ գարանանային օրը։ Ողջ քաղաքն էր մայթերին նստած, երթևեկությունը պարալիզացված էր, ամբողջ երկիրը մեկ «սիգնալ» էր տալիս, մեկ աման-չաման էր զնգացնում, փողոց փակում, փողոցում խորոված անում ու նարդի խաղում… Մինչ հանդիպելը Հովիկին մի քանի անգամ զանգել էի, բայց քաղաքի հզորագույն աղմուկի մեջ մեկ՝ հեռախոսի ձայնը չէր լսել, մեկ էլ՝ ուղղակի զանգը չէր գնացել, քանի որ այդ օրերին զանգերի աննախադեպ քանակից բջջային ցանցերն ուղղակի ինքնասպանություն էին գործում «կախվելով»։

Մի խոսքով, Հովիկին մի կերպ գտել էի ու մայթին նստած փորձում էինք հասկանալ, թե այս մի «էյֆորիայից» հետո ինչերի միջով պիտի անցնենք, ինչ դժվարություններ են մեզ սպասում. ախր արդեն մի քանի հեղափոխական վերելքներ ու անկումներ էինք տեսել և զոռով մեր աչքերին դրվող վարդագույն ու կանաչ ակնոցները համառորեն վայր էին ընկնում։ Տագնապս ուժգնանում էր հատկապես այն պատճառով, որ պղտորվող հանրային հորձանքն իր հատակից պեղում ու մակերես էր հանում վաղուց արդեն ընդհատակ անցած «նավթալինահոտ» նախկին շնաձկների։ Բոլորն էլ հեղափոխական էին, ազնիվ, առաջադեմ, սկզբունքային, հանիրավի հալածված ու բոլորն էլ, անխտիր «վառված»։ Տագնապս էլ ավելի ուժգնացավ, երբ աչքովս ընկավ մոսկովայն իմ վաղեմի «բարեկամ»-շնաձուկը՝ Բալաբեկ Աղայիչը, որը խիստ գործնական տեսքով գնում էր՝ իր նման երկու «սուբյեկտի» հետ հընթացս ինչ-որ բան քննարկելով։ Չզարմացա (նա իր հարազատ միջավայրում էր՝ պղտոր ջրում, ու պատրաստվում էր ձկնորսության), բայց զգուշանալ էր պետք, քանզի կենսափորձն ուրիշ միրգ է։ Ինչպես ասում են՝ «ծերուկն իմաստուն չէր, գլխին եկել էր»։ Դեռ թարմ էր Արշավիր Արայիչի լեկցիան Սերյոժի թեմայով, երբ սկզբում մոսոկվյան ոստիկաններին կանչել ու «դանոս» էին գրել՝ մոսկվահայ ջահելներին բռնել տալով, իսկ երբ սոցցանցերում հայհոյանքի «դոզան» նույնիսկ իր համար չափն անցավ (դուք պատկերացում չունեք, թե հայհոյանքին դիմանալու ինչպիսի իմունիտետ ունի), որոշեց հավաքել ու մի լավ «ինստրուկտաժ անել»՝ պնդելով, թե ինքը չի հասկանում ինչ ասել է «Մերժիր Սերյոժին»։ Մշտապես չհասկացված հոգատար հոր կեցվածքով Մի-Տռանյանն ինչպես միշտ նրա կողքին էր։ Ջահելներն իհարկե ավելի ագրեսիվ ու հաստատուն դուրս եկան, ինչը ավագներին դուր չէր գալիս, և նրանք համառորեն չէին ուզում հասկանալ, թե ոնց կարելի է «մերժել Սերյոժին», Սերյոժն ախր… Նրանց համար դա նույնն էր, ինչ միջնադարում ինկվիզիտորներին ասես, թե Աստված չկա ու երկիրն էլ կլոր է, կամ որ ավելի վատ է՝ Պուծինի մասին «պապուտնի» վատ բան ասես… Հետն էլ արգելես անմիջապես խարույկ պատրաստել։ Իհակե, իրենք շատ էին ափսոսում, որ միջնադարն արդեն խոր անցյալ է, և բնավ էլ դեմ չէին լինի, որ ասենք գոնե մի կես ժամով վերադառնա, բայց ինչ-որ բան հաստատ այն չէր, քանի որ «էս նագլի ջահելները տեղը չէին բերում» ո՛չ Արայիչին, ո՛չ իր մշտապես մտահոգ արբանյակին, ո՛չ էլ երկրի վրա Աստծո երկրորդ տեղապահ Սերյոժին (առաջինը Պուծինն էր)…

Մի խոսքով, երբ Աբովյանով դեպի հրապարակ իջնող Բալաբեկ Աղայիչին տեսա, մի տեսակ վատ կանխազգացում ունեցա.

— Հով, էն բիձուկին տեսնո՞ւմ ես, Բալաբեկ Աղայիչն է, 2009 թվին «Գարուն»-ում տպված պատմվածքիս գրական հերոսը։ Պատահական չի, որ հենց հիմա է այստեղ հայտնվել։ Ու դրանից ոչ մի լավ բան չեմ սպասում։

— Դու այդ տարիների մասին պատմվածքներ ես գրե՞լ։

— Հա, բայց ինքնակամ դադարեցրի։

— Ինչո՞ւ։

— Հետո կպատմեմ,- ասացի,- կզեկուցեմ, բայց որ էս մարդն իջնում է հրապարակ՝ դուրս չի գալիս։ Ինքը սրանից պիտի փախչեր, ինչպես սատանան մեռոնից… Իսկ այս վիճակը, երբ մայթին նստած սուրճ ենք վայելում, հենց այդ տարիներն են հիշեցնում, ծանր, բայց երջանիկ…

ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐ  ՀՈՎԻԿԻ ՀԱՄԱՐ

(«Դու այդ տարիների մասին պատմվածքներ ես գրե՞լ» զարմանքին ի պատասխան)

Մոսկվայից նոր էի վերադարձել։ Գրեթե ամեն բան տեսած ու համտեսած, բոլոր գրական միֆերի հաստատումներին ու հերքում­ներին ականատես եղած վերադարձել էի ու դեռևս վերջին հույսն էի փայփայում, թե մոսկվաներում կորած-մոլորած ու էդ կորչելու տարիներին բազում փորձությունների միջով անցած, բայց ոչ մեկի առջև գլուխ չծռած զավակին հայրենիքն ուրախությամբ կընդունի, ինչ-որ տեղում նրա ուժերն օգտագործելու պատրաստակամությամբ, բայց ինչպես միշտ լինում է, նման կերպ ընդունեցին միայն ազնիվ անհատներն ու մտերիմները։

Երբ «Գարունում» տաքացած սկսեցի պատմել Մոսկվայի Գորկու անվան Գրական ինստիտուտի մթնոլորտի ու Մոսկվայում գլխիս եկածի մասին, Սամվել Մկրտչյանն ու Վարուժան Այվազյանը գրեթե միաբերան ասացին՝ գրի։ Մի երկու բաժակ հետո, երբ օղին լրիվ բաց էր թողել լեզվիս կապերն ու պատումները հորդում էին տղերքին հերթ չտալով, Վարուժն ասաց.

— Գրի՛ր։ Ճիշտ է, հիմա «Գարունի» լավագույն օրերը չեն, երկու համարը մի շապկի տակ ենք տպում, որ փողը հերիք անի, բայց ամեն համարում քեզ համար տեղ կպահեմ։

Սամվելին իհարկե նոր հեղինակներն ու «Արտգրակի» համար արված իմ թարգմանություններն էին հետաքրքիր, բայց ես անընդհատ շեղվում էի ու ակամա զուգահեռներ էի տանում Մոսկովյան իրականության հետ ու պատմում էի, պատմում, պատմում…

— Ապ, քեզի ըսին գրի, էներգիադ քամուն մի տուր…

Տուն գնալու ժամն էր, բայց տղերքին շատ էի կարոտել։ Մի քիչ էլ «ուժերս էի գերագնահատել» ու տղերքը չգիտեին՝ ոնց ինձնից ազատվեն։ Մի քիչ էլ դեսից-դենից խոսեցինք ու վերջապես բաժանվեցինք։ Ոտքով գնացի ավտոկայան, որ գոնե մի քիչ ուշքի գամ, բայց դեռ ճոճվում էի։ Որոշումն արդեն կայացվել էր. ամեն համարում մի պատմվածք մոսկովյան օրերի մասին, խճանկար։ Վերջում դառնում է գիրք, որը հրատարակում է «Ապպոլոն» հրատարակչությունը։ Արդեն մի քանի օրից պիտի առաջին պատմվածքս բերեի։

Ավտոկայանում սևագրություններս նետեցի վարորդի կողքի նստատեղին։ Վարորդն ուզում էր ինչ-որ բան ասել, բայց տեսնելով ճոճքս՝ գերադասեց ոչինչ չասել։ Քիչ անց մոտեցավ մի անձնավորություն, բացեց վարորդի կողքի դուռը, տեսավ թղթերն ու վերցրեց դրանք քննախույզի այնպիսի ինքնավստահությամբ ու սեփական իրավազորության դրսևորմամբ, որ անհնար էր սխալվել. կամ ԱԱԾ ծառայող էր, կամ ոչ շարքային ոստիկան։ Սկսեց կարդալ բանաստեղծություններս, որոնք հետս «Գարուն» էին այցելել, մի լավ լողացել էին օղու մեջ, ու առանց ընթերցվել նորից ետ էին գնում տուն, քանի որ վճռվել էր, որ արձակ  են դառնալու։ Ուշադրությամբ կարդաց, ապա դառնալով դեպի ինձ (էդ էր պակաս, որ ինքը սխալված լիներ…) ասաց.

— Խմած ե՞ս։

— Հա։

— Խմելու գծով ուժերդ գերագնահատել ես։ Բայց գործերդ լավն են։

Ուսերս մեղավոր թոթվեցի՝ համաձայնությունս այդ կերպ արտահայտելով։

— Քո տեղն էդքան լակած մի ուրիշը լիներ՝ «նարյադ» կկանչեի, որ էս մարդիկ,- գլխով ցույց տվեց երթուղայինը,- հանգիստ տեղ հասնեն։ Բայց քեզ մի տեսակ սազում է… Ուրեմն սրանից հետո ինչքան էլ հարբած լինես, կռիվ կանես, թե ուրիշ խնդիր կունենաս՝ արի նախարարություն։ Կասես գնում եմ ….-ի մոտ (անունն Արթուր էր, բայց ազգանունը հիմա չեմ հիշում)։ Մենակ մարդ չսպանես, «նարկոտիկի» հետ գործ չունենաս։ Դրանց վրա բռնեցին՝ իմ ձեռով հաշիվդ կփակեմ։ Գործերդ լավն են, հասնում է, սրտիդ ուզածի չափ խմի, սիրահարվի… Բայց հիմա հեռու կանգնի, նոր ուշքի արի, «ուգառը» խեղդեց։ Մաքուր օդին մի քիչ ֆռֆռա… Առանց քեզ չենք գնա։

— Ես էլ հենց մաքուր օդի համար եմ եկել։ Մոսկվայից հետո եկա մտա գրողների միություն, բայց խեղդվեցի, մենակ բիձեքն էին… Գնացի «Գարուն», մաքուր օդ շնչելու։

— Ոնց որ թե կես լիտր «մաքուր օդ» մենակ դու ես կուլ տվել։

— Չէ, — ասացի,- ուժերս գերագնահատում ես, ես կես շշից էլ եմ…

— Բայց լա՜վ-լա՜վ ես, որ չխորացնես՝ ավելի լավ կլինի։

— Չէ, չեմ խորացնի։

— Բայց մտքիդ մեջ,- քմծիծաղում է ամեն բան տեսած ու հասկացող հայացքով,- երևի ասեցիր. «էս մենթն ո՞՜վ ա, որ լսեմ»։

— Չէ,- ասացի,- ես էդ գծով ընտիր մոսկովյան փորձ ունեմ, բայցի այդ էլ, որպես կանոն, զինվորականներն ու ոստիկաններն ինձ շատ կարևոր խորհուրդներ են տալիս։

— Գնա, գնա մաքուր օդին քայլի, «բուդկից» էլ մի բան կեր, որ «ուգառը» չխեղդի, ճամփին կպատմես։ Մի մտածի, ուղեվարձն արդեն տված է։

Ուղեվարձի մասին էլ ասաց ճիշտ այնպիսի տոնով, որ հակաճառելու կամ ձևեր թափելու կարիք չունենամ, մի տեսակ անառարկելի, պարտադրող հոգատարությամբ։

— Շնորհակալ եմ։

— Մի շարունակի, գիտեմ։

— Գիտեմ, որ գիտես…

***

Տղերքին տվածս խոստմանը դժվար էր հավատարիմ լինել. անգործ էի, մի տեսակ լքված, բայց խոստումս պահում էի ընկերոջս՝ Գյուլզադյան Դավիթի օգնությամբ։ Նա էր քաջալերում, կարդում խմբագրի խիստ աչքով… Պատմվածքները ոչ միայն «Գարունում» էին հայտնվում, այլև Կենդանի մատյանի (ԿՄ) ցանցային իմ էջում, բաց միայն տպվելուց հետո։ Մեկ-մեկ էլ թարգմանություններ էի անում, բայց դա իմ ծխախոտի փողն էլ չէր… «Գարուն» էի եկել արդեն չորրորդ պատմվածքի ամսագրային ծավալի մասին մի քանի բան պայմանավորվելու, բայց Վարուժը մի տեսակ անտրամադիր էր։ Ասաց.

— Բեր հաջորդ համարում Ֆլորենսկու թարգմանության շարունակութունը դնենք, մարդիկ կհոգնեն։

— Չէ, ինչ հոգնել, ընդհակառակը… Ինչ սկսել եմ սրանք գրել՝ ԿՄ էջիս դիտումներն ու ընկերացանկս եռապատկվել է։

Վարուժը մտազբաղ էր, բան չասաց, բայց այդ պահին ներս մտան Լևոն Անանյանն ու հին դաշնամուրների խոշոր մասնագետ ԳՄ քարտուղարը (Լևոնը ԳՄ նախագահն էր)։ Մշտապես կոկիկ դասկան զգեստով, արտիստիկ կեցվածքով ինքնահավան քարտուղարն ատամների արանքից նետեց՝ ինձ չնկատելու տալով, ասես Վարուժանը սենյակում մենակ էր.

— Վարուժ, «Գարունը» նաև մյուսների համար է, Գիլանցի անվանական կալվածքը չի, ոչ էլ անձնական ամսագիրը, հերիք է։

Սկզբում բան չհասկանալով՝ շփոթվեցի, բայց երբ ուշքի եկա՝ Վարուժն ինձ արդեն գրկած քարշ էր տալիս միջանցքով:  Անանյանը, որպես «Գարունի» երկարամյա գլխավոր խմբագիր, չորս մատի պես ճանաչում էր բոլորիս և իմանալով իմ ջերմ վերաբերմունքն իր հանդեպ, վիճակը փրկեց… Դուրս եկավ միջանցք ու Վարուժանին ասաց. «Դու գնա, ես Ռուդիկի հետ կխոսեմ»։ Հետո դարձավ ինձ.

— Գլխավոր հերոսդ երեկ զանգեց։

— Ամենագլխավոր կազմակերպությա՞ն։

— Հա։

— Հետո՞։

— Ասաց՝ «դրա բերանը փակեք»։ Ասացի՝ «Հո չեմ գնա գրիչը ձեռքից խլեմ»։ Ասաց՝ «Չէ ուղղակի մի՛ տպեք, թե չէ երիտասարդ գրողների համար սահմանածս մրցանակը հարցականի տակ կդնենք»…

Մի պահ պատկերացրի, թե ոնց են մրցանակի սպասող ջահելները նայում ինձ, երբ իմանում են, որ… Ընդհանրապես մոսկովյան տարիներիս անցքերի հետ կապված Լևոնին շատ բան ունեի ասելու, հարցեր ունեի, որոնց պատասխանները միայն կռահել կարող էի, բայց այդ օրը նա երկաթյա փաստարկ էր գտել։ Այդպես «Մոսկովյան» այս «խճանկարը» հետզհետե միս ու արյուն առնող նյութից դարձյալ վերածվեց հեռավոր ապագայում իրականցվելիք մշուշոտ ծրագրի։

* * *

Տվերսկոյ բուլվար 25 հասցեն առաջին անգամ լսել եմ երջանկահիշատակ ընկերոջիցս՝ Հակոբ Եսայանից։ Նա էլ էր սովորել Գորկու անվան Գրական ինստիտուտում, և երբ սկսում էր պատմել… Նրա դեմքի կարոտը տեսնելով՝ անմիջապես ուզում էիր հայտնվել այն միջավայրում, որն այդքան թախիծ էր ծնում գրեթե ոչնչից չզարմացող, կյանք տեսած ընկերոջս դեմքին։ Պատմում էր ֆանտաստիկ թվացող պատմություններ, որոնք (ինչպես հետո պիտի պարզվեր) ինստիտուտի պատերի ներսում արդեն դասական դարձած ասքեր էին։ Ամենահայտնիներն իհարկե ամեն ազգ վերագրում էր իր գրողներից որևէ մեկին։ Դրանց մեծ մասը կամ խմելու և սեռական չարաճճիության հետ էր կապված, կամ գրական բանավեճի։ Ամենատարածվածն այն պատումն էր, երբ հանրակացարանում իր կնոջ հետ ապրող գրողը անծանոթ գեղեցկուհու հետ հարբած գալիս է հանրակացարանի իրենց սենյակ, և դռների մեջ ապշանքից քարացած կնոջն անխռով նայելով՝ մատը տանում է դեպի շուրթերն ու ասում. «Սուս, ազիզ, չքաշես, ասել եմ, որ դու քույրս ես…» (ԲԳԴ սովորողների համար ԽՍՀՄ տարիներին արտոնվել է ընտանիքով ապրելը, ի վերջո ԲԳԴ ընդունվածների մեծ մասն արդեն հասուն մարդիկ էին, որոնք չունենալով հումանիտար կրթություն, ունեին տաղանդ և որոշակի հաջողությունների էին հասել գրական ասպարեզում)։

Ընդհանրապես Հակոբն առանձահատուկ դեր ունեցավ իմ կյանքում։ Նա այն մի կում մաքուր օդն էր, որն այնքան անհրաժեշտ էր 1999-2001-ի հետհոկտեմբերքսանյոթյան գաղջից շնչահեղձ լինողիս համար։ Շախմատ, զրույցներ Մոսկվայի մասին…

Նրա հետ ծանոթացել էի 1995-ին, երբ հիմնադրվում էր մարզային թերթը, և ըստ կրթական ցենզի ու փորձի` բոլորը նրան էին տեսնում մարզային թերթի խմբագրի պաշտոնում, սակայն, ինչպես հաճախ է լինում, թերթը գլխավորեց մի այլ Հակոբ՝ «Պարոն Հակոբը», կարճլիկ մի անձնավորություն (էդ տեսակին մերոնք ասում են քիստուկ), որն ասես խորհրդային քաղղեկ կամ կուսկազմակերպիչ լիներ, բայց մոլի ՀՀՇ-ական գաղափարախոսական աստառով (չշփոթել գաղափարականի հետ, մարդկային այդ տեսակը գաղափարներ չի ընդունում, նա գաղափարախոսության կողմնակից էր)։ Դրանից հետո ես մեկնեցի Սիբիր՝ դառնալով գոմեր ու հորթանոցներ վերանորոգող խոպանչի, և գրեթե չորս տարի անց վերադառնալուց հետո պատա­հաբար նորից հանդիպեցի Եսայան Հակոբին։ Հիշեց, որ բանաստեղ­ծություններ եմ գրում։ Խոսք խոսքի հետևից… Ասաց. «Սիբիրում գրածներիցդ մի հատը ցույց տուր»։ Սկզբում ամաչեցի ցույց տալ, բայց հետո ցույց տվեցի ամբողջ տրցակը։ Նա այս մեկն էր հավանել.

        ԷԼԵԳԻԱ

Ձմեռ՝ Ցուրտ, արևոտ:

Մեղեդին՝ սառցի կտոր,

Որ արցունք էր, կարոտ,

Կախվել էր օդում ու դարձել

Ձմեռ՝

Ցուրտ, արևոտ…

Մի խոսքով նա դարձավ այն մի կում մաքուր օդը, առանց որի դժվար էր դիմանալ։ Իմ սիրելի Վանաձոր գնալը, ընկերներիս՝ Դավթի, Արայիկի, Միշայի ու մյուս տղերքի մոտ, գրեթե անհնար էր դարձել. մեր մի թիզ հողից ստացածը տան հացի հարցերը մի կերպ էր լուծում, ընկերների մոտ գնալու, գրելու և գրական աշխարհի մասին միայն երազել կարող էի։ Գոնե Դավիթը Երևանում էր, նրան տեսնել մի կերպ հաջողացնում էի։

Սիբիրյան իմ կամավոր աքսորից հետո Դավիթին` որպես ամենամտերիմ ու սրտակից ընկերոջ, առաջինն եմ հանդիպել։ Տունդարձից հետո դեռ հենց առաջին հանդիպման ժամանակ ասաց.

— Այտա, մի երկու շաբաթ առաջ Կապուտիկյանի տուն էի գնացել։ Քեզ հիշեց, հարցնում էր՝ ո՞ւր է էն ընկերդ, ի՞նչ եղավ։ Մի քանի անգամ հարցրել է։ Անունդ չէր հիշում, բայց Նարեկացուն նվիրված բանաստեղծությունդ հիշում էր։ Փատորեն զգում էր։

— Լավ էլի, Դավ։

— Չէ, ճիշտ եմ ասում,- ասաց՝ որսալով դեմքիս թերահավատ, կոտրած ժպիտը, ապա բարձր մտավորականի (նա իրոք այդպիսին է) իր դերի մեջ մտնելով՝ ավելացրեց,- քեզ մոռանալն այնքան էլ դյուրին չէ, պարոն։ Ինձ չե՞ս հավատում՝ փորձիր «Գարուն» գնալ, տես հիշո՞ւմ են, թե ոչ…

***

Մի օր Հակոբն ասաց.

— Թերթերին ինչի՞ չես թղթակցում։

Հետո հայացքիս մեջ կարդաց իմ չհնչեցրած պատասխանն ու ասաց.

— Հիմա ամեն հոդվածի համար Երևան հասնելու կարիք չկա, բոլորն էլ ֆաքս ունեն, ֆաքսով ուղարկի, այդ հարցում ես կօգնեմ։

Օգնեց։ Սկսեցի ժամանակ առ ժամանակ թղթակցել «Հայաստանի Հանրապեություն» և մի քանի այլ թերթերի։ Երբեմն հաջողացնում էի Երևան հասնել, բայց չորս տարվա բացակայությունից հետո սիրելի «Գարուն» ամսագիր ոտք դնել չէի հանդգնում, համոզված էի, որ ինձ այնտեղ ոչ ոք չի հիշում, բայց ի զարմանս ինձ` Խոդիկյան Կարինեն նայեց ինձ, ժպտալով ասաց. «Հայտնվեցի՞ր, սիբիրներում կորա՛ծ-մոլորված, ո՞նց ես, նոր գործեր բերե՞լ ես»։ Ես, անակնկալի եկած, միայն ուսերս թոթվեցի։ Կանչեց սենյակ, սրճեցինք։ Կցկտուր պատումներս իրար չէին կպչում։ Ասաց. «Ես Լևոնին կասեմ, որ վերադարձել ես, կուրախանա, վերջերս քեզնից էր հարցնում, բայց դու էլ դատարկ չգաս, մի քանի օրից նոր գործերով արի»։

Կարճ ժամանակ անց ես ոչ միայն գնացել ու նոր գործեր էի տարել, այլև խաղողի անարատ «արյուն»։ Վարուժանը, ինչպես միշտ, նախընտրեց օղին, մնացածին տարածս գինին պատեպատ տվեց։ 94-95-ի իմ սիրելի «Գարունն» իր տեղում էր, միայն մի ընկեր էր բացակայում՝ Արթուրը, որը, ինչպես պարզվեց, արդեն Կառավարության լրատվական բաժնում էր աշխատում։

Դեռ հեռավոր 95-ին` մինչև Սիբիր մեկնելս, «Գարուն» էի եկել ու Կարինեին սենյակում չգտնելով՝ ծանոթացել էի նրա հետ նույն սենյակում աշխատող Ղարագյոզյան Արթուրի հետ։ Ընդամենը հինգ րոպե պահանջվեց հասկանալու համար, որ մենք հազար տարվա ընկերներ ենք, թեև հինգ րոպե առաջ էինք ծանոթացել։ Այդպես՝ հազար տարվա ընկերոջ կարգավիճակով էլ վեր կացանք ու իրենց տուն գնացինք. զրույցով համեմված մեր երկար զբոսանքից հետո այլևս տուն չէի հասնի, քանի որ մերձքաղաքային տրանսպորտն արդեն պիտի որ աշխատելուց չլիներ։

Երկար բացակայությունից հետո Արթուրի հետ կապս վերահաստատելիս քիչ ավելի վստահ էի, որ ինձ չի մոռացել կամ փոխվել։ Այդեպես էլ կար։ Դրանից հետո միայն հավատացի, որ Կապուտիկյանն էլ կարող է ինձ հիշել, ինչպես պնդում էր «Գյուլզադ ախպերս»։

***

2000-ականների սկզբի խառն օրեր էին։ Հրանտ Մաթևոսյանն արդեն չէր ուզում ԳՄ-ն գլխավորել, խմորումներ էին տեղի ունենում, որոնցից ոչ ոք գլուխ չէր հանում։ Սկսել էի ավելի հաճախ հայտնվել «Գարունում»` շնորհիվ հոդվածներիս չնչին հոնորարների, բայց այստեղ բոլորը մի տեսակ բազմազբաղ էին, մտահոգ։ Միակ փրկությունը Հակոբի հետ անցկացրած երեկոներն էին, որոնք ավելի ու ավելի էին մոտեցնում Տվերսկոյ Բուլվար 25 հասցեն։ Բայց ես անգամ ծխախոտի փող չէի հասցնում վաստակել, ուր մնաց՝ Մոսկվա…

Գրական դաշտում նոր զարգացումներ էին խմորվում։ Իրենց հանդուգն բանաստեղծությունների շնորհիվ բոլորի ուշադրությունը սևեռված էր երիտասարդ կին գրողների փաղանգի վրա՝ Վիոլետ Գրիգորյանի, Նարինե Ավետյանի, Արփի Ոսկանյանի… Վրա հասավ ՀԳՄ արտահերթ համագումարը։ Ըստ երևույթին վերոհիշյալ ջահել­ներից օրինակ վերցնելով` ՀԳՄ հաջորդ համագումարի ժամանակ իրեն դեռ ջահել համարող մի տիկին նախ դիֆերամբներ երգեց Հրանտ Մաթևոսյանին՝ նշելով, թե որքան է գնահատում նրա գրական վաստակը, ապա ածան հավին դամ պահող մսացու հավի պես սկսեց ճղճղալ, թե՝ «ինչո՞ւ մեզ ասպարեզ չեք տալիս, ինչո՞ւ եք մեզ ճնշում»։ Դրան ի պատասխան Մաթևոսյանն իրեն բնորոշ հանգստությամբ ասաց. «Ախչի, հլա մի քեզ էդտեղ թող ու արի էստեղից քեզ նայի, տես քեզ ճնշել կլինի՞»։ Դահլիճը պայթեց հոմերական ծիծաղից։

Ես իհարկե դեռ ՀԳՄ անդամ չէի և եկել էի Կապուտիկյանի խնդրանքով։ Այդ օրը պատահաբար հյուր էինք գնացել Դավիթի հետ, և ես պատմեցի, որ շատ եմ ուզում Գորկու անվան Գրական ին­ստիտուտ գնալ, որ այնտեղ ուսանած ընկերս հրաշալի բաներ է պատմում այնտեղի մթնոլորտի մասին։ Ի պատասխան` Կապու­տիկյանն ասաց. «Դե հիմա նույնը չի լինի, Սովետը պրծել է, բայց որ ուզում ես գնալ՝ շատ լավ է»։ Հետո հարցրեց. «Արտահերթին գալի՞ս եք»։ Մենք անտեղյակ իրար նայեցինք։ «Արտահերթ համագումարն է, Հրանտը գնում է։ Համ էլ Ռուդիկն ինձ կօգնի աստիճանները բարձրանալիս» (առանց օգնության արդեն դժվար էր բարձրանում աստիճաններով)։ Նույն այդ համագումարի ժամանակ էր, որ երկու մասի բաժանված տղամարդ գրողների բանավեճը հասավ ծեծկռտուքի, և այսօր «կենդանի դասականի» համարում ունեցող մեկը լալահառաչ հեծկլտոցով «թռավ» Կապուտիկյանի գիրկը թե՝ «Տիկին Սիլվա, մի բան ասեք, մեզ ծեծում են…»…

Համագումարից հետո շատ բան փոխվեց. ՀԳՄ նախագահ դարձավ Լևոն Անանայանը, «Գարունը» գլխավորեց Վարուժան Այվազյանը, Խոդիկյան Կարինեն՝ «Գրական թերթը»։ Լևոնն ու Կարինեն դարձան ավելի բազմազբաղ, ու եթե անկախ զբաղվածությունից Կարինեն ինձ համար միշտ մի քանի րոպե ժամանակ գտնում էր, ապա Լևոնը գրեթե անհասանելի դարձավ… ԳՄ շենքն անդիմադրելիորեն ճնշում էր, փախչում էի Վարուժանի մոտ, «Գարուն» ամսագիր։

Հախուռն ու իրադարձություններով լեցուն երևանյան իմ այցերը որպես կանոն ավարտվում էին գրական բանավեճերով ուղեկցվող «մի-մի բաժակ անելով», որոնցից հետո ես, որպես կանոն, ոտքով էի հասնում ավտոկայան։ Գարունի այդպիսի այցերից մեկի ժամանակ էլ հանդիպեցի Միլադային` ազգությամբ չեխ մեր «հայուհուն»։ Այնտեղ՝ Չեխիայում, նա որպես մանագիտություն էր ընտրել հայ գրականությունը և եկել էր Երևան` հայ գրողների հետ ծանոթանալու։ Դե «Գարուն»  էլ եկել էր, որպեսզի երիտասարդ գրողների հետ ծանոթանա։ Խոսք գնաց Հրաչյա Սարուխանի հետ ծանոթանալու մասին։ Վարուժանն ինձ աչքով արեց, գիտեր, որ Հրաչի հետ մտերիմ էի, բայց նա վերջերս գրեթե Երևանում չէր լինում։ Մի-մի բաժակ արեցինք, կեսից ասաց. «Ես գնամ, պիտի հանդիպեմ Լևոն Խեչո­յանին, չուշանամ»։ Պատահական զուգադիպութուններին ես չեմ հավատում, չեմ ասում չեն լինում, բայց իմ վերաբերմունքն այլ է։ Երբ Միլան ասաց, որ գնալու է Խեչոյանին հանդիպելու, ես մի պահ քարացա. ախր ես այդ օրը «Գարուն» էի եկել Վարուժանից պոկելու այն համարը, որտեղ լույս էին տեսել Խեչոյանի երեք նոր պատմվածքները։ «Հիացած էի» ասելը նշանակում է պարզապես ոչինչ չասել։ Համարն իհարկե տեսել էի Դավիթի մոտ։

Միլան հրաշալի հայերենով էր խոսում։ Ես հաճելիորեն զարմացած էի, որ նրա հետ կարող եմ առանց ռուսերեն կամ անգլերեն իմանալու շփվել։ Դուրս գալիս պայմանավորվեցինք, որ միասին կգնանք Վանաձոր, Հրաչի հետ ծանոթանալու, որի հետ Սիբիրից վերադառնալուց հետո ավելի էի մտերմացել։ Նա էլ էր ինձ լավ հիշում, չնայած իմ երկարատև կամավոր աքսորին։

Միլայի հետ անց կացրած վանաձորյան այդ գերհագեցած հրաշալի օրերն իրենց ուրույն գրչախնկարկումն են ուզում, որն այս պահին նույնպես մշուշոտ ապագային է հանձնված, բայց հուսով եմ` մի օր դրան էլ կհասնեմ։

***

Վանաձոր գնալիս Միլան ընկճված տեսք ուներ։ Ես դա անմիջապես իմ անձի հետ կապեցի (մի տեսակ թերաժեքության պես մի բան սկսեց ներսս կրծել)։ Իրականում նրա պապիկն էր մահացել, և նա նրբանկատորեն այդ մասին լռում էր։ Նրա կորստի ցավն անհնար կլիներ չզգալ, եթե չլիներ որդի պես ներսս կրծող թերաժեքության որդը, որը չգիտես որտեղից էր մեջս ծլել։ Դա անմիջապես որսաց Արայիկը (գեղանկարիչ Արա Ղևոնդյանը, որը հետո պիտի Միլայի կնքահայրը դառնար), որի տանն էինք հանգրվանելու, և արվես­տանոցում անմոռանալի օրեր էինք վայելելու։ Վերջապես հասկացա եղելությունն ու հանդիպման վերջին օրը փորձելով մի քիչ էլ ցրել նրա միտքը տանջող թեմայից` առաջարկեցի գնալ մերոնց մոտ՝ Մար­գահովիտ, ու բարձրանալ սարվոր պապիս մոտ։ Միլան համաձայնեց։

Պապիս, մերոնց տոհմական մականվան մասին արդեն պատմել եմ, էլ չեմ կրկնի (իմ գրական անունն էլ է գյուղի մեր տոհմանունից ծագում՝ գիլանոնց ցեղից եմ, գիլանցից), ոչ էլ սարի ու այդ օրվա մասին կպատմեմ։ Միայն մի դրվագ եմ ուզում այստեղ վերհիշել. դրախտային անմարդաբնակ լռության մեջ քչքչացող վտակն էր ու վտակի ջրերը ամբողջ մարմնով վայելող Միլադան, գետակի մեջ պառկած էր մորեմերկ։ Ես էլ այդ տեսարանն էի վայելում։ Ջրից դուրս գալիս ասաց.

— Ինչ լավ է, որ ինչպես մի վայրենի, չկպար ինձնից։ Եթե ես քեզ ուզեմ՝ կասեմ։

— Հաստատ կասե՞ս։

— Հա, կասեմ, ես չեմ ամաչում։ Եթե ուզում եմ՝ ասում եմ։ Թե չէ ձերոնք սովոր չեն լսել՝ ուզում ե՞ս, թե ոչ։

— Իսկ ինչ է, նման բաներ եղե՞լ են, որ…

— Այո, եղել է։ Ձեր հայտնի գրողներից մեկի հետ գնացել էի ծանոթանալու։ Դե ամառ է, շոգ է, մի քիչ բաց էի հագնված։ Նա ինձ ձեռք տվեց։ Ես չուզեցի նեղացնել և ուղղակի սկսեցի սեղանի մյուս կողմում հայտնվել, որ ձեռքերն ինձ չհասնեն…

Մի խոսքով ժամուկես սեղնի շուրջ բռնոցի խաղալուց հետո «մեծ» գրողը ձեռնունայն ճանապարհել է նրան։ Ինքը նրան այլևս չէր ուզում տեսնել, ոչ քաղաքի որևէ սրճարանում, ոչ էլ առավել ևս նրա տանը։ Շատ էր փորձել, բայց ապարդյուն։ Տարիներ անց, երբ ծանոթացա Միլային ձեռք գցելու փորձ արած «սեռագիգանտի» հետ, հասկացա թե ինչու է Միլան վախեցած փախել սեղանի հակառակ կողմը. ակնհայտ է եղել, որ սա մինչև բուն նպատակին հասնելը շունչը կփչի։ Մի խոսքով Միլադան բացի Հայաստանի համար  ներդրած ջանքերից, որ գիտեն միայն մտերիմները, մի կարևոր գործ էլ է արել՝ մարդու կյանք է փրկել, այն էլ ինչ կյանք…

Նա չէր խաբում, զանգեց ներքևի հարևանիս տուն (նրան հարևանիս համարն էի տվել, քանի որ մերն այդ ժամանակ անջատված էր) ու ասաց, որ ինձ ուզում է։ Կարճ ժամանակ անց քաղաքի համապա­տասխան շրջանակները գիտեին, որ նա իմ ընկերուհին է, բայց որ կարող եմ նաև կռվարար լինել՝ քչերն էին պատկերացնում։ Միլային սիրահետելու փորձերի համար մի քանի հոգի կարգին փոշմանեցին։ Ամենուր միասին էինք։ Հենց Միլադան ինձ ծանոթացրեց Լևոն Խեչոյանի հետ։ Նկատելով իմ խանդոտ հայացքը (պիտի հերթական անգամ սրճարանում հանդիպեր Լևոնի հետ) ասաց. «Արի միասին գնանք»։

Լևոնն ավելի փակ էր քան իմ մյուս հին ու նոր ընկերները, բայց զգացողություն կար, որ մենք հազար տարվա ընկերներ ենք, թեև հինգ րոպե առաջ էինք ծանոթացել…

***

Բոլորը կանխատեսում էին, որ Միլայի հետ ես էլ եմ գնալու Հայաստանից, ախր ով կարողանում էր՝ ճողոպրում էր՝ «երկիրդ երկիր չի» ասելով։ Կողքից մի քանիսն անընդհատ փորձում էին նրան համոզել, որ ես իր հետ կապվել եմ միայն նրա համար, որ երկրից փախչեմ, կամ որ իմ գործերը չեխերն թարգմանի (չեխերեն մինչև օրս էլ չեմ թարգմանվել, թեև փորձեր կան)։ Դրանք իրենց ազդեցությունն էին թողնում, ու մենք ժամանակ առ ժամանակ խոսում էինք երկրից իմ գնալու մասին, ինչին ի պատասխան ես միշտ պատասխանում էի. «Ես ինձ հայոց լեզվից դուրս չեմ պատկերացնում, իսկ հայոց լեզուն այստեղ է ծնվել և այստեղ է ապրում։ Մնացյալ տեղերում այն մահանում է։ Մի տեղ դանդաղ է մահանում, մի տեղ արագ…»։ 

Մոտենում էր նրան տուն ճանապարհելու ժամանակը։ Նրան ճանապարհ դնելու պատմությունն էլ բաց կթողնեմ, քանի որ մշուշոտ ապագային թողնված մի լավ վիպակի նյութ է։ Միլադան տուն էր դառնում 2001-ի Սեպտեմբերի 11-ի գիշերը։ Օդանավակայան տանելուց հետո ես գիշերվա կեսին նորից վերադարձա Երևան, քանի որ տուն հասնելու տարբերակ չկար։ 2001-ի 1700-ամյակի տոնակատարու­թյունների գագաթնակետն էր։ Ընդհանրապես ամբողջ տարին էր 1700-ով լցված, բայց այդ օրերին…

Ամբողջ գիշեր թափառեցի ու երբ քաղաքն արդեն արթնացել էր հասա քեռուս տուն, որ մի քիչ քնեմ, բայց քնելու փոխարեն նստեցի ու ներսս կուտակվածը, համեմված գիշերաշրջիկության թարմ տպավորութուներով, հանձնեցի թղթին…

Ես իմ «REQUIEM-1700»-ը և՛ առանձին եմ տպել, և՛ այլ ստեղ­ծագործության մեջ եմ «կարել», բայց նրա իսկական տեղն այստեղ է, այս տողերից հետո։ Ռեքվիեմից հետո Տվերսկոյ Բուլվար 25 հասցեն ոչ միայն մոտեցավ, այլև դարձավ շոշափելի…

REQUIEM

Քրիստոնյա Հայաստանի 1700 ամյակի

տոնակատարությունների հիշատակին նվիրված

        I

ԵՐԵՎԱՆ, սեպտեմբեր 2001 թ.

Երեկ մի կին լվացք էր արել ու հայտարարել,

Թե դա Քրիստոնյա Հայաստանի «հազար յոթին» էր նվիրված։

Այսօր մի հարբեցող կրպակից օղի էր թռցրել

Ու խմել այն կնոջ կենացը, որ երեկ տակաշոր էր լվացել…

Տաքսու վարորդը հայհոյեց անհասցե

Ու գլուխը շարժիչից պոկելով՝ ասաց,որ ինքը Լուսավորիչն է,

Որ ի՛ր խոր վիրապն՝ անընդհատ փչացող շարժիչն է,

Որ ինքն այնտեղից դուրս կգա հիմա

Ու կբազմի բլրի գագաթին՝ կինոթատրոնի դիմաց…

«Ֆայլաբազարի» տղերքն էլ ասացին,

Որ, եթե տամ մի 10-15 հազար դրամ,

Իրենք երկու՛ խոր վիրապ կփորեն՝

Մեկն իրենց, մեկն էլ «մենձավորների» համար,

Մենակ թե տանը լինի ուտելու հաց

Ու միջոց, որ երեխեքը դպրոց չգնան ոտաբաց…

Իսկ ես շրջում եմ՝ ձեռքս գրպանս դրած,

Ու ժպտում եմ մուրացիկներին,որ կռվում են

Եկեղեցու բակում վաղվա նստելիք տեղի համար.

Վաղը Հայաստանում ծնված մեծացած սփյուռքահայեր պիտի գան,

Նրանք, ովքեր ռեստորաններում

Հարբած նայում են տեսախցիկի կիկլոպյան աչքին,

Ու դեռ վատ սերտած «ախպարերերնով»

իրենք իրենց համոզում են, թե՝

«Հայասդանը գսիրեն…»։

Իսկ ես շրջում եմ պարապ, հենց էնպես։

Վաղուց մթնել էր, ու լուսաբացը մոտիկ է արդեն,

Աղջամուղջի մեջ, տաքսու վարորդ լուսավորիչը,

Ազդալույսերի կարմրաչ սաստն արհամարhելով,

Թիթեռնիկներին հասցնում է տուն։

«Գում»-ի մոտ առավոտ կանուխ

Շարված են մի քանի անասնագլուխ.

Նայում են քնատ իրենց տերերին՝ կոպերով իրենց գոց,

Ու մտածում, որ այստեղ՝ հոգնած այս մայթին,

Մարդկային գլուխներ պիտի լինեին, իսկ իրենք՝ ուսերին ոմանց…

Եվ այդժամ ես՝ այս երկրի պոետս,

Գուցե չթափառեի հենց էնպես

Ու ինչ-որ բան անեի՝ «հազար յոթին» նվիրված…

Իսկ այսպե՛ս,

Ես պարզապես քայլում եմ,

Քայլում եմ՝ ձեռքս գրպանս դրած…

        II

ԵՐԵՎԱՆ, 2001-ից հետո… կամ առաջ

Չէ՛, որքան հասկացա, չի՛ լինի այսպես՝

Ձեռքս գրպանս դրած…

Ես էլ պիտի ինչ-որ բան անեմ…

Ու քանի որ ունեմ մի քանի «պերսոնաժ»,

Որոնց հետ զրուցելն ուղակի հրաշք է,

Կարող եմ ընկնել նիրվանայի մեջ

Ու կմնամ այսպես՝ ձեռքս գրպանս դրած…

Ու քանի որ ամոթ է («հազար յոթին» նվիրված՝

Բոլոր հանճարներն ինչ-որ բան արե՛լ են…)

Ուրեմն անցնենք առաջ. շրջանցենք նիրվանան…

Ասենք տոնեցինք, ձոնեցինք, ձոնը տոնեցինք,

Իսկ առջևում խումհարն է՝ գլխացավ.

Գլուխդ կարծես անդի դագաղ է,

Ու ողբն է զնգում գանգիդ գմբեթում։

Ես այդ ժամանակ պատրաստ եմ՝ անգամ

Գլուխս տանել, դնել «գում»-ի մոտ…

ՉԷ՜, գնանք առաջ. խումհարն էլ անցանք…

Զարթնեցի, ասենք, վաղ առավոտյան,

Սակայն հիշեցի, որ գինարբուքում

Մսխել-պրծել եմ եղած-չեղածս. գրպաններս՝ ծա՜կ…

Գլխիկոր կգնամ «ֆայլաբազար»՝ վարձվելու,

Քանզի աշխատանքը մանանա չէ՛, չի՛ ընկնում վերուստ…

Ու թե «կպա՛վ», մի 10-15 հազարով «խոր վիրապ» կփորեմ՝

Մեկն իմ, մեկն էլ…

Ու քանի որ «կպնելն» էլ մանանա չէ…

Պատի տակ նստած՝ անվերջ կսպասեմ՝

Գլխարկն առջևս ու երգը շուրթիս ծռած…

Չէ՛, անցնենք առաջ, մի քիչ էլ առաջ…

Ասենք, թե իջավ երեկոն կապար,

Ու ես հոգնատանջ քարշ եմ գալիս տուն։

Դեռ շեմքում, կինս՝ թևերը կանթած

Կճչա, որ էլի լվացքը մնաց մինչ հաջորդ

«Հազար յոթ հարյուր ամյակ»…

Ես՝ իբրև մեղավոր տղամարդ, կգոռամ ահասաստ,

Որ իրե՛ն այդպես էլ տեղ չհասավ,

Որ մարդիկ տասնյակ տարով ապրել են փոսում,

Ցամաք հացով, անլվացք…. ու ոչինչ.

Հրե՛ն, բազմել է բլրի գագաթին՝ կինոթատրոնի դիմաց…

Ու քանի որ ասելու ուրիշ բան չի լինի,

Կթռչեմ դուրս՝ կրպակից օղի թռցնելու…

Առավոտ կանուխ հարբած, գազազած,

Հուսահատ կքայլեմ դեպի տուն։

Դրսում՝ տաքսու քնատ վարորդի ճմռթված դեմքից

Տրտունջ է կաթում. շտապում է տուն,

Իսկ ռեստորանում շա՜տ է թեժացել քեֆը գիշերվա,

Ու իր թիթեռնիկ-հաճախորդները շա՜տ են ուշանում.

Ներսում սփյուռքից եկած տղերք են՝

Կոնդի Լիպոն է, մարաշի Նեսոն…

Հիմա խմել ու նորից հիշել են,

Որ ինչ-որ բան «գսիրեն…», բայց ի՞նչ չե՛ն հիշում…

Իսկ ես քայլում եմ հուսահատ ճիգով։

Ժամանակների տարափի միջով

Քայլում եմ դեպի «գում», որ մայթից վերցնեմ

Մի նորմալ գլուխ…

Ու նայեմ կոպերով իմ գոց

Հոբելյանական այս թոհուբոհին՝

Տիրոջս քնատ հայացքի միջով…

Ու կհասկանամ, որ դեմքեր, դեպքեր

Շրջանցելն այլևս ոչինչ չի՛ տալու…

Ու գիտեմ նաև, որ պիտի ինչ-որ,

Ինչ-որ բան անե՛մ…

Ուստի գրու՛մ եմ.

«REQUIEM…»…

Ու ձեռքս գրպանս դրած՝

Գնո՛ւմ եմ։

Մաքուր արտագրած REQUIEM-ը ձեռիս գնացի Կարինեի մոտ։ Դրեցի առջևը։ Կարդաց։ Հետո նայեց դեմքիս ու ասաց. «Գնա տուն, թե չէ էստեղ կքնես»։

***

Միլայի բացակայությունն անսովոր էր, թվում էր՝ աշխարհը փլվում է։ Երթուղայինի մեջ վարորդը ռադիո միացրեց. աշխարհը՝ չէ՛, բայց (ինչպես հետո պիտի պարզվեր) աշխարհակարգն էր փլվում։ Սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչությունն ընթացքի մեջ էր, աշխարհը քարացած, ուշի-ուշով հետևում էր դեպքերի ընթացքին՝ չգիտակցելով, որ հարյուրամյակներով իր կառուցած աշխարհակարգի փլուզմանն է հետևում, և փոխանակ տակից փախչեր, որ փլաբեկորները գլխին չընկնեն, շունչը պահած հետևում էր՝ տեղում քարացած։

Չգիտեմ հոգնությունից էր, թե անքնությունից, բայց ես անտարբեր էի այդ ամենի հանդեպ, իմ ներաշխարհում խոշոր «երկրաշարժ» էր՝ կապված իմ կյանքում Միլադայի հայտնվելու և անհայտանալու հետ։

«Գրական թերթի» հերթական համարում REQUIEM-ի հայտնվելու հաջորդ օրը մտա Կարինեի մոտ։ Նա նայեց ինձ ու ասաց. «Շտապ չքվիր շենքից։ Աշչյանին ցույց են տվել համարը, կատաղել կպել է Լևոնին։ Լևոնն էլ զանգեց կպավ գլուխս… Քեզ որ տեսավ՝ լավ չի լինի։ Թող մի քիչ կրքերը հանգստանան, նոր կերևաս,- հետո տեսավ ապշած դեմքս ու շարունակեց,- դե բնականաբար չէր գալու գրիչդ խլեր, ուղղակի Աշչյանը խոստացել է մի քանի երիտասարդ գրողների առաջին գրքերը հովանավորել, դու էլ այդ շարքում ես… Թող կրքերը հանդարտվեն»:

Ես իհարկե հետո իմացա, որ Աշչյանին «պատահաաբար» հուշել են, որ «REQUIEM»-ի հեղինակ Ռուդիկ Գևորգյանն ու նրա հովանավորած առաջին գրքերի հեղինակներից մեկը՝ Գևորգ Գիլանցը, նույն մարդն է։ Կարծում եմ հասկանալի է, թե ինչի էին հուշել… Երևի հուշողը հովանավորյալ է ունեցել…

***

Միլան Չեխիայից զանգեց հարևանիս քաղաքային հեռախոսին: Գնալուց չորս օր էր անցել։ Չէինք կարողանում խոսել, կցկտուր ինչ-որ բաներ էինք ասում կամ ուղղակի լռում էինք լսափողի մեջ։ Հետո ես սկսեցի ինչ-որ անկապ բաներ ասել, որ գոնե ձայնս հնչի… Մի քանի զանգից հետո նա դադարեց զանգել (ըստ երևութին իմ օրին հասավ, քանի որ ես այդ վերջին մի քանի շաբաթվա ընթացքում կարգին ճկռել էի պարտքերի տակ, իսկ Չեխիայից Հայաստան զանգելն ու լռելը այնքան էլ էժան հաճույք չէր, հավանաբար…)։ Ու եթե Կարինեի խորհրդին հետևելն այնքան էլ հեշտ չէր (ԳՄ-ում ու «Գարունում» չերևալ, մինչև կրքերը հանդարտվեն…), ապա այս հեռախոսային լռությունն ուղղակի անտանելի էր։ Դրությունը դարձյալ Հակոբն էր փրկում շախմատով, պոեզիայի մասին զրույցներով, գրականության ինստիտուտի մասին հուշերով, Հրաչյա Սարուխանի ու Շերմազանյան Վանուշի մասին պատմելով (նույն ժամանակահատվածում էին սովորել), մեկ-մեկ խմելու տանելով, որոնցից մի քանիսն ավարտվեցին իմ սարքած կռվով…

Վերջապես հեղձուկն այնպես բռնեց կոկորդս, որ հաստատ որոշում կայացրած գնացի Կարինեի մոտ։ Սամվել Մկրտչյանի հետ քննարկում էին թերթի ինչ-որ մանրամասներ («Գրական թերթն» այդ ժամանակ Սամվելն էր էջադրում)։ Կարինեն ինձ ու Սամվելին ծանոթացնելիս ասաց. «REQUIEM-ի հեղինակն է»։ Սավելը դուրս գալիս ասաց. «Արի իմ սենյակ, մի քիչ խոսենք՝ հետո կգնաս»։ Կարինեին ասացի.

— Վերջին խնդրանքս քեզ. տրիոլետների բոլորպսակ եմ գրել, ինձ պետք է գալու։

— Ինչի՞ վերջինը,- ասաց չարաճճի հեգնանքով,- պատրաստվում ես ինքնասպան լինե՞լ։

— Չէ, գնում եմ Մոսկվա, Գորկու անվան ինստիտուտ։ ԳԹ հրապարակումը հաստատ պետք է գալու։

— Բայց լավ բան ես մտածել։ Էնտեղից գալու պարագայում  թուրդ ավելի հատու է լինելու։ Բայց հլա դեռ պիտի նայել՝ տպելու բան է՞ որ…

— Տրիոլետների բոլորապսակ է։

— Սոնետների պսակ շատ կա, տրիոլետների պսակի մասին չեմ էլ լսել։

— Էդ մենակ իմ հունարն է։

— Կայնքում դու համեստ մարդ ես, բայց էս պարագայում՝ պա-պա-պա-պա…

— Դե ասա մի գրող, որ դասական տրիոլետի կանոններով կարողացել է պսակ կառուցել, հետն էլ այնպես անել, որ պսակը շրջանաձև փակվի։

— Դե լավ, մի պարծենա, եթե շինծու եղավ, ոճը պահելու խաթեր ասելիքը բացակայեց, չեմ տպելու։

— Կամքը քոնն է,- ասացի ու հրաժեշտ տալով դուրս եկա։

Գնացի ուղիղ Սամվելի սենյակ։ Այս անգամ էլ ընդամենը հինգ րոպե պահանջվեց հասկանալու համար, որ մենք հազար տարվա ընկերներ ենք, թեև հինգ րոպե առաջ էինք ծանոթացել։ Մի-մի բաժակ արեցինք… Հարցրեց թե համակարգչի հետ ոնց եմ։ Ես ոչնչով չհիմնավորված պահպանողականությամբ ասացի. «Գերադասում եմ գիչը, իսկ դրանից (մատով ցույց տվեցի համակարգիչը) շատ եմ հեռու»։ «Ապ, ամոթ է, հպարտանալով էլ ասում ես,- նախատող տոնով ասաց Սամվելը,- գրողին չի սազում։ Ջահել տղա ես, փոխանակ կյանքի առաջից վազես, հետևից քարշ ես գալիս՝ քիչ չի, մի հատ էլ՝ պարծենում ես։ Դու սա (ցույց տվեց համակարգիչը) պդի հինգ մատիդ պես իմանաս»։ Հետագայում Սամվելի այդ խորհուրդն ու ամոթանքն ինձ ուղղակի փրկեց սովից…

Գրական թերթի հաջորդ համարում տրիոլետների բոլորապսակը լույս տեսավ։ Մինչև հիմա էլ չգիտեմ. իսկապե՞ս դուրն եկել էր, թե՞ ինձ պետք գալու համար էր դրել, բայց Սամվելի ձևավորմամբ այդ պսակը մի բան արժեր…

***

Ով իմանում էր, թե ո՞ւր եմ ուզում գնալ և ինչո՞ւ, կամ փորձում էր ամեն գնով ետ պահել, կամ քաջալերում էր՝ հասկանալով, որ այստեղ ես ուղղակի սկսել եմ անիմաստ գոյություն քարշ տալ ու խմել։ Լևոն Անանյանը հնարավոր բոլոր խնդրագրերը գրեց Գորկու ինստիտուտի ղեկավարությանը, որի հետ ոչ կոնտակտ ուներ և ոչ էլ անգամ գիտեր, թե հիմա ով է ռեկտորը։ Ինտերնետով ճշտեցինք… Սովետը մեր հասարակության մեջ շատ խորն էր նստած. անգամ ուղեգրեց, ինչը հիմա ինձ ուղղակի զվարճացնում է։ Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտում էլ որպես հայցորդ էի ձևակերպված շնորհիվ Մարգարիտա Խաչատրյանի։ Մի օր «Գարուն» ամսագիր բարձրանալիս միջանցքում բռնացրեց ու. «Այ տղա, պարապ ման ես գալիս, մի հետաքրքիր թեմա գտիր, գրական քո հետաքրքրու­թյունների շրջանակում, հայցորդ ձևակերպենք, մի օգտակար բան կանես, գրիչդ լավն է, ափսոս է»։ Դե ես էլ նամարդություն չարի, Ասացի Սևակ և Բրոդսկի (Բրոդսկի շատ էի սիրում և սիրում եմ, իսկ որ Բրոդսկու՝ Մոսկվայում հաճախ եղած տարիներին Սևակն էլ է Մոսկվայում եղել, լսել էի, ուստի մածեցի, որ հաստատ մի բան կգտնեմ, եթե լավ փորփրեմ, բացառված է, որ հանդիպած-ծանոթացած չլինեն… Այդպես հայցորդ ձևակերպվեցի…)։  Մոսկվա գնալուց առաջ մի «բարաթ» էլ էնտեղից վերցրի։

Մի խոսքով, հազար տեսակ գրոտած ու կնիքած թղթերով զինվել ու պատրաստվում էի մեկնել Մոսկվա, Գորկու անվան Գրական ինստիտուտ, այնինչ իմացողը պիտի հուշեր, որ 2000-ականների սկզբի Մոսկվայի համար ուրիշ տեսակի թղթեր էին անհրաժեշտ՝ կանաչ թղթեր ԱՄՆ նախագահների պատկերներով…

Իմ Վաղեմի բարեկամ Արտոն, մեր Արտավազդ Թորոսյանը, ինձ համոզել էր բանկում հաշվեհամար բացել, որ տարբեր անհատներ ու հիմնարկներ առաջին գրքիս տպագրության համար փող փոխանցելու հնարավորություն ունենան։ Արել էի ու մոռացել։ Ճիշտ պահին պետք եկավ։ Բանկում ասացին, որ հաշվիս վրա 104 դոլար փող կա։ Կանխիկացրի։ Դուրս գալիս մոտս մի հատ 100 դոլարանոց էր, բայց ես չգիտես ինչու ինձ միլիոնատեր էի զգում…

Մոսկվայի ամենաէժան տոմսը 94 դոլար էր, Հակոբի ծանոթի մոտից 90-ով վերցրինք։ Մնացած 10 դոլարը ռուսական ռուբլի դարձրած դրեցի գրպանս… Հիմա, հետահայաց, ով լսում է Մոսկվա գնալու իմ պատմությունը, ապշում ու մի հարց է տալիս. «Լսի, դու ոնց որ թե հիմար չես, բայց «կամիկաձեի» նման էլ չես, ի՞նչ էիր մտածում…»։ Իսկ ես ուղղակի լսում էի ներքին ձայնս, ներսիս կոչնակը…

Մոսկվայում ինքնաթիռից դուրս գալուց և ուղեվարձերին ծա­նոթանալուց հետո միայն մի բան էի երազում, որ այնտեղ բնակվող քեռիս, որ իմ տարեկիցն է, կարողանա գալ ինձ դիմավորելու…

***

Մոսկվա ոտք դնելուս առաջին իսկ օրը հասկացա, որ այստեղ ինձ շատ անակնկալեր են սպասում… Առաջին անակնկալը ոստիկաններն էին, հետո դրա կողքին հայտնվեցին մյուս անակնկալնեը՝ անդեմ դեմքերը, մարդկային կերպարանքները կորցրած «բոմժերը», տարածության չորս չափումներով էլ շեշտակի աճող քաղաքը, բետոնի այդ լաբիրինթոսում դեռևս Մարդ մնացած մարդիկ և դեռ կենդանի «թասականների» ու դասականների անհնարինության չափ մեծ քանակը…

Ինչպես հետո պարզեցի, Մոսկվան հարուստ էր ոչ միայն փողատեր հայերով, այլև հայ «թասականներով»… Դա պարզեցի՝ մի քանի կիսահայկական-կիսագրական հավաքների մասնակցելով։ Կենդանի «թասականների» մեջ էլ հայերն առաջին տեղում են… Տոկոսային հարաբերությամբ՝ իհարկե… Ճիշտ այնպես, ինչպես Մեծ Հայրենականի հերոսների մեջ՝ հայ հերոսների տոկոսը… Իզուր չէ, որ մեր հայ «թասականներն» անգիր գիտեն այդ թվերը և գտնում են, որ միայն դա իմանալու համար իրենց պարատավոր են Նոբելյան տալ… Ամենապակասը՝ «Սուրբ Սահակ — Սուրբ Մաշտոց», այն էլ այն դեպքում, որ «Նենգադավ հայրենիքն իրենց վաստակն «ըստ արժանվույնս» չգնահատի ու Նոբելյանի ներկայացնելու տեղ՝ այդ խղճուկ մեդալով պարգևատրի»…

Ոմանք պոետական փառքի գագաթնակետին օրումեջ էին հասնում. գալիս էիր, օրինակ, «ЦДЛ» մտնելու, իսկ այնտեղ հայտարարություն էր փակցված՝ «Կիրակոս Խաչիկյանի մուտքն արգելվում է»… Մի քանի օր անց հայտարարությունն անհայտանում էր (չար լեզուներն ասում էին, որ Կիրակոսն ինքն է պոկում դրանք, քանի որ երկար ժամանակ փակցված լինելով՝ խամրում ու սովորական էին դառնում…), բայց կարճ ժամանակ անց հայտարարության հիշյալ տեքստը նորից էր հայտնվում…

Իհարկե, գրականության ու մշակույթի մոսկվաբնակ ոչ բոլոր հայ մշակներն անխտիր Նոբելյան ստանալու մտադրություն ունեին. նրանց մեջ կան նաև համեստ մշակներ։ Բայց դա հետո իմացա, երբ Մոսկվան ավելի լավ ճանաչեցի, իսկ մինչ այդ…

***

«Կռվում» էի երեք ճակատով՝ գրականության ինստիտուտի ռեկտոր Եսինի ու նրա թիմի, ինձ գրեթե խելացնորության հասցրած մանկությանս ընկերուհու սառնության և Ամենագլխավոր Կազմա­կերպության աբսուրդի հետ, թեև վերջինում դեռևս աշխատում էի…

Այդ ժամանակ ապրում էի արդեն ոչ թե Բալաշիխայում, որտեղից մինչև Ամենագլխավոր Կազմակերպություն հասնելու համար առնվազն 3 ժամ էր պետք, այլ Ջուլիետայի տանը։ Այստեղից մեկ ժամն էլ բավական էր։

Ջուլիետան իմ առաջին սերն է եղել, իմ մանկական սերը։ Մենք տարեկիցներ ենք։ Նրան հիշում եմ այն ժամանակից, երբ կռվեցինք այն ժամանակ դժվար ճարվող գունավոր մատիտների համար, ու քանի-որ ոչ ես էի ուզում զիջել, ոչ էլ նա, միջամտեց նրա ավագ քույրն ու իր սպիտակ մատիտն ինձ տվեց։ Մատիտները չզիջելու համար մայրը վրան բարկացավ ու պատժեց։ Ես առաջին անգամ սեփական մեղքի գիտակցման ծանրությունը զգացի. ախր մատիտները նրանն էին… Կլինեինք երևի 4-5 տարեկան…

Հետո նրանք էին մեր տանը հյուրընկալվում, և ես խանդից գժվում էի, քանի որ նա գերադասում էր ընկերություն անել ինձնից 3-4 տարով մեծ տղաների հետ։ Տղերքն էլ մեր «մայլի» տղերքն էին։ Կռվից չէի վախենում, մանավանդ որ այդ ժամանակ իմ տարեկիցներից շատ էի ուժեղ, ու հետս կռվելուց անգամ մի քանի տարով մեծերն էին խուսափում, բայց ո՞ւմ հետ կռվեի. նա ախր ընկերուհիս չէր… Մեր ընտանեկան ալբոմից գողացա նրա նկարն ու թաքուն պահում էի միայն ինձ համար։ Ինձ միշտ այնպես է թվացել, թե լուսանկարից ինձ հրեշտակ է ժպտում։

Հետո մենք հանդիպեցինք, երբ 10-րդ դասարանը գերա­զան­ցությամբ ավարտելուց հետո հորնումորս հետ եկա Մոսկվա՝ ընդունվելու «ՄԻԻՏ» կոչվող երկաթուղայինների ինստիտուտը։

Նա արդեն «կյանք տեսած» մոսկվացի էր՝ ամեն ինչի համուհոտն առած։ Երբ բոլոր հարցերս կարգավորվեցին, որոշվեց, որ նրանց տանն եմ ապրելու։ Տանը երեքով էին՝ մայրը, քույրը և ինքը։

Նա իսկական մոսկվացի էր՝ ինքնահավան, զվարճասեր… Գիշեր-ցերեկ տանը չէր. մեկ զբոսնում էր, մեկ դիսկոտեկում էր, մեկ… Նույն սենյակում էինք քնում, բայց մայրն ամեն գիշեր մի քանի անգամ մտնում էր՝ մեզ ստուգելու. ախր 17 տարեկան էինք… Ամբողջ գիշերներով աչքս չէր կպչում. պնչներիցս կրքածուխ էր ելնում, բայց… Նա ընկեր ուներ, որի հայրը «ֆարցովշչիկ» էր, ու ինքը ոչ ազատ ժամանակի, ոչ էլ փողի խնդիր ուներ…

Սկզբում ամենապաշտելի էակիս այսքան մոտիկությունը շատ էր ոգևորում, սակայն շատ շուտով պարզ դարձավ, որ այս առումով ավելի լավ կլիներ ընդհանրապես Մոսկվա չգայի…

Վաղեմի գեղեցկությունն ավելի էր ծաղկել ու հասունացել… Հիմա նա արդեն ամուսնացած-բաժանված կին էր, առաջվա պես իմ հանդեպ առանձնահատուկ վերաբերմունք ուներ, առաջվա պես ապրում էինք մի տանը և էլի՝ առաջվա պես…

Երբ հասնում էի իրենց շքամուտքին, մեջս անխուսափլիորեն արթնանում էր տասնյոթամյա պատանին։ Գրեթե ամեն երեկո նույն տհաճ խոսակցությունն էր, որի վերջում ես փորձում էի և՜ սկզբունքիս չդավաճանել՝ առանց կնոջ լիարժեք ցանկության՝ չփորձել ձեռնահարել, և տղամարդկային դեմքս փրկել.

— Գիտե՞ս, ամեն օր տանից դուրս գալուց հետո հասկանում եմ, որ ես շատ տարօրինակ վիճակում եմ. այն ինքնավստահ ու «սրտակեր» Ռուդիկից բան չի մնացել… Ես դա հասկանում եմ այն ժամանակ, երբ դուրս եմ գալիս ձեր շքամուտքից… Երբ գործի տեղն եմ հասնում, որոշում եմ, որ այսօր ամեն ինչ այլ կերպ է լինելու, բայց բավական է հասնեմ ձեր շքամուտքին, դառնում եմ 17-ամյա…

Հմայիչ, ինքնավսահ ու չարաճճի ժպիտով ինձ է նայում.

— Դու մի՜ մոռանա, որ Մոսկվայում ես, և ամեն ինչ չէ, որ քո կամքով ու ցանկությամբ է լինելու… Դու կարող ես անել այն, ինչ պարտավոր ես անել…

— Գիտե՞ս, ես հասկանում եմ, թե ինչ ես մտածում իմ մասին… Ես ինքս էլ ավելի լավ չեմ մտածում։ Տանն արդեն մի ամիս է՝ երկուսով ենք։ Երեկ՝ գիշերվա ժամը 4-ին, երբ դու քնած էիր կողքի սենյակում, ես 9-րդ հարկի լուսամուտից համաստեղություններն էի դիտում՝ հասկանալով, որ առավոտյան 10-ին պիտի գործի տեղում լինեմ 17-ամյա պատանյակի պես կրքածխից խեղդվելով։ Եվ ես իմ համաստեղությունն էի փնտրում, գոյություն չունեցող «էշի» համաստեղությունը…

Քմծիծաղն ուղղակի սպանիչ է.

— Մի՜ սկսի, նորից մի՜ սկսի, մենք արդեն ամեն ինչ քննարկել ենք…

***

Ամեն շաբաթ Բալաշիխա էի գնում, որ Արթուրը չնեղանա… Մի անգամ արդեն երեկոյան ժամը 8-8։30-ի կողմերը դուրս եկա Արթուրի տանից, որ առավորտյան ժամանակին գործի հասնեմ։ Արդեն ժամը 11-ի կողմերն էր, երբ տեղ հասա։ Դուռը բացեց հոր մոտից վերադարձած որդին՝ Օսկարը.

— Բարի երեկո։

— Բարև,- ասացի ու զգացի ինչ-որ տագնապ է հոգիս խուժում,- ինչ է մայրդ տանը չէ՞։

Օսկարը մի տեսակ խորհրդավոր ժպտաց.

— Տանն է, բայց աելի լավ է իր սենյակ չգնաք…

Երևակայությունս այնպիսի վալպուրգյան գիշեր նկարեց, որ սիրտս սկսեց հիստերիկորեն բաբախել ու քիչ մնաց հայտնվեր հատակին։ Արագ մոտեցա սենյակի դռանն ու առանց թակելու ներս մտա վրա բերելով. «Գիտես, մի հետաքրքիր բան եմ մտածել, ուզում եմ խորհրդակցել. ես նորմալ մարդ…»…

Անկողնում կիսամերկ պառկած գիրք էր կարդում։

— Ռուդիկ,- ասաց սառը-հեգնախառն ու տիրական ձայնով,- բոլոր նորմալ մարդիկ կնոջ սենյակ մտնելուց առաջ դուռը թակում են։ Բացի այդ…

Ես որպես մեղավոր, բայց կոտր չընկնող տաքարյուն հայ… Այս անգամ թունդ վիճեցինք։ Ասացի, որ անգամ մի րոպե էլ չեմ մնալու։ Հավատաց, գիտեր որ կանեմ, բայց նաև գիտեր, որ գնալու տեղ չունեմ։

— Քեզ լակոտի պես ես պահում,- ասաց,- այս գիշերվա կեսին ո՞ւր ես գնալու։ Եթե ուզում ես պոզերդ տնկել, արա դա առավոտյան։ Հետո, գործի տեղում ամեն ինչ մի լավ ծանրութեթև կանես ու կզանգես։ Ես քեզ չեմ վռնդում… Գոնե գիտե՞ս, թե ուր ես գնալու։

— Բարի գիշեր,- ասացի ու դուրս եկա՝ չիմանալով, թե ուր եմ գնալու։ Ինքն այստեղ էլ էր ճիշտ, բայց հաստակողությունս իրենն արեց. դուռը խփեցի ու դուրս եկա։ Դեռ լավ է, որ դրսում ամառ էր…

***

Գիշերային Մոսկվան… Ամեն մեկին նա յուրովի է ժպտում, աչքով անում։ Այդ գիշեր նա ինձ ժպրում էր՝ որպես իր մայթերն մարզվող սպոտրային քայլորդի… Գիշերային Մոսկվայում անելիքդ չիմացողի տեսքով կանգնելն անկանխատեսելի հետևանքներով է հղի. «սյուրպրիզներ»՝ որքան ուզես։

Մտածեցի, որ կարելի որևէ այգում հանգիստ նստել, բայց անակնկալներից խուսափելու համար հարկավոր էր կենտրոնին մոտ գտնվել. համ բոմժերն ու մյուս նմանատիպ «սյուրպրիզներն» էին քիչ, համ էլ պուրակներն էին շատ… Քայլեցի դեպի կենտրոն… «Ի՞նչ տարբերություն, թե որտեղ եմ հերթական անքուն գիշերն անց կացրել, քո խոհանուցում սուրճ խմելով, թե՞ այգու նստարանին նստած, տեսա՛ր դու…», մտածելով քայլում էի, ու չէի հասկանում՝ առաջ գնո՞ւմ եմ, թե՞ ոչ… Ախր երթուղայինի պատուհանից այս բոլոր շենքերն այնքան արագ էին անցում կողքովս… Չորս ժամ էր ինչ քայլում էի, բայց դեռ կենտոնից շատ էի հեռու։ Իսկ ոտքերս արդեն նվվում էին։ Մի քիչ էլ քայլեցի, բայց պարզ էր, որ այսպես շարունակելն անմտություն է։ Թարսի պես մոտակայքում պուրակ չկար։ Հույսը մոտակա կանգառի մետաղյա նստարանն էր։ Քայլելը վերածվել էր մի տեսակ ավտոմատացված գործողության, ընդարմացած ոտքերիս տակ տարածությունն ինքն էր շարժվում։ Երբ կանգառի մետաղյա կողերը մոտեցան, հուսահատությունն ինձ համակեց. արդեն զբաղված էր, երկու «բոմժ» անուշ քնած էին։ Առաջին անգամ հասկացա, թե ինչ ասել է՝ բռնաբարված քիթ. ասես քաղաքային աղբանոցի կողքին լինեի։ Քիչ հեռվում պարեկային մեքենան էր կանգնած։ Նորից սկսեցի քայլել։ Գնում էի ուղիղ դեպի իրենց մեքենան։ Հաշվառման կնիքն առկա էր անձնագրումս, վախենալու բան չկար, բայց դե գիշեր էր…

Պարեկախմբից մեկն ինչ-որ բան էր պատմում ոգևորված, մյուս երեքը ծխում ու հափշտակված լսում էին։ Շատ էի ուզում, որ իրենք ինձ կանգնեցնեն, բայց ես նրանց մոտ կասկած չհարուցեցի։ Անկախ ինձնից մոտեցա ու հարցրի, թե ոնց հասնեմ մետրոյի «Կրապոտկինսկայա» կայարանը, թեև լավ գիտեի, որ «Դմիտրովկայի» վրա եմ ու միչև նշածս կայարանը հենց մերտոյով գնալու պարագայում մի կես ժամ պետք է։ Տղերքից մեկն ուզեց ուղղությունը բացատրի, բայց հանկարծ մեջն արթնացավ ոստիկանը.

— Էս լուսուդեմին ի՞նչ մետրո, մետրոն ժամը մեկից փակ է։ Ձեր փաստաթղթերը։

Ձեռքս գրպանս տարա, հետո ձևացրի թե մոռացել եմ ու սկսեցի տենդագին որոնել ձեռնապայուսակիս մեջ ու իբր չգտա։ Միակ նպատակս ոստիկանական մեքենայում դադրած ոտքերիս մի քիչ հանգիստ տալն էր. սովորաբար նրանք մի քանի հոգու հավաքում, նոր էին բաժին տանում։ Բայց մոռացել էի որ ժամը շատ է ուշ։ Ինձ նստեցնելուց անմիջապես հետո մեքենան քշեցին բաժին։

Բաժնի հերթապահի դեմքին նայելուց հետո հասկացա, որ հարկավոր է անհապաղ «գտնել» գրանցումով անձնագիրս։ Գտա, ներկայացա, ու ավելորդ հարցուձորձից խուսափելու համար ամեն ինչ պարզ ու արագ պատմեցի։ Նաև թաքուն մի հույս կար, որ նա ինձ տաք սենյակի մի անկյունում նստելու տեղ կտա։ Ոստիկան չլիներ՝ չեր հասկանա այդքան մանրամասն պատմելուս դրդապատճառը։ Հասկացավ ու առանց հարցի պատասխանեց.

— Այստեղ քեզ համար ոչ կայարան է, ոչ էլ աղքատանոց։ Այստեղ սեյակում նստել թույլատրվում է՝ եթե ծառայության մեջ ես, կամ էլ՝ հրամմիր «կապկանոց»։

— Էդ մեկը չէ՛,- ասացի,- վրաս փակվող դռան ճռռոցը վատ եմ տանում։

Չարաճճի ինչ-որ ժպիտ անցավ հերթապահի դեմքով։ Դեպի ինձ պարզեց «կապկանոցի» բանալին ու ասաց.

— Եթե ուզում ես նստել ու փակ դուռը վատ ես տանում, ապա ա՜ռ, բայց հիշիր. դուռը պիտի փակ լինի։ Ինքդ քո վրա կփակես, ներսից։ Կուզենաս ծխել՝ խնդրեմ, բայց մեկ է, դուռը միշտ պիտի կողպած լինի։ Հա, մոռացա ասեմ. հերթափոխը ժամը յոթին է, քնել նույնպես չի կարելի։ Թե պայմանի հետ համաձայն ես, եթե քեզ ձեռք է տալիս՝ վերցրու, եթե ոչ՝ գնա՜, բարի ճամփա։ Բայց զգուշացնում եմ. հենց պայմանը խատեցիր, քնեցիր կամ դուռը բաց տեսա՝ գլխիդ կսարքեմ…

Համաձայնեցի։ «Կապկանոցը» երկու խուց ուներ։ Մեկում ես էի, իսկ մյուսը դատարկ էր։ Արդեն երեք անգամ ծխելու էի դուրս եկել։ Առաջին անգամ դուրս գալս՝ հերթապահի հետ մեր պայմանավորվածությունը ստուգելու նպատակն ուներ։ Հետո ոտքերս հանգստացան ու սկսեցի ձանձրանալ։ Մոտ մի երկու ժամ հետո նախամուտքից աղմուկի ձայն լսվեց։ Հեթապահի ուղեկցությամբ վեց միջինարևելցի մտան։ Տաջիկներ էին։ Վեցին էլ «տնավորեցին» կողքիս վանդակում։ Մեղքս եկան. հազիվ կանգնելու տեղ կար։ «Լավ, մեղք են,-մատծեցի,- գնամ հերթապահին ասեմ, որ ես գնում եմ, թող սրանց երկու խցում տեղավորի, գոնե նստելու տեղ կլինի։ Իսկ տաջիկները նայում էին ինձ, իրենց լեզվով ինչ-որ բան էին քննարկում ու հանկարծ այդ անհասկանալի լեզվաեթերի մեջ «ռեցեդեվիստ» բառը որսացի։ Նայեցի դեմքներին՝ վախվորած, հարգանքախառն հայացքներ էին։ Փորձեցին հետս կապ հաստատել. զգուշությամբ մի քանի հարց տվին. ուզում էին հասկանալ, թե որքան եմ վտանգավոր… Ախր իրենք վեց հոգով մի խցում էին, իսկ ինձ առանձին էին պահում։ Բայց ես զրուցելու տրամադրություն չունեի։ Երբ ձեռնապայուսակիս միջից բանալին հանեցի, անծանոթ լեզվաեթերը մեկեն դադարեց գվվալ ու քար լռություն տիրեց։ Դուռը ներսից բացեցի ու երբ շրջվեցի որ փակեմ, հայցքս ընկավ քարացած տաջիկների ոչինչ չհասակցող դեմքերին։ Երբ ծխել պրծել էի ու իրավիճակը տնտղած վերադարձա, տաջիկներիը դեռ կանգնած էին զարմանքից քարցած ու ոչինչ չհասկացող դեմքերով։ Մոտեցա ինձ հատկացված վանդակին, բանալիով բացեցի դուռը, մտա մեջն ու նորից դուռը ներսից կողպեցի։ Նրանց ոչինչ չհասկացող ու զրամացած դեմքներին սարսուռ գոյացավ, իսկ մեջների ավագը շշուկով մի կերպ արտաբերեց.

— Տի կտո՞։

— Պիսատել,- ասացի,- պրաստոյ պիսատել։

— Ա՛-ա՛,- ծոր տվեց նա այդպես էլ ոչինչ չհասկացած դեմքով։

Իսկ ես հասկացա, որ այլևս այստեղ մնալ չեմ կարող։ Նայեցի ժամին՝ իբր՝ վերջ, լիքը գործ ունեմ, ու նորից հանեցի խցի բանալին։

Երբ հասա հերթապահի լուսամուտին, ժպտաց.

— Դեռ վեցն է, կարող ես մի քառասուն րոպե էլ նստել։

— Շնորհակալ եմ,- ասացի,- այսօրվա բաժինս նստեցի, համ էլ հյուրերդ մեղք են… Գոնե այսօր ճիշտ ժամին գործի կհասնեմ։

— Անքուն մնացած մարդուց ի՞նչ գործ անող, մանավանդ, ինչքան հասկացա գրող ես, ու գործդ ֆիզիկական չէ։

— Առաջին անգամ չէ, կդիմանամ։ Արդեն սովոր եմ։

— Դու գիտես։ Իսկ եթե նորից քնելու տեղ չունենաս՝ համեցի. ես երեք օրից նորից հերթապահում եմ, քեզ համար «բռոնյա» կանեմ։

— Շնորհակալ եմ,-ասացի,- շա՛-ա՛տ եմ շնորհակալ…

— Լսի,- հանկարծ փիլիսոփան մեջը գլուխ բարձրացրեց,- այ նոր երկու անգամ նույն բառը ասացիր. «շնորհակալ եմ», բայց դրանք տարբեր բառեր էին՝ իրար հակառակ։ Չգիտեմ ինչ ես գրում, բայց եթե գրիդ մեջ էլ ես կարողանում դա անել՝ ուրեմն իզուր չես ապրում։ Իսկ էդ կնկա հետ նորից բարիշի. խելքը գլխին կնիկ է երևում, ճիշտ է ասում. լակոտություն է արածդ։

— Գիտեմ,- ասացի,- գիտեմ…

— Հիմի կասես էս մենթն ով ա, որ սրա ասածը լսեմ,- քմծիծաղեց փորձող հայացքով։

— Չէ, չեմ ասի, քանի որ զինվորականներն ու ոստիկաններն ինձ միշտ կարևոր խորհուրդներ են տալիս։

Դուրս եկա բաժանմունքից ու շտապեցի այդ օրն առաջինը հասնել գործի։ Վերջապես Բալաբեկ Աղայիչի մոտ իմ ուշ գնալը մատի փաթաթան չէր կարող դարձնել ինձ համար ուղղակի «գժվող» Լևոն Գեղամիչը, բայց դարձյալ առաջինը չէի, Լևոն Գեղամիչն արդեն այնտեղ էր։

ԼԵՎՈՆ ԳԵՂԱՄԻՉԸ

Այդ ժամանակ ես արդեն թարգմանիչ էի աշխատում համա­ռուսաստանյան Ամենգլխավոր Կազմակերպությունում։ Տեղավորողը Ցոլակ Սեդրակիչն էր՝ ընկերոջս՝ Դավիթի ծանոթը։ Մի քանի «ֆեյսկոնտրոլից», հարցազրույցից ու նախազգուշացումերից հետո ասացին, որ ընդունված եմ։

Աշխատավարձիցս բացի՝ խոստացել էին Արշավիր Արայիչին բացատրել ռուս-հայկական գրական կապերը թարմացնելու անհրաժեշտությունն ու այդ գործում Գորկու անվան գրականության ինստիտուտում երիտասարդ հայ գրողների ուսանելու անհրաժեշտությունը… Մի խոսքով, խոստացել էին լուծել ոչ միայն իմ ուսման վարձի հարցը, այլև տարեկան մի 3-4 ջահել գրողների… Ուրախացել էի։ Պատրաստվում էի այս գերազանց նորության մասին մերոնց տեղյակ պահել։

Բացի այդ՝ մի շատ կարևոր հանգամանք էլ կար, որ շատ էր ոգևորում. Կազմակերպությունն ուներ 24 էջանոց «Վեստնիկ» ռուսալեզու ամսաթերթը։ Կարելի էր այն երկլեզու դարձնել, և մեր այդ 3-4 ջահել գրողները, ուսման վարձից բացի, մի պատառ հացի փող էլ կկարողանային վաստակել։ Այս մասին ասացի Ցոլակ Սեդրակիչին։ Նա ասաց, որ ես պարզապես իր մտքերն եմ կարդում։

Կազմակերպությունը խիստ հայկական էր՝ «խիստ գրաֆիկով» աշխատող։ Բոլորը շատ բազմազբաղ էին ու մտախոհ։ Սենյակներում անընդհատ չխկչխկում էին ստեղնաշարերն ու ճտճտում մկները… Կազմակերպության նախասրահը զարդարված էր Արշավիր Արայիչի կյանքի նշանավոր դրվագները պատկերող լուսանկարներով. Ինքը և Հռոմի պապը, Ինքը և Ժակ Շիրակը, Ինքը՝ իր տան բակի իր կառուցած եկեղեցում, Ինքը՝ Իր բացած հուշարաձանի մոտ, Ինքը՝ Իր կազմակեպած նարդու մրցաշարի հաղթողներին պարգևատրելիս, Ինքը՝ Մոսկվայի լեզվաբանական համալսարանում հայկական դասասենյակը կահավորելիս, Ինքը արտաքնոցից դուրս գալիս, Ինքը…. Ինքը…. Ինքը… Անկախ քեզանից՝ ճնշվում էիր, որ այդ Մե՜ծ մարդու հետ նույն օդն ես շնչում, նույն շենքի մեջ ես գտնվում։ Հետո, երբ իմացա, որ Ինքը այստեղ գրեթե չի մտնում, փոքր-ինչ թեթևացած սկսեցի շրջել շենքում։ Այստեղ անընդհատ հեռախոսազանգեր էին… Միջանցքներում երբեմն շշուկներ լսվում էին, բայց այ, ընդունարանի մո՜տ…. ճանճերի շշուկն էլ կլսվեր… Սա՝ անկախ Արշավիր Արայիչի տեղում լինել-չլինելու հանգամանքից…

Կազմակերպության ընձեռած բարիքներից օգտվել կարող էին միայն ընտրյալ հայերը՝ նրանք, ովքեր անդամագրվում էին կազմակերությանը։ Անդամագրվելու համար նախ և առաջ հարկավոր էր ուղիղ ժամը 12։00-ին կամ 16։00-ին լինել «օֆիսում»։ Ուղիղ 12։00-ին համառուսաստանյան կազմակերպության մոսկովյան բաժանմունքի վարիչ Լևոն Գեղամիչը սկսում էր նորեկների «վերամշակման» գործընթացը։ Առաջին հերթին բացատրում էր մեր՝ անգիտակից հայերիս անմիաբանության հիմնական պատճառը՝ XXI դարի համար մեկ հայի՝ Արշավիր Արայիչի մեջ հայերիս փրկչին չտեսնելը։ «Ախր նրա մեջ ծպտված փրկչին տեսել են Ժակ Շիրակը, Հռոմի Պապը ու վաաբշե սաղ աշխարհը, բա՜»,- ավարտում էր իր բոցաշունչ ճառը Լևոն Գեղամիչը։

Ընդհանրապես, Լևոն Գեղամիչին տեսնողը չէր կարծի, թե այս բարալիկ մարդը, որ քայլելիս քամուց տատանվող եղեգ էր հիշեցնում, Կազմակերպության «վիսոկոպոստավլեննի լիցոներից» մեկն է։ Երբ նա բարձրանում էր Արշավիր Արայիչի առաջին տեղակալներից որևէ մեկի մոտ՝ կարելի էր կարծել, որ պլաստիլինից է պատրաստված, իսկ երբ գալիս էր իր բաժին, մեկ քամուց քշվող եղեգի էր նմանվում, մեկ՝ անընդհատ մուրճի հարվածներից ճոճվող պողպատյա բարալիկ լարի։

Նա, մինչև երեկո, իսկ շատ հաճախ նաև ուշ գիշեր համակարգչի առաջ նստած, մտածում էր ազգի փրկության մասին։ Շատ անգամ գիշերներն էլ տուն չէր գնում։ Չար լեզուներն ասում էին, որ իր ռուս կինը տուն չի թողնում… Սակայն ես կարծում եմ, որ նա մտածում էր ազգի փրկության գործին լավագույնս ծառայելու մասին և ոչ միայն հենց այնպես մտածում էր, այլև գործում. անգիր էր անում իր, Ժակ Շիրակի և անգամ Հռոմի Պապի կողմից սիրված հայորդի-փրկչի երկնային «կանցելարիայում» թխված հերթական ինստրուկտաժը։ Ճիշտ է, այդ ինստրուկտաժների մի մեծ մաս ծնվում էր հենց նրա ղեկավարած բաժնում, բայց դա պատճառ չէր կարող հանդիսանալ, որ ինքը մեկ անգամ ևս հիանար «կանցելարայի» գլուխգործոցներով ու անկրկնելի շեֆի խորաթափանցությամբ։ Այդպիսի խորաթափանցու­թյուն ունեցել են երևի թե միայն հին հույն «ֆիլոսները»՝ Պլատոնը, Ձիագենը, Արիստոտելն ու Սակրատը…

Օրերից մի օր Հայաստանից նոր եկած ու փրկություն փնտրող հայերի մի ընտանիք էր եկել Կազմակերպություն։ 3 ժամվա ճանապարհ էին կտրել, մինչև մերձմոսկովյան փոքրիկ արբանյակ-քաղաքին կից գյուղից եկել-հասել էին։ Ժամը 12-ն անց էր մոտ քսանհինգ րոպե։ Լևոն Գեղամիչի անփոխարինելի օգնական Ցոլակ Սեդրակիչը առաջարկեց նստել և բացատրեց, որ լավ բան չեն արել, որ շատ են ուշացել։ Չէ՞ որ երեկ հեռախոսով իրենց բացատրել են, որ ուշանալ չի՛ կարելի։ Որ ինքն էլ շատ լավ գիտի, որ Մոսկովյան հաճախակի խցանվող ավտոտրանսպորտը շատ է համը հանում, որ մանկապարտեզի տիպային շենքում թաքնված Կազմակերպությունը գտնելն այնքան էլ հեշտ գործ չէ, որ երկար ճամփա են անցել… Բայց Լևոն Գեղամիչի ձայնալարերն էլ, ախր, հավերժական չեն։ «Ախր ափսոս են, մաշվում են, չէ՞։ Մի օրվա համար հո չե՞ն»։

Ու մինչ Ցոլակ Սեդրակիչը դասախոսություն էր կարդում Լևոն Գեղամիչի ձայնալարերի մասին՝ օրինակներ բերելով հայ գուսանների երգերից ու Պարույր Սևակից, ներս մտավ անգնահատելի ձայնալարերի տերը։ Իմանալով, որ անդամության նոր թեկնածուները ուշացել են, Լևոն Գեղամիչի տրամադրությունն ընկավ։ Նա սկզբում ուզում էր մի կողմ քաշել Ցոլակ Սեդրակիչին, սակայն փոշմանեց ու որոշեց ցույց տալ, թէ ինչ բան է կարգապահությունը, և թե Կազմակերպությունում ինչպես են վարվում անպարտաճանաչ անդամների և թերացող աշխատակիցների հետ.

— Սեթո՛յիչ, տի ժե նե վչերա պրիշոլ, ինչի՞ ես մարդկանց էստեղ նստեցրել ու սպասեցնում։ Ասե՞լ ես, որ հաջորդ ինստրուկտաժը ժամը 4-ին է։

Սեթոյիչը, որ հոգու խորքում հույս էր փայփայում, թե Լևոն Գեղամիչը նորեկների մոտ իրեն բան չի ասի, որոշեց հակաճառել շեֆին ու կմկմաց.

— Լևոն Գեղամիչ, մարդիկ երկար ճանապարհ են եկել, և որքան ես հասկանում եմ, ժամը 4-ին պիտի Վիխինոյում լինեն, քանի որ իրենց գյուղի վերջին ավտոբուսը ժամը 6-ին է գնում, իսկ մինչև ավտոբուսին հասնելը՝ Վիխինոյից էլէկտրիչկայով մոտ ժամուկես գնալու են։

Լևոն Գեղամիչը չէր սպասում, որ Սեթոյիչը կհակաճառի և, առավել ևս, կուզենա նորեկների մոտ լավամարդ դուրս գալ։ Տրամադրությունը վերջնականապես փչացավ. դուրս էր գալիս, որ իր ենթական ավելի շատ է հոգում Կազմակերպության ու նրա ապագա անդամների մասին, քան ինքը… Լևոն Գեղամիչը շռայլ մարդ էր. չխնայելով իր ու Կազմակերպության հարստությունը՝ իր անգնահատելի ձայնալարերը, ամբողջ ուժով գոռաց.

— Դե դու էլ իմ տեղը ինստրուկտաժ արա՛։ Առավոտից խոսո՛ւմ եմ, ինստրուկտաժ եմ անում, բացատրում եմ… Ծնոտս արդեն ցավում է։ Ինչո՞ւ ես էս մարդկանց նստացրել։ Մոժետ բիծ Մոսկվայում էլի՞ գործեր ունեին։ Դու լավամարդ ես դառնում, ինձ էլ… Ես էլ չե՛մ կարող, վրես էլ հալ չմանց։

— Չեք կարող՝ չեք կարող,- փրփրեց Սեթոյիչը,- դե էս մարդկանց ինքներդ էլ բացատրեք ու ասեք, թե երբ գան։

Ընտանիքի հայրը կտրուկ վեր կացավ.

— Ցտեսություն, մենք հետո կգանք։

Սեթոյիչը ուսերը վեր քաշեց, թե՝ տեսնում եք, ինձնից հասանելիքը ես արեցի։ Լևոն Գեղամիչը, փոքր-ինչ անհանգստացած, որ միջադեպը կարող են իր դեմ օգտագործել, արտաբերեց.

— Հասկանո՞ւմ եք, մենք կարգ ու կանոն ունեցող կազմակերպություն ենք, մեր կազմակերպության անդամ…

— Հասկանո՛ւմ եմ,- կտրեց ընտանիքի հայրը,- շատ լա՜վ եմ հասկանում։ Ցտեսություն։

Ընտանիքի գնալուց հետո ծանր լռություն տիրեց։ Լևոն Գեղամիչը սենյակի անկյունից անկյուն էր քայլում։ Սովորաբար նա Սեթոյիչի սենյակում երկար չէր մնում, բայց այս անգամ… Հասկացա, որ իր անփոխարինելի Սեթոյիչի փոխարեն Գեղամիչը բարկությունը թափելու նոր օբյեկտ է փնտրելու, քանի-որ եթե Լևոն Գեղամիչիը կազմակերպության Մոսկովյան բաժանմունքի ուղեղն էր, ապա Սեթոյիչին կարելի էր բաժանմունքի ոտքերը, ձեռքերը և կենսական անհրաժեշտության մյուս անդամները համարել, իսկ ինչպես հայտնի է, ուղեղն առանց մարմնի մյուս մասերի անկենսունակ է, ուստի պարզ էր, որ նա ուրիշ թիրախ էր փնտրելու։ ՍԵնյակում երեքով էինք, ու պարզ էր, որ ուշ թե շուտ Լևոն Գեղամիչն ինձ «ասելու բան է ունենալու»։ Հատկապես այն պարագայում, երբ ես ականտես էի եղել մի բանի, որին չպիտի ականատես լինեի։ Հարկավոր էր իմ վրա ինչ-որ բան ունենալ…

— Կստատի, Ռո՛ւդիկ,- վերջապես անհարմար լռությունը խախտեց Լևոն Գեղամիչը,- դու մեզ մոտ ես աշխատում, բայց, որքան գիտեմ, կազմակերպության անդամ չե՛ս, չէ՞։

— Չէ,- ասացի,- Լևոն Գեղամիչ, ես ուշ եմ գործի գալիս, առաջին ինստրուկտաժի ժամին դեռ տանն եմ լինում, իսկ երկրորդի ժամանակ վերևից եկած հերթական ինստրուկտաժը հայերեն եմ թարգմանում, որ աշխարհով մեկ սփռված մեր հայրենակիցները կարողանան ինքնուրույն ինստրուկտաժվել։

Պիտի ասեմ, որ ես Լևոն Գեղամիչի ենթակայության տակ չէի, և իմ պատասխանից հասկացավ, որ ես և՛ իմ տեղը լավ գիտեմ, և՛ իր։

— Մեկ է, Ռո՛ւդիկ, լավ բան չես անում։ Եթե ես որոշողը լինեի, կազմակերպության համակարգիչների մոտ օտարներին չէի թողնի. «բեզոպասնոստ» կա, բան կա, «տայնա» կա,- գլուխը տմբտմբացնելով, բայց հաշտվողաբար նայեց Գեղամիչը՝ հասկանալով, որ ես այնքան էլ չեմ գնահատում իր մեջ ամբարված կազմակերպության ձայնալարային գանձը։

Մի շաբաթ հետո՝ ժամը 12-ն անց 18 րոպեին, մտա Սեթոյիչի մոտ՝ սուրճ խմելու։ Պետք է ասել, որ Կազմակերպությունում միայն Սեթոյիչն էր, որ կարողանում էր նորմալ հայերեն խոսել և, հայ մշակույթի գործիչների ու գրողների անուններն իմանալուց բացի նաև այդ գրողներին կարդացել էր և բավականին բան գիտեր։ Սեթոյիչը տեղում չէր, բայց կաբինետում ինստրուկտաժվելու թեկնածուներ կային, որոնց դեռ ոչ ոք չէր հասցրել պատմել Լևոն Գեղամիչի թանակարժեք ձայնալարերը խնայելու անհրաժեշտության մասին։ Իսկ Լևոն Գեղամիչին արդեն զեկուցել էին հերթական անպարտաճանաչների մասին։ Ինձնից անմիջապես հետո Գեղամիչը մտավ ներս, ու ես, հասկանալով, որ Սեթոյիչին տհաճ խոսակցություն է սպասում (ուշացած նորեկներ կան, իսկ Լևոն Գեղմիչի ձայնալարերը խնայելու մասին դեռ ոչինչ չգիտեն), որոշեցի մի քիչ թեթևացնել բացակայող Սեթոյիչի բեռն ու արագ-արագ վրա տվի.

— Ախր երեկ ձեզ հարյուր անգամ հեռախոսով ասել են, որ ինստրուկտաժը սկսվում է ուղիղ ժամը 12 00-ին։ Գիտենք, որ խցանումներ կան, որ հեռվից եք գալիս, որ… Բայց Լևոն Գեղամիչն արդեն առավոտվանից այնքան է միտք արել ու այնքան է խոսել, որ ծնոտը ցավում է։ Առվոտից խոսում է ու մտածում, մտածում է ու խոսում…

Փրկություն փնտրող հերթական հայերը կարկամած կանգնած էին…

— Ճիշտ չի՞, Լևոն Գեղամիչ,- շարունակեցի նրա լռությունից ոգևորված,- փոխանակ հասկանաք, որ այստեղ միջազգային մակարդակի խնդիրներ են լուծվում, որ մենք գիշեր-ցերեկ մտածում ենք ազգի ճակատագրի ու վաղվա օրվա մասին, որ… Բա մենք ո՞ր մեկը հասցնենք, ո՞ր մեկը մտածենք, մտածե՞նք, թե՞… Ախր պիտի ժամանակին գաք, որ հասցնենք ձեզ պատմել հայերիս փրկիչ Արշավիր Արայիչի մասին… Ախր մեր՝ հայերիս, միակ փրկիչն Ինքն է։ Նրա մեջ ծպտված փրկչին համ Հռոմի պապն է տեսել, համ Ժակ Շիրակը, համ… Ու «վաաբշե» սաղ աշխարհը, բա՞։ Երկրորդ ինստրուկտաժը ժամը 4-ին է լինելու։ Հիմա գնացե՛ք, քաղաքում ունեցած ձեր մյուս գործերով զբաղվե՛ք ու ժամը 4-ին եկե՛ք։ Եթե հեռվից եք եկել, ապա թող մնա հաջորդ անգամ։ Կներեք, չեք տեսնո՞ւմ, որ մարդու վրա հալ չկա։

Նորեկներից մեկը, որ ըստ երևույթին պահանջ հոգալու համար դուրս էր եկել սենյակից, Ժակ Շիրակի անունը տալու պահին ներս մտավ ու կարծելով, որ «գորձ կկբնի», միանգամից վրա բերեց.

— Ապ, Ժակին ես լավ կճանչնամ, Շիարակավանցի է, չէ՞։ Ապ, ախպեր տղա է, ընդիր կռիշի գորձ կենե, բայց մեր էրածն ուրիշ է, մեզի հավասարը չկա։ Ըմբես շողուլի կայնծնենք, օր…

Լևոն Գեղամիչի դեմքը լուծվեց պատի սպիտակ ֆոնի հետ։ Ես հասկացա, որ նորեկների ինստրուկտաժի մնացած մասը հարկավոր է իրեն զիջել, ու դուրս եկա, քանի որ իմ անմիջական ղեկավար Բալաբեկ Աղայիչը կարող էր ինձ հարցնել։ Դուրս գալիս մի վերջին անգամ կրկնեցի.

— Դե գնացե՛ք, գնացե՛ք ձեր մնացած գործերին ու իրիկունը կգաք… Ավելի ճիշտ, իրիկվա համար Լևոն Գեղամիչը ձեզ կասի։ Պիտի պարտաճանաչ լինել, չէ՞։

Օրվա մնացած մասը Լևոն Գեղամիչը անցկացրեց Սեթոյիչի սենյակում՝ փորձելով հասկանալ, թե՝ «այս ոչ ու փուչ հայաստանցուն որտեղի՞ց բերին-գցեցին իրեց մոտ»։ «Բայց ինչի՞ մի կարգին մոսկվացի թարգմանիչ չգտա՞ն, որ էս ցինիկին գցեցին մեր ջանը»,- բողոքում էր նա մտնող-դուրս եկողին։

***

Մի օր էլ աշխատակիցներից մեկի՝ Վլադիմիր Դիլանյանի ծննդյան օրն էինք նշում։ Հավաքվեցինք դահլիճում գցված սեղանի շուրջ։ Ինչպես հարկն էր, հավաքվեցին բոլոր տեղակալները՝ սկսած առա­ջինից՝ Կոստան Սպարտակովիչից։ Կենաց կենացի ետևից մթնոլորտը տաքացավ, անկեղծացավ, ու Լևոն Գեղամիչը որոշեց կենաց ասել.

— «Դրուզյա՛», բերեք խմենք այն օրվա կենացը, «կագդա, զա բոլշիե զասլուգի պերեդ ռոդինոյ», մեզ փառք ու պատվով կտանեն՝ թաղելու հայրենի հողում…

«Հայստանը քեզ համար համահայկական գերեզմանոց հո չի»,- գրեթե շշուկով մռթմռթացի՝ անկեղծորեն չուզենալով, որ լսեն, քանի որ Դիլանյանի ծննդյան օրը փչացնելու նպատակ չունեի, բայց բանից պարզվեց՝ բոլորն էլ լսել էին։

— Ինչի՞ ես այդպես ասում, Ռո՛ւդիկ,- պայթեց Գեղամիչը,- մենք, ի՞նչ է, հայրենանվեր գործեր չե՞նք անում, քի՞չ ենք անում… Քանի՜ համակարգչային դասարան ենք բացել, քանի՜ ռուսաց լեզվի զարգացման կենտրոն։ Մեր աճյունները հայրենիքում ամփոփելու իրավունքը մենք վաստակել ենք։ Այնպես ինչպես Զորավար Անդրանիկն ու Գարեգին Նժդեհը։

— Չէ,- ասացի,- Լևոն Գեղամիչ, ես գործերի մասին ասելու բան չունեմ, այնքան, որքան դուք եք անում, ո՛չ համաշխարհային բանկը, ո՛չ էլ եվրապառլամենտը չի կարող անել։ Քոֆի Անանն էլ չի կարող անել, ուղղակի ես նկատի ունեմ, որ բոլոր հայերի աճյունները տեղավորելու և ձեզ նման արժանի մարդկանց շքեղ հուշարձաններ սարքելու դեպքում Հայաստանում ապրելու տեղ չի մնա…

Էստեղ Կազմակերպության 24 էջանոց “Վեստնիկի” խմբագիր Աշոտը փորձեց շտկել իրավիճակն ու ասաց.

— Դե, Լևո՛ն Գեղամիչ, Ռուդիկը նկատի ունի նաև այն, որ դուք Մոսկվայում եք ապրում… Տանելու հոգսեր կան… «Նե վսյո տակ պրոստը»…

— Այո,- ավելի տաքացավ Լևոն Գեղամիչը,- Մոսկվայում եմ ապրում։ Ես այստեղ եմ ամուսնացել ու երջանիկ եմ։ Ես արդեն 50 տարի է՝ այստեղ եմ ապրում։ Մարդը երջանիկ լինելու իրավունք ունի, չէ՞…

— Դե որտեղ երջանիկ եք եղել, այնտեղ էլ հողին հանձնվեք,- ասացի ես արդեն իսկապես կատաղած,- ինչի՞ եք անպայման ուզում մեր Հարենիքի բնակության համար պիտանի տարածքները քչացնել… Ես, օրինակ, ապրելու եմ Հայաստանում ու խնդրելու եմ, որ, անկախ երջանիկ լինելուս հանգամանքից, ինձ կանգնած թաղեն. այդպես քիչ հողատարածք կծախսվի։ Համ էլ հողն ում ասես՝ չի ընդունի, կամփոփի, բայց թե ում ընդունեց, ում՝ ոչ, չենք իմանա, ընդունել-չընդունելու մասին մենք դատողություններ անել չենք կարող։

— Ի՞նչ է, հողի համար մեկ չէ՞,- չէր հանգստանում Լևոն Գեղամիչը։

— Չէ՛,- ասացի,- Լևո՛ն Գեղամիչ, միևնույն չէ՛։ Մենք մեր հողին ասում ենք մայր։ Այն իգական է, կին է, իսկ կնոջ համար միևնույն չէ, թե ով է ծոցը մտնում…

Տհաճ իրավիճակ էր։ Ինչ-որ մեկն ասաց, որ Բալաբեկ Աղայիչը ինձ կանչում է։ Զարմացած կողքս նայեցի ու տեսա, որ սենյակում «զամերից» ոչ ոք չի մնացել։ Դուրս գալուցս հետո դեռ երկար ժամանակ սենյակն աղմկոտ էր։ Բալաբեկ Աղայիչն ինձ հարցրեց, թե քանի բաժակ օղի եմ խմել։ Անկեղծորեն պատասխանեցի, որ օղի ընդհանրապես չեմ խմել, քանի որ չեմ սիրում, իսկ գինի՝ մի երկու բաժակ խմել եմ, բայց ես հո հարբա՞ծ չեմ… Այստեղ Բալաբեկ Աղայիչն էլ փրփրեց ու ասաց, որ խմել ընդհանրապես չի կարելի, իսկ ինձ՝ հատկապե՛ս չի կարելի։ Կտրականապես չի՛ կարելի։

Դրանից հետո Լևոն Գեղամիչն ինձ այլևս չէր վստահում, բայց իր անվստահությունը ինձանից թաքուն էր պահում։ Կազմակերպությունն էլ նախապատրաստվում էր համահայկական տիեզերաժողով անցկացնելուն։ Արշավիր Արայիչի ինստրուկտաժները տժժալով սփռվում էին աշխարհի բոլոր հեռավոր անկյունները՝ ի գիտություն և ի խրատ համայն հայության։

ԲԱԼԱԲԵԿ ԱՂԱՅԻՉԸ

Բալաբեկ Աղայիչն էր այն զամը, որն ինձ «թեստավորեց» ու գործի անցա Սեթոյիչենց Ամենագլխավոր Կազմակեպությունում, որպես թարգմանիչ։ Ասացին, որ գործս շատ չի, ազատ ռեժիմով (քանի որ Մոսկայի համար ծիծաղելիության չափ քիչ էին վարձատրելու…) ամսական ընդամենը մի քանի փաստաթուղթ եմ թարգմանելու։ Հետո նոր միայն հարցազրույցի պես մի բան անցա հավերժական «կոմսոմոլ» Բալաբեկ Աղայիչի մոտ, ամենագետ մի անձի, որը կազմակերպական հիանալի ունակություններ ուներ։ Նա հոյակապ հետախույզ կլիներ, քանի որ մի կողմից շատ լավ հիշվող դեմք ուներ, և մի անգամ նրան տեսնողն այլևս երբեք չէր մոռանա, մյուս կողմից՝ ջանում եմ նկարագրել և ոչ մի կերպ չեմ կարողանում. չկա մի բան, որ կարելի լինի համարել առանձնահատուկ։

Անմիջապես կանչեց մոտը՝ «tet a tet» զրույցի։ Վերջապես առանց Սեթոյիչի միջամտության հնարավորություն ունեի ինքս բարձրաձայնել խնդիրս, այն էլ՝ ոչ ավել, ոչ պակաս՝ համայն հայության «փրկչի» առաջին «զամի» մոտ, այսպես ասած՝ «զամփրկչի» մոտ… Պատմեցի Մոսկվա գալուս նպատակի՝ Գորկու անվան գրականության ինստիտուտում սովորելու ցանկության, կապերի վերականգնման անհրաժեշտության և հանդիպածս դժվարությունների մասին։ Ուշադիր նայեց դեմքիս ու գլուխը տմբտմբացնելով՝ մտազբաղ հոգատարությամբ ասաց.

— Տեսնենք, տեսնենք…

Փորձնական մի տեքստ տվեց թարգմանելու. պայմանը՝ պայման, բայց պիտի տեսնե՞ր, թե ինչի եմ ընդունակ։ Ճռճռան ճառ էր։ Արագ թարգմանեցի, մուտքագրեցի ու տպելուց հետո տարա «քննության»… Թարգմանված տեքստն աչքի անցկացնելուց հետո որոշեց, որ պիտի ավելի մոտիկից ծանոթանա ինձ հետ. երևի գոհ էր արդյունքից, քանի որ հայրենա-ճոռոմաբանա-կոմունիստական բոցաշունչ մի ճառ ասաց, որից մարդու շունչ էր կտրվում. հասկանում էիր, որ ազգիդ բոլոր հոգսերով զբաղվում են, իսկ առաջացած խնդիրները շատ շուտով կլուծվեն։ Իմոնք ընդհանրապես խաղ ու պար էին.

— Կլուծենք, ոչ միայն քո հարցը կլուծենք, այլ տարեկան մի 3-4 ջահել գրողի։ Թող գան, Մոսկվան ոտնատակ տան… Էսա, կզանգեմ Արշավիր Արայիչին… Շատ գործ ունենք անելու…

Դռան թակոցի հետ լսվեց Սերգեյ Կարենիչի ակնածավախախառն ձայնը.

— «Մո՞ժնո», Բալաբեկ Աղայիչ։

Աղայիչը, մի քիչ դժգոհ դեմք ընդունելով, նայեց դռան կողմը.

— Արի՛, Սերգե՛յ Կարենիչ, դռան տակ մի՛ կանգնիր։

Բայց Սերգեյ Կարենիչը շարունակում էր կանգնած մնալ դռան տակ, ըստ երևույթին դառը փորձ ունենալով, որն ինձ համար այդպես էլ անհայտ մնաց, բայց նա երբեք առաջ չեկավ, թեև միասին այդ սենյակում շատ ենք եղել… Ինձ համար ռեբուս թվացող ինչ-որ բան ասաց, մոտեցավ ու ինչ-որ թղթեր Աղայիչի սեղանին դնելով՝ սպասեց պատասխանի… Բալաբեկ Աղայիչն էլ ինչ-որ բան պատասխանեց, ու Կարենիչը գնաց։ Դրանից հետո Բալաբեկ Աղայիչը խոժոռվեց.

— Որքան որ լավն ենք, այնքան էլ վատն ենք, Ռուդի՛կ, մեր ազգի պատմությունն այդ է վկայում։ Բոլոր ժամանակներում էլ ճակա­տագրական պահերին միասնականությունը բացակայել է… Այսպես էլ բա՞ն լինի… Մարդը միլիոններ է ծախսում, որ մի նորմալ հայկական կազմակերպություն հիմնադրի, որ մեր առջև ծառացած խնդրները ազգովի լուծենք, իսկ մեր, այսպես կոչված, ազգային կազմակեր­պությունները մի նամակի պատասխան անգամ զլանում են ուղարկել։

Ես դեռ ոչինչ կամ գրեթե ոչինչ չէի հասկանում։

— Ի՞նչ նամակ, ի՞նչ կազմակերպություններ,- հարցրի ես։

— Բա քո կարծիքով դու ի՞նչ փաստաթուղթ էիր թարգմանում… Դա Արշավիր Արայիչի՝ համագումարում արտասանելիք ելույթի մի կտորն էր։ Մեծ կազմակերպություն ենք ուզում ստեղծել՝ Համաշխարհային։ Հիմնադիր համագումարի անցկացման տեղն ու ժամանակն է անգամ որոշված… ժամանակն է, որ մեր ցաքուցրիվ հայկական կիսատ-պռատ կազմակերպությունները համախմբենք… Թե չէ հազար  տեսակ կազմակերպություններ ունենք, ու ամեն մեկն իր երգն է երգում… Ա՛յ, հիմա Ռուսաստանյան մեր համայնքը տե՞ս. կայուն է, միակարծիք ու մի գլուխ ունի… Իսկ դրսի ցաքուցրիվ մեր սփյուռքն անգամ մի նամակ չի ուզում գրել…

— Բալաբե՛կ Աղայիչ,- հարցրի,- եթե համագումարի օրն ու տեղը որոշված է, բա մասնակիցների հետ որևէ նախնական պայմանավորվածություն չի՞ եղել…

— Մենք հո վատ բան չե՞նք անում, ուզում ենք համախմբել մեր ուժերը… Հետո այստեղ ի՞նչ վատ բան կա. հրավիրում են՝ թող ասեն գալի՞ս են, թե՞ ոչ։ Ուզում ենք բոլորին միացնել, կուռ կառույց հիմնադրել… Ի՜նչ է, մի տոմսի փող չունե՞ն…

Կամաց-կամաց ամեն ինչ պարզ էր դառնում. Ինքը՝ «համայն հայոց Փրկիչը» Մոսկվայում համահայկական տիեզերաժողով էր նախապատ­րաստում։ Որոշել էր, որ հերիք է, ինչքան հայերն անկազմակերպ մնացին… Պետք էր բոլորին կազմակերպել, շարել, մեկից մինչև վերջ հաշվել տալ և այդ անկազմակերպ «մասսայի» համար «ուստավ» գրել… Այդպիսի հարցազրույց էլ էր տվել. «Երազում եմ գրել հայի կոդեքսը»,- ասել էր։ Մի խոսքով, ամեն ինչ բերում էր նրան, որ քիչ էր մնացել՝ մենք՝ հայերս, մեր հերթական փրկչին կորցնեինք։ Բարեբախտաբար, նա ինքը չցանկացավ կորչել և ի հայտ եկավ. կիսատ-պռատ ռուսահայ կազմակերպություններից մի կուռ կառույց ստեղծեց, որոնք հաջողությամբ գործում էին. բազմաթիվ միջո­ցառումներ, տասնյակ հազարավոր ծախսված դոլարներ, ելույթներ, բաժակաճառեր… Հասել էր այդ հաջող փորձը համահայացնելու ժամանակը։

— Հայաստանից մարդ գալո՞ւ է,- հարցրի Աղայիչին,- մեր մտա­վորականներին ու պետական գործիչներին հրավիրելո՞ւ եք… Մեր մտավորականներից շատերը ճանապարհածախս անգամ չեն կարող ճարել…

— Բա ո՜նց… Ամեն ինչ լինելու է ամենաբարձր մակարդակով. երկու երկրների նախագահներն են լինելու… Հայաստանից հրավիրված մտավորականների ճանապարհածախսը մենք կհոգանք. վիճակները գիտենք, բայց հեռավոր սփյուռքից եկողներն էլ հո կարո՞ղ են տոմսի համար վճարել… «Պրեզիդենտ հոթելը» վարձելու ենք, որ ապրելու մասին հոգ չտանեն, նիստերը Սյունազարդ դահլիճում են անցնելու, իսկ իրենք զլանում են անգամ ինտերնետով մի նամակի պատասխանել…

Այդտեղ աչքս ընկավ թղթերին, որ Կարենիչը բերել-թողել էր Բալաբեկ Աղայիչի սեղանին. տպիչի տակից դուրս եկած էլեկտրոնային նամակներ էին, բոլորն էլ՝ ռուսերեն… Այդ պահին անբացատրելի ինչ-որ վիրավորվածություն առաջացավ մեջս, ու մինչ կգիտակցեի, թե ում հետ էի գլուխ դնում, վիրավորվածությունն արդեն լեզվիս կապերն արձակել էր.

— Բալաբե՛կ Աղայիչ, եթե համահայկական կազմակերպություն եք ստեղծում, ապա համագումարի լավագույն տեղը Երևանն է, ոչ թե Մոսկվան, քանի որ մենք աշխարհով մեկ ենք սփռված, ոչ թե Ռուսաստանով մեկ։ Հետո էլ, էդ ինչպե՞ս եք համահայկակա՛ն կազմակերպություն ստեղծում, եթե նամակները ռուսերեն եք գրում.- չէի նկատել, որ  ոգևորվելով անցել էի գոռոցի.- բա հեչ չե՞ք մտածել, որ հեռավոր մեր սփյուռքում կարող են ընդհանրապես ռուսերեն չիմանալ։ Եթե համագումարի նյութերը պիտի հայերեն թարգմանվեն, ուրեմն հիմնական փաստաթղթերը պատրստվում են այստեղ, համագումարի աշխատանքային լեզուն էլ ռուսերեն է լինելու։ Բա սփյուռքահայը, որ միայն հայերեն ու անգլերեն գիտի կամ հայերեն ու ֆրանսերեն, գա՝ ի՞նչ անի…

Բալաբեկ Աղայիչն իմ անակնկալ պոռթկումից ապշել էր. ստաժավոր աշխատակիցներից և ոչ մեկն իրեն նման բան թույլ չէր տա։ Բայց ի պատիվ իրեն՝ շատ արագ «անալիզ» արեց բղավոցս ու վրա բերեց.

—  Հլա էն Կարենիչին կանչի՛։ Ճիշտ բաներ ես ասում։ Վերջապես մեկին գտա, որ հետս վիճում է։ Առողջ գաղափարները վեճի մեջ են ծնվում, բայց գոռալ պետք չի, մի՛ գոռա…

— Կներեք,- ասացի,- շուտ եմ տաքանում։

— Ոչինչ,- բարեհոգաբար ժպտաց Աղայիչը,- կարևորը, որ ազնիվ գոռոց էր։ Համագումարի տեղի ու լեզվի մասին քննարկումներ շատ են եղել, ամեն ինչ որոշված է, բայց ա՛յ, նամակների մասին… Գնա՛, գնա Կարենիչին ասա՝ թող քեզ նամակների տեքստերը տա, որ դրանք էլ հայերեն թարգմանես։ Ո՜նց չէինք մտածել… Անգլերեն ու ֆրանսերեն էլ պիտի թարգմանել… Դա Կարենիչը կանի՝ «միդ»-ում է աշխատել, մի քանի լեզու գիտի…

***

Նմակների քանակից գլուխս պտտվեց։ Այդ օրը միչև ժամը 21-ը նստած էի համակարգչի առաջ։ Հաջորդ մի քանի օրը՝ նույնպես։ Նամակների հոսքն այնքան մեծացավ, որ Կարենիչն արդեն չէր հասցնում դուրս գալ. տեղում էր ծխում, թեև տեղում ծխելու համար կարող էին աշխատանքից հեռացնել…

Մի քանի օր անց՝ առավոտյան, բավական մեծ ուշացումով հասա Կազմակերպություն. մտել էի ինստիտուտ՝ որոշ հարցեր պարզաբանելու… Սերգեյ Կարենիչը լավ տրամադրության մեջ էր։ Ինձ տեսնելով՝ մի քիչ խիստ տեսք ընդունեց ու ասաց.

— Բոլոր նորմալ հիմնարկներում գործն առավոտյան 9-ին է սկսվում։

— Գիտեմ,- ասացի,- բայց դուք դրա հետ գործ չունեք, դուք ձեր գործն արեք…

— Բալաբեկ Աղայիչը քեզ է սպասում, տեղ էր գնալու, բայց քո պատճառով չգնաց…

 Գնացի վերև՝ Աղայիչի մոտ։ Ինձ տեսնելով՝ աշխուժացավ, հոգատարացավ ու հարցրեց.

— Հո լուրջ բան չի՞ պատահել, տեսքդ էլ դուրս չի գալիս…

— Գիշերը չեմ քնել,-ասացի,- բան էի գրում։

— Ա՛յ տղա,- բարեկամաբար հեգնեց,- բոլոր նորմալ հիմնարկներում գործն առավոտյան 9-ին է սկսվում։ Հիմա ժամը քանի՞սն է։

— Բոլոր նորմալ հիմնարկներում միչև 6-ն են աշխատում։ Բա երեկ կամ մյուս օրն ինչի՞ չէիք ասում. «Արդեն 6-ն է, տուն գնա»…

— Գնա՛,- ծիծաղեց Աղայիչը,- գնա գո՛րծ արա, առանց այդ էլ ուշացել ես։

— Իմ ուշանալը տեսնում եք, ասում եք. «Երեք ամիսը շատ կարճ ժամանակ է, աչքդ թարթես՝ կանցնի ու չենք էլ նկատի», բայց չեք մտածում, որ ես, օրինակ, լիքը ավելորդ գործ եմ անում. անընդհատ նոր նամակ եմ թարգմանում՝ թե՝ հաջորդ նամակով կուղարկենք օրակարգը, էն մեկէլով՝ կանոնադրությունը… Էդ մարդկանց զահլան էլ կգնա…

— Ա՛յ տղա, մի՛ գոռա։ Ճիշտ բաներ էլ ես ասում, ճշմարտությունը…- ուզում էր ասել, որ վեճի մեջ է ծնվում, բայց հիշեց, որ հաճախ է այդ արտահայտությունը գործածում ու պարզապես ասաց,- Կարենիչին ասա՝ թող իջնի մոտս, իսկ դու արագ սկսի կանոնադրությունն ու մնացած փաթեթը թարգմանել…

Մի քանի օր անց գնացի ինստիտուտ. հարկավոր էր որոշ հարցեր ճշտել։ Երբ ետ եկա, «Վեստնիկի» խմբագիր Աշոտը, ինձ տեսնելով ժպտաց.

— Աղայիչն առանց քեզ գլուխը կորցրել է… Ամեն առավոտ հիմնարկ մտնելիս նույն հարցն է տալիս. «Ռուդիկը եկե՞լ է»։ Դարձել ես անփոխարինելի։ Գիտե՞ս, որ այստեղ միայն դու ես հանդգնում վրան գոռալ և ինքը կուլ է տալիս։ Չտեսնված բան է. միշտ ինքն է լինում գոռացողը։ Հետն էլ քեզ շատ է սիրում. առաջ կգնաս…

— Ինքը գիտեր, որ ինստիտուտ եմ գնալու,- ասացի զարմացած,- մի ժամ մենակ ճանապարհի վրա է ծախսվում…

Բարձրացա։ Մտահոգ էր։

— Տեղդ փոխում ենք. կանոնադրության գործը դանդաղ է ընթանում,- ու ասես իմ հերթական գոռոցը կանխելու համար ավելացրեց,- գիտեմ, որ Կարենիչի սենյակում անընդհատ ժխոր է լինում, կանոնադրությունն էլ նամակ չի, լուրջ փաստաթուղթ է։ Համ էլ իմ դիմացի սենյակն ես տեղափոխվում, կանչելիս երկար սպասելու հարկ չի լինի։ Ինչի՞ ուշացար։

— Մի ժամ մենակ ճանապարհն է տանում։ Այս ռեկտորից էլ գլուխ չեմ հանում. մեկ նալին է խփում, մեկ՝ մեխին։ Հա, խոսքի մեջ էլ ասացի, որ Կազմակերպությունն ուզում է իրենց հետ Հայաստանի համար հատուկ տեղեր հատկացնելու մասին բանակցել։ Երեկ դրա մասին խոսել ենք…

Աղայիչը զգաստցավ.

— Էդ հետո, հիմա դրա «վախտը» չի, տիեզերաժողովից հետո։

— Մյուս եկողների համար գուցե և ուշ չի՛, բայց ինձ համար ուշ կլինի,- նորից տաքացա ու չնկատեցի, որ գոռոցի եմ անցել,- ձեր տվածով պարզ գոյատևելն է անհնար, ու եթե ինստիտուտիս հարցերը չեն լուծվելու, ապա ասեք` գնամ բեռնակրություն անեմ. ավելի շատ են վճարում։ Երեք ամիս դեռ կա. կարող եմ գոնե մի կիսամյակի գումարը ետ գցել, իսկ ձեր Տիեզերաժողովը հոկտեմբերին է լինելու. ես արդեն ուշացած կլինեմ։

— Ա՛յ տղա, մի՛ գոռա, ի՜նչ «գոնոր» ունես… Աշխատավարձիդ մասին ինձ հետ չես պայմանավորվել, ես դրա հետ գործ չունեմ… Գնա՛, գործերդ հավաքի՛ ու արի՛ դիմացի սենյակ, այստեղ ես աշխատելու…

Գործ անելու փոխարեն գնացի այն «զամի» մոտ, որի հետ պայամանավորվել էի գումարի մասին։ Մի քիչ ինձ հանգստացրի ու արդեն հանգիստ տոնով ասացի, որ ինձ գործի ընդունելիս ասել էին, որ աշխատանքի ծավալն անհամեմատ քիչ էր լինելու, և ես հնարավորություն էի ունենալու տանն ազատ աշխատել։ Իսկ  մուտքագրելու մասին խոսք անգամ չի եղել։ Եթե իմ հարցերը կազմակերպությունը չի լուծելու, ինչպես հետո խոստացվել էր, ապա կամ աշխատավարձը թող բարձրացնեն, որ ինքս իմ գլխի ճարը տեսնեմ, կամ ես կանցնեմ ազատ գրաֆիկի. կգամ-կվերցնեմ նյութերն ու թարգմանած կբերեմ։ Թող ով ուզում է՝ մուտքագրի։

— Կբարձրացնենք,- ասաց,- բայց երկու օր համբերի, պիտի Իր հետ համաձայնեցնենք։

Երկու օր անց ասացին, որ աշխատավրձս կրկնակի բարձրացել է։

Եկավ աշխատավարձիս օրը։ Մոտեցավ քարտուղարուհին, մի ծրար դրեց առջևս ու գնաց։ Ամեն ինչ ճիշտ էր. աշխատավարձս բարձրացրել էին։

Աղայիչն արդեն ինձ չէր հսկում, կանչում էր, նյութը տալիս ու գիտեր, որ պահանջված ժամանակին կարվի… Բայց երբ կողմնորոշվելու բան էր ունենում, կանչում էր սենյակ։ Քիչ հետո մեր գոռոցներն էին լսվում, ու վերջում հնչում էր Աղայիչի հաշտվողական տենորը. «Ա՛յ տղա, ինչի՞ ես գոռում, հանգի՛ստ ասա»…

***

Սկզբում քանի գնում՝ նյութերը շատանում էին, բայց մոտ մի ամիս անց արդեն թարգմանելու բան չէր մնացել, արդեն հյուրերին զբաղեցնելու ծրագրերն էի թարգմանում. Մեծ Թատրոն, Զինապալատ… Արդեն հասցնում էի գրական միջոցառումներին մասնակցել… Միայն մի քանի կարևոր փաստաթղթեր դեռ չէին երևում… Բալաբեկ Աղայիչի ասելով՝ օրակարգն անընդհատ քննարկման մեջ էր, ու՝ «….եղածը մի բան չի՝ երեք տող, հինգ րոպեում կթարգմանենք»…

Վերջին փաստաթղթերից մեկը, որ թարգմանում էի, մասնակիցների կողմից լրացվելիք «անկետան» էր։ Նման փաստաթղթի համար սովորական մի քանի հարցերից բացի՝ մի հարց էլ կար, որի թարգմանությունն ինձ ստիպեց տարօրինակ անհանգստության նման մի բան ապրել։ Ի թիվս այլ հարցերի՝ կար մեկը, որեղ մասնակցին հարցնում էին, թե տիրապետո՞ւմ է արդյոք հայերենին և ի՞նչ մակարդակով…

Բալաբեկ Աղայիչին ասացի.

— Հեռավոր սփյուռքի մեր հայրենակիցների մեծ մասն այս հարցը ծիծաղելի կհամարի։ Ցավն այն է, որ այս հարցին լուրջ են վերաբերվելու և բացասական են պատասխանելու հենց ռուսահայերը։ Նայեք, թե հենց այստեղ՝ մեզ մոտ, քանի՞սը հայերեն գիտե…

Աղայիչը նայեց ինձ ու բան չասաց։ Հետո ասաց, որ գիտի իմ կարծիքն այս հարցի մասին, որ թարգմանեմ ու վերջ…

Աղայիչի հետ իմ հաջորդ հանդիպման ժամանակ մենք ոչ միայն գոռում էինք, այլև քիչ էր մնում՝ անցնեինք հայհոյանքի։

Առավոտյան եկել ու իմացել էի, որ առանց այդ էլ մի շաբաթ ուշացրած աշխատավարձն ուր որ է կբերեն։ Բերեցին ինձ խոստացած աշխատավարձի ուղիղ կեսը։ Փորձեցի բացատրել, որ իմ աշխատավարձը բարձրացվել է (200$-ից պիտի դառած լիներ 400$), բայց քարտուղարուհին ասաց, որ ինքը միայն ծրարներն է տեղ հասցնում… Որոշեցի սպասել իրավասու «զամին»։ Նա ինչ-որ տեղ էր դուրս եկել։ Երկար ժամանակ չկար, ու հեռախոսն էլ, որ շատ քիչ էր պատահում, անջատած էր։ Ինչպես արդեն գիտեի, աշխատավարձի հետ Աղայիչը գործ չուներ (՞՞՞), ուղղակի մտա՝ տեղյակ պահելու, որ եթե խոստացածը չլինի, վաղվանից գործի չեմ գալու… Ի զարմանս ինձ՝ Աղայիչը սկսեց գոռգոռալ ու աշխարհի բոլոր մեղքերն իմ վզին բարդել…  Ներս եկավ մեր նախորդ գոռոցների վրա երբեք ուշադրություն չդարձրած տեղակալներից ևս մեկը՝ Կոստան Սպարտակովիչը։ Սկսեցինք վիճել արդեն երեքով։ Երբ ասացի, որ իմ աշխատավրձը բարձրացվել է, որ անցած ամիս բարձրացված եմ ստացել, Սպարտակովիչն ասաց. «Ես շփոթվել ու 15 օրվա փոխարեն ամբողջ ամսի համար եմ վճարել։ Փոխանակ շնորհակալ լինես՝ կռիվ ես անում։ Իսկ եթե աշխատավարձդ բարձրացրած լինեինք, ես կիմանայի»։ «Այդ գումարով ես չեմ աշխատի»,- ասացի։ Աղայիչն էլ՝ թե՝ «Ես այդ գումարով Հայաստանից երկու թարգմանիչ կվարձեմ, դու ազատ ես»… Այստեղ առաջին անգամ «տիշե եդեշ…» ռուսական հանրահայտ ասցավածքի իմաստը հասկացա. իմ հանդեպ Աղայիչի անհատակ սերը մարել էր՝ կողմնորոշվելու հարցեր չէին մնացել, թարգմանելու նյութեր՝ նույնպես, այստեղ արդեն ոչ միայն ես, Չարենցն էլ ավելորդ կլիներ…  Իսկ աշխատավարձս բարձրացնող «զամը» չկար ու չկար…

***

Վեճի մասին արդեն բոլորը գիտեին։ Իրենց աշխատավարձերից բոլորն էին դժգոհ, բայց գերադասում էին այդ մասին խոսել շշուկով, մտերիմների հետ ծխելիս, և հիմա աշխատակիցների կեսն ինձ նայում էր որպես խենթ հերոսի, իսկ մյուս կեսը՝ մեղադրաբար… Վերջպես եկավ նաև սպասածս «զամը»։ Տեսքից երևում էր, որ ամեն ինչ գիտի։ Ասաց. «Ինչի՞ էիր իրենց հետ վիճում, ես էի աշխատավարձդ բարձրացրել, ես էլ կգայի ու կհարթեի։ Հիմա քեզ հեռացրել են, ու վերականգնել չեմ կարող»։ «Վերականգնելու մասին խոսելն ավելորդ է,- ասացի,- եթե վիճել եմ, չի նշանակում, թե դրանից աշխատավրձս իջել է։ Դուք էլ եք ասում, որ բարձրացվել է, պակասող գումարը տվեք, ես գնամ, գլխիս ճարը տեսնեմ…»… «Հաջորդ ամսին,- խոսքս կտրեց «զամը»,- հաջորդ ամսին»։

Այս խոսակցության ժամանակ Աղայիչը դուրս եկավ՝ ինչ-որ տեղ գնալու, ու ինձ դեռ շենքի մեջ տեսնելով՝ ասաց պահակին.

— Այցելուներին գրանցե՛ք, իմացե՛ք՝ ո՞ւմ մոտ են եկել, և ի՞նչ գործով…

***

Մեր հաջորդ հանդիպումը տիեզերաժողովի ժամանակ էր։ Այնպես նայեց, կարծես իրենից մի քանի միլիոն էի խլել ու չէի տալիս։ Եթե ձեռքին դանակ լիներ, անպայման կմորթեր… Մոտեցավ, բայց փոշմանեց ու հեռու գնաց։ Հետո մոտեցավ անվտանգության հարցերով պատասխանատու Պետրոսին ու ինչ-որ բան ասաց։ Պետրոսն ինձ մոտեցավ.

— Ռո՛ւդ, ինձնից մի՛ նեղացիր, բայց հարցնում են, թե ո՞նց ես ներս մտել։

— Չեմ նեղանում,- ասացի,- գիտեմ՝ ո՛վ է հարցնում և ինչո՛ւ։ Հրավիրատոմս ունեմ, ցույց տա՞մ…

— Պետք չի՛,- ասաց ու կամաց ավելացրեց,- հալալ է քեզ, դանակով սրտին խփես՝ մի կաթ արյուն չի կաթի…

Բայց Աղայիչը չհանգստացավ, նորից մոտեցավ ու ատամների արանքից շպրտեց.

— Եթե իմանայի, որ դո՜ւ ես տպարանում…

***

Վեճից ու կազմակերպությունից հեռանալուց մի ամիս անց ծանոթներիցս մեկը զանգեց, ասաց, որ գործ կա ինձ համար. մի հայ տղա կա, հրատարակիչ է, իրեն հայերեն իմացող մարդ է պետք։ Տվեց համարն ու անջատեց հեռախոսը։ Երբ տեսա անելիքս, հասկացա որ Ամենագլխավոր կազմակերպությունում իմ «գլխավոր առաքելությունը» դեռ չի ավարտվել։ Տիեզերաժողովի բոլոր նյութերն այստեղ էին հրատարակվելու։ Դեռ էլի մի ամիս պիտի աշխատեի և, ինչպես հետո պարզվեց, դարձյալ անվարձ, բայց ամենակարևորը. մի օր տեսա էջադրված օրակարգը, որի չորրորդ կետը նվիրված էր հայոց լեզվի ուղղագրության միասնականացման հարցին։ Անմիջապես հիշեցի «անկետայի» չարաբաստիկ հարցը. «Տիրապետո՞ւմ եք հայերենին և ի՞նչ չափով»… Դեռ մինչև ազատվելս, երբ Սերգեյ Կարենիչը Բալաբեկ Աղայիչի հետ քննարկում էր, թե քանիսն են դրական պատասխանել «տիրապետում եմ խոսակցական մակարդակով» և «չեմ տիրապետում», ապշել էի։ Հետո նաև տեսա, թե մասնակիցների քանի տոկոսն է պատասխանել՝ «լիարժեք տիրապետում եմ»։ Նաև հասկացա, որ համակարգիչն իմ ձեռքի տակ է, որ շատ շուտով տիեզերաժողովի հանդիսավոր բացումն է… Դուրս եկա, ծխեցի ու ներս գալով՝ օրակարգի՝ ուղղագրության միասնականցման վերաբերյալ հարցը ջնջեցի։

 Քիչ անց Արտաշեսը՝ տպարանի երիտասարդ տերը, որ նույնպես հայերեն չգիտեր, օրակարգն իջեցրեց տպագրության… Համահայկական տիեզերաժողովի բացմանը հաշված ժամեր էին մնում…

***

Այ այս մարդն էր, որ իրեն հատուկ խիստ գործնական տեսքով, երկու զրուցակիցների հետ զրույցով տարված՝ իջնում էր հրապարակ։ Մենք մայթին նստած էինք։ Աղայիչին տեսնելով՝ անմիջապես հիշեցի մոսկովյան անցուդարձն ու լռեցի… Ախր մայթին նստելու հետ կապված այլ հուշեր էլ կային, լրիվ այլ «օպերայից»։

Հովիկն ասաց.

— Հը, ինչի՞ լռեցիր։

Իսկ ես մտքով արդեն այնտեղ էի, հուշերիս հետ, ու Ժենյան դեռ կենդանի էր։ Դեռ այն օրն էր, երբ Պավելեցկի կայարանի մոտակա եզրաքարերին նստած խմում էինք։ Այդ օրը նրանից թույլտվություն ստացա գրելու մեր ծանոթության դրվագի մասին: Լավ չէր հիշում, զգուշավորությունն առաջ ընկավ իմ հանդեպ ունեցած վստա­հությունից, բայց երբ հիշեցրի, ժպտաց…

ԺԵՆՅԱՆ

Ուսանողությանս առաջին օրերին ես ծայրահեղ  վիճակում էի, ունեցածս մեն-միակ սննդամթերքը տանից ուղարկված «հայկական» սուրճն էր։ Առավոտից իրիկուն դա էի գործածում, որ քաղցը սպանեմ։ Նրա սենյակը հենց խոհանոցի դիմաց էր։ Հերթական անգամ կիսասևացած, կողերը ծռմռված ալյումինե սրճեփը ձեռքիս դուրս էի գալիս, երբ դուռը բացվեց, ու երևաց զգուշավոր, մի տեսակ խուսափող կերպարանքով Ժենյան։ Ուշացումով էի եկել ու դեռ բոլորին չէր, որ ճանաչում էի: Նրան էլ դեռ չէի ճանաչում, ուղղակի գիտեի, որ մերոնցից է: Ասացի՝ «սուրճ կխմե՞ս»: Չկարողացավ մերժել, «լցրո՛ւ» ասաց, թեև տեսքը հուշում էր, որ այնքան էլ չի ուզում, կամ էլ չէր վստահում, ո՛վ գիտե… «Ես Ժենյան եմ՝ Եվգենի Սիդնև»։

Երկու օր անց, երբ հերթական «կերակուրս»՝ լիքը սրճեփը, տանում էի սենյակ, էլի դեմս դուրս եկավ ու «սուրճ կխմես»-իս ի պատասխան ասաց. «Մերսի, դեռ ունեմ, այն օրվանը դեռ չեմ վերջացրել»: Զարմացած հայացքս երևի հուշեց, որ ինչ-որ բան այն չի անում, ու մեղավոր ժպտաց: Հետո, իմ սենյակում միայն հասկացավ, որ արևել­յան սուրճը իր իմացած լուծվող սուրճի նման չէ, որ մրուրի վրա եռման ջուր չեն ավելացնում, ու խոստովանեց, որ իրոք, իմ տված սուրճի՝ մեկ առաջին բաժակն էր համեղ, մեկ էլ՝ այն մեկը, որ խմում էր այդ պահին։

Քննարկման ժամանակ նա էր իմ ընդդիմախոսը։ Բոլորը սպասում էին, որ նա իրեն հատուկ խստապահանջությամբ, ինձնից քարը քարին չի թողնի, բայց երբ լսվեց նրա «պրավիլնի նիհիլիզմը» (խոսում էր «REQUIEM-1700»-ի մասին) հասկանալի դարձավ, որ քարը քարին չթողնելու փոխարեն քարը քարին է դնում, ու գովքի պատ կառուցում: Էլ ոչ մեկի քննարկման ժամանակ նման բան չկրկնվեց, ու ես էլ, ինքն էլ, շատերի օդեղեն պատերը քանդեցինք։ Դրա ամենից վառ օրինակը ինձ հետ նույն սենյակում բնակվող գրեթե 70-ամյա (իսկական տարիքը չգիտեինք, չէր ասում) Վասյայի գործերի քննարկումն էր, որին ուղղակիորեն նվաստացնելու գործին լծվեց անգամ Վալենտին Սորոկինը, որը ԲԳԴ գծով պռոռեկտորն էր, իսկ մեր Վարպետ Յուրի Կուզնեցովի մահից հետո՝ նաև մեր Վարպետը։

Երբ հերթական փաստաթղթային քաշքշուկից հետո ինձ նորից վերականգնեցին ու նորից տեղ տվեցին հանրակացարանում, իմ 725-րդ սենյակում արդեն Մարինան ու Մաքսն էին ապրում։ Պարետն ինձ տեղավորեց 739 սենյակում, Վասյայի մոտ։ Տղերքն իրենց սովորության համաձայն եկան ինձ մոտ, ծխելու, սուրճ խմելու… Վասյան տղերքի գալու մասով բան չէր կարող ասել, բայց խստորեն ասաց. «Սենյակում չծխել»։ Հետո կարճ ժամանակ անց նա ուղղակի փախավ սենյակից, որ հնարավոր ձեռառնոցուց ու տհաճ հարցերից խուսափի։

Վասյան մեր ողջ ուսումնառության ընթացքում ոչ մեկի հետ հաց չկիսեց (սեղանի քաշովի դարակի մեջ էր պահում իր բաժին սնունդն ու հաճախ հենց դարակը դուրս քաշած վիճակում, դարակի վրա թեքված թաքուն ու մեկուսի ուտում էր, ինչպես խոզը՝ լափամանի վրա)։ Հենց նրա գործերի քննարկումն էլ ամենավերջինն էր նշանակել Վալենտին Վասիլևչը։ Դա մեր վերջին սեմինարն էր լինելու ավար­տելուց առաջ։

Այդ օրը Ժենյան չդիմացավ ու պարզագույն մարդկային հարգանքի սահմաններն էլ անցավ։ Նա, Վասյայի բանաստեղծությունների՝ ընդգծումներից սևացած տրցակը ձեռքին ասաց.

— Լսեք, Վասիլի, ես չեմ հասկանում ոչ միայն Ձեր՝ ամեն գնով թուղթ մրոտելու անհագ ձգտումը, այլև Ձեր մարդկային տեսակը։ Եթե Սաշա Բոևի գործերի քննարկման ժամանակ ես նրա մի բանաստեղծության մասին ասացի՝ «պոետական վիժում», ապա ձերն ամբողջովին է այդպիսին, ու եթե Սաշան պոետ է, որ մի գործ վիժեցրել է, ապա ձեր դեպքում պոետն իսպառ բացակայում է, միայն տեքստային վիժումն է առկա»։ Ժենյային շատերը համակարծիք եղան։ Վասյան կատաղեց, սկզբում՝ հայացքով, հետո ուղղակիորեն փորձեց պաշտպանություն գտնել Վապետի մոտ.

— Տեսեք, Վալենտին Վասիլևիչ,- ասաց Վասյան,- կուրսը բաժանվել է ըստ սերնդային պատկանելության, ու ավագներին ուղղակի «չմարիտ» են անում։ Մարդը պիտի ազնիվ լինի, ուրիշի բանաստեղծություններին չնախանձի ու առաջին հերթին հենց դա խոստովանի։

— Հա, Վասիլի,- ասաց Ժենյան,- բեր ազնիվ լինեմ ու խոստովանեմ. բնաստեղծություններդ կարդալուց հետո լողանալ-մաքրվելու անհագ ցանկություն առաջացավ։

Այստեղ Սաշան էլ չդիմացավ.

— Լսիր, Վասյա, մի բանում դու ազնիվ ես՝ չես ստում, ոնց ապրում ես՝ խոզի նման, էդպես էլ գրում ես։ Իսկ խոզաբնի հոտը որ քիթս է ընկնում՝ ես էլ Ժենյայի նման ուզում եմ լողանալու վազել։

Վասյան արդեն պատրաստվում էր գոռալ ու կռիվ սարքել, երբ լսվեց Վալենտին Վասիլևիչի բարձր ու առարկություն չընդունող սաստը. «Լռե՛լ»։

Քար լռության մեջ նա հանդարտ վեր կացավ վերջին շարքի իր սիրած նստարանից, մտքերն ի մի բերելով մոտեցավ ամբիոնին, որտեղ կանգնած էր Վասյան։ Նայեց նրան.

— Քանի տարեկան եք, Վասյա։

— 60-ն անց եմ։

Վալենտին Վասիլևիչը սկսեց Ռուբցով կարդալ, անգիր։

— Երբ Ռուբցովը սա գրում էր, 25 տարեկան էր, Վասյա։

Հետո ևս մեկը կարդաց.

— Հը, Վասյա, ճանաչեցի՞ր ում գործն է։- Վասյան գլխով արեց։- Երբ Կոլյան սա գրում էր (մեր՝ այդ պահին արդեն հանգուցյալ Վարպետ Կուզնեցովի մասին էր խոսքը), 28 տարեկան էր։ Նրանք չկան Վասյա, իսկ գործերն արդեն դասական են, դասագրքերում են։ Նրանք գրեթե քո սերնդակիցն են։ Դե՛, համեմատվիր, կարդա քո գլուխգոր­ծոցները՝ ելնելով սերնդային պատկանելութունից։ Եթե սերնդային խտրական մոտեցումից բողոքում ես, ուրեմն նրա՛նց հետ համեմատվիր։

Վասյան նման հարվածի չէր սպասում, հավաքեց թղթերն ու մրթմրթալով դուրս թռավ քննարկման դահլիճից։ Քար լռություն էր։

Այստեղ ես չդիմացա.

— Վալենտին Վասիլևիչ, ախր ակնհայտ էր, որ Վասյան, Սերյոժան ու կուրսից էլի մի երկու հոգի (արձակի բաժնից) ոչ միայն ստեղծագործական ներուժով, այլև մարդկային տեսակով չեն համապատասխանում կուրսին, դիսոնանսը շատ խիստ է, նրանք ո՞նց են անցել ստեղծագործական մրցույթը, ո՞նց է նրանց վերցրել Կուզնեցովը…

— Քանի որ վերջին դասն է,- ասաց Վալենտին Վասիլևիչը,- ասեմ, Ռուդիկ. երջանկահիշատակ Յուրան մի համոզմունք ուներ, որն իրագործում էր ռեկտորի թույլտվությամբ. նա վերջին մի քանի տարին երկու-երեք ցցուն գրամոլների էր ընդունում և ասում. «Գրողը պիտի իր աչքով տեսնի, թե ինչպիսին չի՛ կարելի լինել»։ Որպես կանոն այդ մարդիկ չեն դիմանում. կամ դասընթացների կեսից են փախչում, կամ դեռ ամենասկզբում, բայց… Բայց մեր Վասյան բոլորին գլխեց…

Այդ սեմինարը վերջինն էր։ Բոլորը հավաքվեցին դահլիճում իրար հրաժեշտ տալու։ Ավարտականներն արդեն ստացած ու տունդարձի տոմսերը գնած համակուրսեցիներս փոխանակվում էին հեռախոսահամարներով, հասցեներով։ Մոսկվայում քչերն էին ուզում մնալ։ «Մոսկվան Ռուսաստանը չէ, Ռուսաստանն էլ՝ Մոսկվան» ասացվածքն ամենաշատն էին սիրում։ Այդ ժամանակ էր, որ Ժենյան տխուր նայեց դեմքիս. «Ես էլ հաճույքով կգնայի Մոսկվայից, բայց գնալու տեղ չունեմ…»։

Չնայած բավականին մտերմացած լինելուն այդպես էլ փակ մնաց, մենակյաց ու մենավոր: Թիկունքում երևում էին անցյալի մութ էջերը, որոնք այդպես էլ ի զորու չեղան մթագնել հոգու լույսը։ Նա չէր էլ թաքցնում, որ սև ու մթին գործերի է առնչվել, բայց Աստված ներող է ու երևի ներեց, քանի որ մեղայականի լավագույն տարբերակն էր ընտրել՝ գրել, խոստովանել Գրի մեջ, քանզի Մաքուր Գիրը կեղծիք չէր հանդուրժի։

Թեև պոեզիայի սեմինարում էր, բայց վեպ էր գրում: Հետո, երբ քիչ թե շատ պարզ էր ով լինելը, հասկանալի էր, որ գրում է ներվելու, ոչ թե փառք ու փող գտնելու համար։ Մենք գիտեինք, թե ով է 600 էջանոց մեղայականի իրական հասցեատերն ու չէինք նեղանում, որ գրեթե ոչ մեկին չէր տալիս վեպը կարդալու։ Երևի Աստված ներեց ու որպես նշան վերականգնվեց առողջական վիճակը, բայց ինքն իրեն ներել չէր կարողանում, անընդհատ մշուշոտ ակնարկներով խոսում էր նախկին մութ գործերի մասին…

Երբ արդեն բաժանվում էինք, իմ ռուսերեն Աստվածաշունչն իրեն նվիրեցի մոտավոր մեջբերմամբ, թե՝ «եթե կեղտից մաքրված տեղը բարի բանով չլցնես, ապա չարն ավելի խոր բուն կդնի»…

Գրքիս շնորհանդեսին եկավ շքեղ լայնեզր գլխարկով ու ասաց. «Ռուդ, իմ նախկին ունեցվացքից միայն սա էի պահել, հանդիսավոր առիթների համար: Մաքուր աշխատանքով է գնված: Երեկ հանկարծ հասկացա, որ այսօր՝ քո գրքի շնորհանդեսին, սա պիտի դնեմ»։

Ավարտելուց հետո իրար չկորցրինք, պայմանականություններից ազատվեցինք, ավելի մտերմացանք, թեև դրանից հետո տեսնվել էինք երկու-երեք անգամ, երբ տարբեր առիթներով հայտնվում էի Մոսկվայում: Բազմիցս կրկնում էր, որ գրական ասպարեզում ինձնից մեծ ակնկալիք ունի. «Կուրսում դու միակն ես, ով խելահեղ օժտվածություն ունի ու գժվելու չափ ծուլություն։ Բայց ծուլությունդ բնատուր չէ, ուղղակի հոգնում ես, քանի որ տաղանդը դեպ իրեն է ձգում դժվարություններն ու բարդութունները։ Քո մեղքով չէ, բայց եթե Աստված տղանադ է տվել, ուրեմն համապատասխան ուժ էլ է տվել, որ այդ դժվարությունները հաղթահարես»։ Հավատում էի անկեղ­ծությանը, քանի որ գրողի հավակնոտությունը մի կողմ գցելն ամեն մարդու բան չէ։

Դա կրկնեց նաև մեր վերջին հանդիպման օրը, Պավելեցկի կայարանի մոտ, մայթին նստած, երբ ես ասացի՝ «արի մեզաղայդի՝ «լիտ»-ի ուսանողների պես»… Շքեղ հագնված (Ժենյան ցուցամոլության հետ սեր ուներ ու հանդիպման էր եկել ֆրակով), բայց մայթեզրին «բոմժերի» պես նստած խմում էինք ընտիր ֆրանսիական գինի, ուտում ընտիր շոկոլադ, ու մեզ մոտեցած «մենթերը» չգիտեին՝ մոտենա՞ն մեզ, թե՞ չէ, ոնց որ թե «բոմժերի» նման չէինք… Մենք նրանց հետ մի քիչ կատակեցինք, առաջարկեցինք ֆրանսիական փորձել, հետո մեր վկայականները ցույց տալով՝ բացատրեցինք` ով ենք, ինչու ենք օրենք խախտելով, մայթի սալարկին նստած խմում այդ թանկարժեք գինին, որ մի արկղ օղու գին ուներ…

Իսկ երբ ոստիկանները գնացին, չգիտես ինչու, նորից իմ խոսքերը հիշեց, որ ասել էի ավարտելիս: Հետո ասաց, որ ուզում է օգնել ինձ: Ասացի, որ դրա կարիքը չունեմ, բայց խոսքս կտրեց. «Գիտե՛մ, բայց էն ժամանակ դու ոչինչ չունեիր, միակ ունեցածդ սուրճն էր, բայց առանց մտածելու հետս կիսեցիր… Հիմա շիշ լվանալով ու պիտակ փակցնելով քիչումիչ աշխատում եմ: Բայց մի մերժի, սա ամենաքիչն է, որ կարող եմ անել, իսկ քեզ՝ ավելորդ չի լինի, տանից հեռու ես»…

Խոստացավ հյուր գալ: Գիտեր, որ առաջինը Սաշան կգա, հետո Մարինան, Վովան… Առաջինը Սաշան եկավ: Հետո զանգեց…

Ասաց, որ գրություն չես թողել՝ մեզ թողնելով անհայտության դեմ: Շրխկացրել ես դուռն ու դուրս եկել։ Բայց ո՞ւմ երեսին՝ մե՞ր, էս աշխարհի՞, Աստծո՞… Էխ Ժենյա, Աստծո գործերին ինչո՞ւ խառնվեցիր…

 ***

Ընդհանրապես երկրագնդի վրա Աստծո գործերին խառնվողների պակաս երբեք չի եղել։ Նրանք կապ ունեն Աստծո գործերի հետ այնքան, որքան Ծիր-Կաթինի հետագիծը փորսուղի լսողության հետ, այսինքն՝ շա՜-ա՜-ա՜-ա՜տ հեռավոր, բայց իրենց հռչակել են Աստծո տեղապահներ երկրի վրա։ Մի մասն իրեն հռչակել է Աստծո ստեղծած նյութական աշխարհի տեղապահ, մյուսը՝ հոգևոր։ Մետաղադրամի նման նրանք անքակտ մի մարմին են, ուղղակի երկու հակառակ երեսների վրա են դաջված։ Նյութականի ղեկավարները կառավարում են Աստծո ստեղծած աշխարհի նյութական մասը՝ չհավատալով, որ այն Աստած է ստեղծել, իսկ նրանց հակառակը համոզելուն կոչված հոգևոր կառավարիչները, որ տնօրինում են հոգևոր ոլորտը, թեև Հոգի և Սեր հանդիսացող Աստծու գոյությանը նույնպես չեն հավատում (չնչին բացառություներով), բայց տնօրինում են մեծ հաճույքով, քանզի Բարձրյալի գոյությունն իրենց համար ուղղակի բարեկեցիկ կյանքի գրավական է։ «Հոգևորական» անվանումն էլ հոգու հետ կապ ունի այնքան, որքան նրանց վեղարները փորսուղի լսողության հետ, այսինքն՝ ընդհանրապես չունի։ Իհարկե բացառութուններ կան, բայց…

«Աստծո տուն» հասկացության մասին ես չէ, որ պիտի ասեմ, շատ է ասվել և ամենատարբեր երանգներով ու գույներով, բայց պիտի փաստել, որ ամեն ազգ յուրովի է պատկերացրել ու ստեղծել իր «Աստծո տունը»։ Մենք՝ հայերս, այսեղ էլ եզակի ազգ ենք, անօրինակ (չշփոթել անօրենության հետ, քանի որ հայրենիքից զատ մենք աշխարհի մնացյալ բոլոր երկրներում ամենաօրինապաշտ մարդիկ ենք), իսկ մոսկվահայ «Աստծո տանն» այնպիսի հրաշքներ ու կերպափոխումներ են կատարվում, որ ուղղակի անհնար է երևակայել։ Օրինակ՝ հոգևոր և նյութական սնունդի ակնթարթային կերպա­փոխումը մեկը մյուսի հենց հայկական եկեղեցում և դրա շրջակայքում։ Մոսկվահայ եկեղեցու տարածքում ամենաշատ կերպափոխվող արժեքներից են բաստուրման, սուջուխը, կոնյակը, Կոմիտասի և «ռաբիզի» վերջին հիթերով ձայնասկավառակները, 20-րդ դարասկզբի դասական պոեզիան և մանկական գրականությունը… Հիմա կասեք, թե հոգևոր սնունդի տեսակետից գրականությունն ու երաժշտությունն ընկալելի են, բա մնացա՞ծը։ Ասեմ. կարոտը հոգու հատկանիշ է, իսկ հայի մոտ հայրենիքի հանդեպ կարոտն արտահայտվում է կոնյակի, բաստուրմայի և սուջուխի որոշակի պաշար ունենալու միջոցով։ Մեկ մեկ էլ Թումանյանի մանկական պատկերազարդ գրականության, բայց դա՝ մեկ-մեկ… Հա, լավաշն ու չիրը չմոռանամ…

Մի խոսքով, սույն թեմայով կարելի է շատ երկար մտորել, բայց արի ու տես, որ Մոսկվայի նման քաղաքում ո՛չ դրա ժամանակը կա, ո՛չ հավեսը, հատկապես, երբ ո՛չ գիշերելու տեղ ունես, ո՛չ փող, ո՛չ էլ վաղը ինչ-որ կերպ գործերդ կարգավորելու հույս… Նման դեպքերում կամ պիտի պահապան հրեշտակներ ունենաս, կամ հանձնվես այդ հսկայական, տարածության բոլոր չափումներով սրընթաց ընդարձակվող ատամնանվամարմին հրեշի ողորմածությանը, որն անդադար, անվերջ փորձում է քեզ իր մեջ կլանել, աղալ իր ատամների տակ կամ դարձնել իր փոքրիկ մի դետալը։ Եթե բավական կարծր չես, ապա կփշվես նրա դեռևս փոքր ատամների մեջ, եթե կարծր եղար՝ կշպրտվես հաջորդ, ավելի մեծ ատամների տակ, և այդպես այնքան, մինչև Մոսկվա կոչվող հրեշը կամ քեզ կկլանի, կամ դուրս կշպրտի իր ահավոր երախից։ Այդ տարիներին ատամների մեջ քեզ կոտրելու ժամանակն էր անգամ հաշվարկված՝ երեք ամիս, մինչև հաշվառմանդ 90 օրը լրանալը, ընդ որում պարտավոր էիր հաշվառվել սահմանը հատելուց հետո երեք օրվա ընթացքում։ Հակառակ դեպքում կամ տուգանք պիտի մուծեիր (բավականին մեծ) կամ էլ ընդհանրապես վտարվեիր։ 3 օրում հաշվառվելն այնքան էլ հեշտ չէր՝ հաշվի առնելով Մոսկվայի բյուրոկրատական ապարատի՝ խոչ ու խութեր ստեղծող մտքի թռիչքն ու ընչաքաղցությունը։

Այդ տարիներին մոսկովյան մետրոն յուրատեսակ թակարդ էր գրանցում չունեցող «հարգելի» եկվորների համար։ Մետրոյի մուտքերի մոտ (ինչպես ցանկացած թակարդի դեպքում) համեմատաբար հանգիստ է, ու ոչ մի վտանգ չես զգում, բայց հենց հայտնվեցիր ներսում (սկսած մուտքի և անցումային թունելներից մինչև կառամատույցներ ու ելքի թունելներ) սկսվում է որսը, որտեղ դու պիտի այնքան ճարպիկ «որս» լինես, որ քեզ չորսան «ուսադրավոր որսորդները»։ Որոշ ժամանակ անց արդեն սկսում ես հասկանալ պոտենցյալ որսին հայտնաբերելու նրանց չափորոշիչներն ու ավելի արագ ես կողմնորոշվում։ Հետո մշակում ես «որսորդներից» խույս տալու քո սեփական մեթոդները (քանի որ առանց մետրո Մոսկվայում դժվար է նույնիսկ մեքենա ունեցողների համար)։ Մեթոդների մեծ մասը ես փոխ առա ուշադիր նայելով ավելի ստաժավոր եկվորներին։ Օրինակ՝ պիտի քայլես մարդկային հոսքի՝ «որսորդների» համար առավելագույնս անհարմար՝ հակադիր կողմում, հնարավորինս արագ, ինքնավստահ, մոսկովյան ստանդարտ հագուկապով, քայլես այնպես, որ նրանց համար անհնար լինի առանց մի քանի հոգու հրմշտելու և գոռալու քեզ հասնելը։ Կամ հագնվում ես այնքան ցայտուն, ցցուն ու երևացող, որ նա քեզ կամ գժի տեղ դնի, կամ ուղղակի որոշի «շառից հեռու» մնալ։ Մեթոդները բազաթիվ էին, առիթի դեպքում կպատմեմ։

«Հարգելի» բառն էլ քիչ վերևում պատահական չեմ չակերտել, քանի որ ինչպես հետո պարզեցի, բավականին երկար ժամանակ և մի քանի դիվանագիտական ու «փողատիրազավակային» ծեծկռտուք ու սկանդալ էր պահանջվել, մինչև կարողացել էին մոսկովյան ոստիկանությանն ու ՕՄՕՆ-ին բացատրել, որ նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններից եկած «գաստարբայտերներն» էլ են մարդ, ոչ թե «չուրկա», ինչպես ընդունված էր նրանց շրջապատում, և խիստ հրաման էին ստացել հարգանք ցուցաբերել այլոց հանդեպ։ Հրամանն իհարկե կատարում էին, բայց եկվորներին ուղղված «հարգելի» բառը նրանց շուրթերից այնքան արհամարհանքով ու հեգնախառն էր հնչում, որ ավելի լավ է «հեյ, չուրկա» ասեին։ Ես դա պարզեցի այն օրը, երբ ոտիկանության ավագը նայեց հաշվառումիս, անձնագիրս ­արհամարհական խոթեց գրպանն ու ասաց.

— Ըհը՜, էս էլ արդեն երրորդն է բռնվում… Գրանցումդ սարքովի է, «հարգելիս»։- Անձնագիրս գրպանը խոթելուց առաջ ցույց տվեց չգիտես որտեղից կողքին հայտնված քաղաքացիական հագուստով ավելի բարեկազմ երիտասարդին ու բազմանշանակ ժպտաց.- Հիմա բաժին կգնանք ու քրգործ կհարուցենք։

Ես արդեն երեք ամսից քիչ ավելի էր, որ Մոսկվայում էի ու արդեն բավական ծանոթ էի իրավիճակին, «պոնտով» ինձ չէր վախեցնի։

— Նախ,- ասացի,- անգամ եթե բաժին եք տանում ու պիտի գործ հարուցեք, անձնագիրս վերցնելու իրավունք չունեք, անգամ եթե կեղծ լինի։ Երկրորդը. ոչ թե գրանցում է, այլ հաշվառման թերթիկ, որի վրա հաշվառող բաժնի հեռախոսահամարը գրված է, որ կասկածի դեպքում կարողանաք զանգել ու ստուգել…- այդ ընթացքում նրա դեմքի ինքնագոհ ժպիտը կերպափոխվում էր անհասկանալի մի շվարածության, նա ակնհայտորեն չէր սպասում, որ առանց արևելյան «ակցենտի» գրական ռուսերեն խոսք կլսի, իսկ ես հանգիստ շարունակում էի.- բացի այդ, բաժնում ինձ թուղթ ու գրիչ են տալու, որ ես բացատրագիր գրեմ։ Ես իհարկե մանրամասն կնկարագրեմ եղելությունն ու մեր զրույցը։ Մինչ այդ կզանգեմ դեսպանատուն։ Իսկ հաշվառմանս իսկական լինելը կպարզեն մի քանի րոպեում…

— Լսի,- ասաց նա,- դու ոնց որ այնքան էլ «չուրկա» չես, ազգությամբ ո՞վ ես։

— Հայ եմ։ Բայց դա ի՞նչ կապ ունի։

— Էն, որ ահագին գրագետ ես խոսում, էս գծով կպչելու տեղ չկա…

Ես նրա նահանջը զգալով ակամա անցել էի հարձակման՝ հաշվի չառնելով ոչ մի բան.

— Դուք մարդկանց կպչելու համար եք հերթապահո՞ւմ, թե՞ օգելու։ Հանցագործություն թույլ չտալո՞ւ, թե՞ լեզու իմանալը ստուգելու։ Օրինակ դուք բացի ռուսերենը քանի՞ լեզու գիտեք։

— Ինձ այստեղ ռուսերնն էլ լրիվ հերիք է։

— Բայց չէ՞ որ դուք Մոսկվայի կենտրոնում եք հերթապահում, տարբեր ազգերի ու երկրների ներկայացուցիչներ կարող են զբոսնել…

— Դա, իրենց խնդիրն է, թող իրենց խելոք պահեն, իսկ ինձ, ինչպես ասացի, էստեղ ռուսերենն էլ հերիք է։

— Իսկ եթե օգնության կարիք ունենան, կամ ասենք ցանկանան բացատել, որ իրենց նեղացրել են կամ հարձակման զոհ են դարձել…

Նա կարկամել էր ու ինձ նայում էր կատաղությունից պլշած աչքերով, և հասկանալի էր, որ ներսը հրաբխի պես բորբոքված էր։

— Չուրկան,- ասացի,- դա փոքրիկ կոճղն է։ Դուք, նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններից եկածներին այդպես եք ասում, քանի որ ձեր հարցերին չեն կարողանում պատասխանել՝ լեզուն վատ իմանալու, չիմանալու կամ վատ խոսելու պատճառով։ Դրա համար էլ լռում են։ Իսկ ձեզ թվում է, որ նրանք կոճղի պես անխելք ու բութ են։ Պատկերացրեք, որ դուք հիմա ինչ-որ հրաշքով հայտնվել եք Քվեբեկում կամ Տեքսասում, ու լեզու չիմանալու պատճառով ձեզ ցախավել են անվանում…

Այստեղ հասկացա, որ պիտի լռեմ, քանի որ ավագ սերժանտն արդեն հանել էր ռետինե մահակն ու փթփթացնում էր սեփական ափին։ Հաջորդ թիրախն ակնհայտորեն մեջքս էր լինելու, բայց քաղաքացիական հագուստով երիտասարդն արագ մոտեցավ ավագ սերժանտին.

— Հանգի՛ստ, հանգիստ, Կոլյա, տո՛ւր սրա անձնագիրը,- անձնագիրս վերցրեց ու դարձավ ինձ.- արի՛։

Ինձ մի կողմ տարավ։ Կոլյան շրջվել էր։ Առանց ատելության, բայց մի տեսակ կիսահարգանքով ու քողարկված զայրույթով անձնագիրս խոթեց գրպանս ու ասաց. «Չքվի՛ր էստեղից»։

Կոլյան էլ, քաղաքցիական հագուստով երիտասարդ ոստիկանն էլ, մոսկովյան «ատամնանվիկներից» շատերի նման միգուցե շատ լավ մարդիկ են ընկերների ու ընտանեկան միջավայրում, բայց երբ նրանք դառնում են այն, ինչ իրենց դարձրել է այդ հսկա հրեշը, ապա անմիջապես փորձում են քեզ փշրել, քանի որ իրենց նման չես, իրենց համար օտար մարմին ես։ Առանց պահապան հրեշտակների չկոտրվողն այստեղ գոյատևել չի կարող։ Փառք Աստծո, Նա ինձ պահապան հրեշտակներ տվել էր, ու բավական շատ…

ՊԱՀԱՊԱՆ-ՀՐԵՇՏԱԿՆԵՐԸ

Պահապան հրեշտակներ ես միշտ ունեցել եմ, թե արրական, թե իգական սեռի։ Դժվարը նրանց ճանաճելն է։ Մոսկովյան պահապան հրեշտակներն ինձ բավական արագ գտան, թեև իմ մշտական պահապանների հովանին մինչ օրս էլ առկա է։

Առանց իմ մոսկովյան «պահապան-հրեշտակների» ես հասատ այս տողերը գրելիս չէի լինի, այլ լավագույն դեպքում մոսկովյան մանր գործարար կամ բարձր վճարվող աշխատակից կլինեի, վատագույն դեպքում՝ մեձմոսկովյան ճահիճներում փտելիս (այն ժամանակ դիակիզարանների մասին շշուով էին խոսում, ու դեռ թանկ հաճույք էր համարվում)։ Եվ իհարկե, ալֆոնս դառնալու տարբերակն էլ չարժե հաշվից դուրս թողնել, թեև աչքիս առաջ մի քանի տխուր օրինակներ կային, թե ինչպես են ալֆոնսները կամաց-կամաց վերածվում «փալասֆոնսերի»…

Մոսկովյան իմ այդ «պահապան-հրեշտակները» տարբեր կարգեր ունեին, ազգութուն, սեռ… Այս թեմաներով նկարված հոլիվուդյան ֆիլմերի նման, նրանք հայտնվում էին ակամա, երբ նրանց կարիքը խիստ անհրաժեշտ էր ինձ։ Կային այնպիսիք, որոնց կարելի էր հրեշտակապետ կամ հրեշտակապետուհի անվանել, և նրանք քիչ չէին, բայց կային նաև դրվագային հրեշտակնր, որոնց հանձնարարված էր հանգուցալուծել կոնկրետ այդ մի դրվագը։ Օրինակ, գրական մի երեկոյից հետո, երբ հրեշտակուհու հետ այնքան էինք խմել, որ «ծովը ծնկներիցս» էր ու ժամանակը կանգ էր առել, հանարծ եկավ գրական սալոնի փակվելու մասին լուրը։ Մոսկվացիներն անմիջապես նետվեցին իրենց մեքենաներն ու մեկնեցին, իսկ ես մնացի շվարած. նույնիսկ մետրոն էր փակ։ Իմ «հրեշտակն» ասաց. «Արի, ես տեղ գիտեմ, որտեղ կարող ես մնալ»։ 15 րոպե քայլելուց հետո հասանք ուսանողական ինչ-որ հանրակացարան։ Հերթապահներին ինչ-որ բան ասաց, հետո տեսա թաքուն փոխանցվող 500 ռուբլիանոցը։ Հետո ուղեկցեց մի սենյակ, որի լույսը վառել չէր կարելի։ Զանգեց ամուսնուն, ասաց, որ լրագրողական հետաքննություն է վարում (իրեն անվանում էր «բանաստեղծալրագրողուհի»), ու եթե ուշ եղավ, ապա կմնա խմբա­գրատանը, չի գա։ Հետո մի լավ հետաքննեցինք միմյանց։ Հետաքննության արդյունքում  ես պարզեցի, որ նա միայն արտաքուստ էր թվում ձիգ ու ջահել, իսկ թե ինքն ինչ պարզեց՝ չգիտեմ, բայց մի երկու օրից խաբար ուղարկեց, որ շտապ զանգեմ, գործ կա։ Ասաց, որ հայերենից թարգամնելու կարճլիկ տեքստեր կան, և որ խմբագրությունը դրանց դիմաց լավ կվճարի։ Երբ արդեն գրեթե վերջացնում էի, իր համար էլ անսպասելի կերպով եկավ ամուսինը։ Ծանոթացանք։ Ամուսինը բավական հաճելի տպավորություն թողեց։ Ինքն ինձ փոխանցեց խոստացված գումարն ու ափսոսանքը դեմքին՝ դուրս եկավ ամուսնու հետ։  Աշխատանքի ծավալի հետ համեմատած գումարն իրոք լավն էր, չհաշված կեսլիտրանոց քաղցր գինին, որ թաքուն դրել էր իմ ուսապայուսակի մեջ, որ իր վրա կասկած չլինի։  Ես էլ դուրս եկա, բայց դրսում դարձյալ խոր գիշեր էր։ Մի բան էր մխիթարում՝ ամառ էր։ Մոսկովյան գրեթե բոլոր ծայրամասերի նման երկու հսկայական բազմաբնակարան շենքերի միջև (դրանցից ամեն մեկում համարյա մի մեծ հայաստանյան գյուղ կտեղավորվեր իր բնակչությամբ և մանր ու խոշոր անասնատեսակներով) գտա պուրակը, որտեղ պիտի մեկուսի նստարան գտնեի։ Դեպի պուրակի խորքը գնալիս մոտակա նստարանին տեսա երկու շատ սիրուն դեռահաս աղջիկների, 15-16 տարեկան, որոնք հենց շշից օղի էին խմում, հերթով։ Հրեշտակային, աննման գեղեցկություն ունեին։ Խոսում ու հռհռում էին շատ բարձր։ Թվում էր, սրանց բերանից միայն «օվսաննաներ» պիտի հնչեն, բայց նրանց հրեշտակային բերաններից դուրս եկածը միայն սեռական օրգանների ու տարաբնույթ սեռական գործողություների նկարագրություններ էին։ Որպես կանոն նման վարքի ու գեղեցկության հրեշտակներին ուղեկցում են սպորտային կազմվածքով, մկանուտ երիտասարդներ, որոնց հանդիպելու ո՛չ ցանկություն կար, ո՛չ իմաստ, ուստի ես ճամփաս շեղեցի դեպի այգու խորքը։ Մոտ 15-20 մետր այն կողմ տեսա բերանքսիվայր մեկնված, անհասկանալի ձայներ հանող մի էակի։ Քիչ այն կողմ, մթնում ծվարած էր ինձ համար բաղձալի նստարանը, որի կողքին, ևս մի հոգի կար, որ նույնպես մռմռում էր տարօրինակ կերպով։ Երկուսն էլ, դատելով կազմվածքներից և մռմռոցի տեմբրից, տղամարդ էին։ Զգուշորեն սկսեցի քայլել՝ օղակ գծելով, որ կողքից նայողի համար «շառից հեռու» մնալու ցանկությունս ոչ թե փախուստ դիտարկվի, այլ հենց «շառից հեռու» մնալու ցանկութուն։ Արահետը դուրս էր բերում դեպի աղջիկների գրաված նստարանը։ Անցա` նստարանից բավական հեռու մնալով, բայց թիկունքից լսեցի աղջկա հարբած ձայնը.

— Հեյ, «կազյոլ», էդ ո՞ւր, բա մե՞նք։

Ես ներքուստ գերլարված (այստեղ շատ հաճախ կռիվ սարքողը հենց աղջիկներն են), բայց արտաքուստ հանգիստ ու սառնասիրտ շրջվեցի.

— Ե՞ս։

— Վայ, չէ, քեզ հետ չէի,- հետո մի տեսակ անհասցե, ոչ այն է՝ ինձ, ոչ այն է՝ ընկերուհուն, հարցրեց.- ո՞ւր են էդ «կազյոլները»։

Ակնհայտ էր, որ բերանքսիվայր պառկածին ու տարօրինակ մռլտոց հանողին էր որոնում։ Ես գլխով ցույց տվեցի նրանց գտնվելու վայրի ուղղությամբ։ Նա մի քանի քայլ գնաց դեպի ցույց տվածս կողմը, բայց նրա ներսում ընդունած ալկոհոլի քանակն ալեկոծվեց ու հրեշտակուհին քիչ մնաց տապալվի ճոճքից։ Ծառից բռնվելով՝ ասաց.

— Թող գնան (կյուրեղատառ բուն սլավոներենով տղերքին ուղարկեց անհայտ սեռական օրգանի գիրկը)…- հետո նայելով արդեն դատարկված օղու շշին՝ դարձավ ինձ,- մոտդ խմելու բան կա՞։

Ես ցույց տվեցի գինին.

— Կա, բայց թնդության աստիճանն իջեցնելը լավ չի, կարող ես անջատվել…

— Բացի՛,- մեզ մոտեցած ընկերուհու հետ ասացին գրեթե միաձայն։

Մոտեցանք նրանց գրաված նստարանին, ու ես հասկացա, թե ինչու էին նրանց ընկերները «հանգել». երեք շիշ օղու կողքին 6-7 հատ «Բալթիկա 9»-ի լիտրանոց դատարկ շշեր էին ընկած, դոզան մի քիչ շատ էին իջեցրել… Գինու առաջին մի քանի կումից հետո աղջիկներից մեկը նետվեց դեպի թփերը, իսկ մուսը, շիշը բերանին տանելով՝ նստեց նստարանին։ Թփերից եկող ձանարկումներից պարզ էր, որ աղջիկն ազատվում է ստամոքսում կուտակված ալկոհոլի ու սնունդի մնացորդ­ների բալաստից։ Նստարանին մեկնվածն ուզեց վեր կենա, որ օգնի ընկերուհուն, բաց չկարողացավ ու աղերսող հայացքով նայեց ինձ.

— Վիկային օգնի, լավ չի։

Վիկային գտա չորեքթաթ վիճակում։ Ասաց.

— Ադեն լավ եմ, հիմա վեր կկենամ…

Օգնեցի, որ վեր կենա։ Ուսերը գրկած հասցրի նստարանի մոտ, բայց հիմա էլ մյուս աղջիկն էր անջատվել, ընկերուհու՝ «Մաշա» կանչին չպատասխանեց.

— Օգնիր Մաշային,- աղերսող հայացքով ասաց հազիվ ուշքի եկած Վիկան։

— Բայց ես բժիշկ չեմ, չգիտեմ ինչ անեմ։

— Տղամարդ չե՞ս,- ինձ համար անսպասելի ասաց Վիկան,- դիր ու հագցրու, նա դրանից է ուշքի գալիս։

Ես կարկամեցի, բայց դեռահասի խորհրդին հետևելն իհարկե ծայրահեղ անմտություն կլիներ։ Արձակեցի վերնաշապկի վերևի կոճակները։ Օղու շշերի կողքին ջրի կիսատ շիշ էլ կար։ Պարունա­կությունը դատարկեցի վզին ու կրծքերին։ Աչքս չէր կտրվում մատղաշ, շարմաղ կրծքերից։ Մի երկու րոպեից սկսցեց ուշքի գալ։ Նստեցրի ընկերուհու կողքին։ Երբ մի քիչ ուշքի եկավ, լուռ գրկեց ընկերուհուն։ Գրեթե չէին խոսում։ Հետո նայեց ինձ, առանց բառ ասելու իջավ նստարանից, քանդեց ջինսե շալվարի կոճակը, շալվարն իջեցրեց՝ մերկացնելով հիրավի եզակի բարեմասնությունները, ոտքերը մի քիչ բացեց, 90 աստիճան թեքվելով՝ բռնեց նստարանի մեջքից ու ասաց.

— Արի արա, թե չէ աչքդ ոչ ծծերիցս ես կտրում, ոչ ոտքերիցս։ Հետո չեմ տա, ես սևերին չեմ տալիս…

* * *

Մի խոսքով, իմ մոսկովյան «հրեշտակները» տարբեր ժամանակահատվածի ու տարբեր գործառույթների համար էին հայտնվում։ Օրինակ՝ մոսկովյան  հայերի մեջ հարգանք վայելող կլորիկ թարգմանիչը, որն, իմանալով Մոսկվա գալուս նպատակը, ցանկություն էր հայտնել հանդիպել, օգնել։ Հանդիպումը ստացվեց այն ժամանակ, երբ ես մի քանի օրով դարձյալ հայտնվել էի անօթևանի կարգավիճակում։ Հանդիպեցինք մետրոյի մոտ։ Մի ժամ զրուցում էինք գալուս հիմնական նպատակի մասին, դրա բարդությունից, ինստի­տուտի ռեկտոր Եսինից, որը նրան հանել էր գործից… Խոստացավ ամեն ինչով օգնել, կոնտակտներ տալ։ Ասաց՝ «կներես, տանս տեղ չկա, նեղվածք է, չեմ կարող անգամ մի գիշերով քեզ ընդունել»։ «Սովորաբար,- զգուշորեն ակնարկեցի ես,-  ես խոհանոցում եմ նստում, քանի որ լուսամուտի մոտ ծխում եմ ու քունս էլ չի տանում։ Շատ-շատ մի տաս րոպե ննջամ»։ Դե ակնարկս էլ ակնարկի նման չէր, գրեթե ուղիղ տեքստով ասացի, որ այդ օրը գնալու տեղ չունեմ։ Ասաց՝ «ախր ես նորմալ խոհանոց էլ չունեմ»։ Նրան հրաժեշտ տալուց հետո ստիպված նորից զանգեցի Գալյային։ Ասաց՝ «Հը, ոստիկա­նությո՞ւն ես ընկել, թե՞ էլի գնալու տեղ չունես»։ Հետո լռությունս ճշգրիտ գնահատելով ասաց՝ «Եթե մոտդ մետրոյի փող կա՝ արի»։ Բայց հանճարեղ թարգմանիչը, որի «վաստակն «ըստ արժանվույնս» չգնահատեց նենգադավ հայրնիքն ու Նոբելյանի ներկայացնելու տեղ՝ մի խղճուկ մեդալ տվեց», ճիշտ էր ասում, իրենցը խոհանոց չէր, «խոհանոց պլյուս» էր։ Դա ես իմացա մոտ մի տարի անց, երբ հանճարի սիրտը «պենտիմ չորս» էր ուզում, ու Յուրան ասել էր, որ ես այն կարող եմ իր համար հավաքել, հենց իրենց տանը։ Ինքը մոռացել էր մեր առաջին զրույցի այդ մասն ու հրավիրեց իր տուն, «պենտիմ չորս» հավաքելու։ Ինքն ու կինն իրոք նեղվածքում էին ապրում, եղած չեղածն ընդամենը երեք սենայակնոց բնակարն էր, ընդարձակ խոհանոցը չհաշված, որտեղ խոհանոցային հատուկ սարքավո­րումներից բացի նաև կնոջ մարզասարքերն էին հանգրվանել։ Երեխաներ էլ չունեին։

Այո, նրանց մեջ կային թե՛ հիրավի պահապան-հրեշտակներ ու հրեշտակապետեր, թե՛ տվյալ պահն ու իրավիճակը հանգուցա­լածուման հասցնելու համար նախատեսված հրեշտակիկներ։ Ու եթե աստվածաշնչյան զուգորդումներով առաջնորդվենք, ապա նրանց մեջ անպայման պիտի լինեին նաև տարբեր կարգի ու չափերի «անկյալ հրեշտակներ», որոնց վարքը, ինչպես իսկական «անկյալ հրեշ­տակների» դեպքում է, չէր կարող զուտ դրական կամ բացասական լինել, նրանք ուղղակի անկանխատեսելի էին։ Դրանցից մեկը Սեթոյիչն էր։

ՍԵԹՈՅԻՉԸ

Մոսկվա գալուց արդեն մի շաբաթ անց պարզ դարձավ, որ հրատապ քայլեր են պետք։ Ստեղծագործական մրցույթի և ընդհանրապես Մ. Գորկու անվան գրականության ինստիտուտի բարձրագույն գրական դասընթացներ ընդունվելու պայմանների մասին ամեն ինչ գիտեի, միայն մի բանն էր անակնկալ. գրողների միության ենթակայությունից ինստիտուտը տեղափոխել էին կրթության նախարարության ենթակայություն։ Ամեն ինչ իրար խառնվեց. ուղեգիրս ոչ մի արժեք չուներ, վրան իսկի չնայեցին էլ. «Հիմա ամեն ինչ այլ կերպ է»,- ասացին։ Պարտավոր էի վճարել որպես արտասահմանցի։ Ստեղծագործական մրցույթն անցած լինելու մասին տեղեկանքը ձեռքս տվին և ուղարկեցին փող ճարելու։

Այստեղ էր, որ հիշեցի Մոսկվայի հայկական կազմակերպություն­ներից Ամենագլխավոր Կազմակերպության ու ընկերոջս այնտեղ աշխատող ծանոթի՝ Ցոլակ Սեդրակիչի մասին։ Հավաքեցի Սաքոյի տված հեռախոսի համարը.

— Բարև ձեզ, ես Ցոլակ Սեդրակիչին եմ խնդրում։

— Ես ձեզ լսում եմ։

— Իմ անունը Ռուդիկ է, ձեր համարն ինձ տվել է…

Հանդիպելու էինք հաջորդ օրը։ Ամենագլխավոր Կազմակեր­պությունը, չնայած իր ամենագլխավոր լինելուն, թաքուն ծվարել էր մանկապարտեզի տիպային շենքում, բակի խորքում, ծառերի մեջ, և անգամ բավական մանրամասն բացատրությունից հետո դժվա­րությամբ գտնվեց։

Հանդիպումն այնքան ինձ ոգևորեց, որ անմիջապես վազեցի՝ բոլոր թղթերս կրկնօրինակելու։ Անգամ բոլոր հրապարակումներիս պատ­ճենները պիտի տանեի։ Ցոլակ Սեդրակիչը նաև ասել էր, որ հարկավոր է ինստիտուտից լրացուցիչ «դավթար» բերել իմ հանճարեղության մասին։ Դա ամենադժվարն էր, քանի որ Մոսկվայում ամեն 100 շնչին 50 հանճար էր հասնում, որոնցից, ինչպես հետագայում պարզեցի, 49-ը հայեր էին, և բոլորն էլ անխտիր Նոբելյան մրցանակ էին ստանալու։

Մի խոսքով, գնացի ինստիտուտ և բացատրեցի իրավիճակը։ Ասացին, որ կարող են միայն վարպետիս՝ չափազանց քմահաճ ու ինքնահավան բանաստեղծ Յուրի Կուզնեցովի արձագանքը տալ, այն էլ՝ որպես բացառություն (սովորաբար ստեղծագործական մրցույթի մասին ոչինչ հայտնի չի դառնում. մնում է արխիվում)։

Այդ թուղթն էլ տվեցին։ Բնորոշումները Սեթոյիչին այնչափ չոգևորեցին, որքան սպասում էր։ Հարցրի, թե ե՞րբ գամ հարցիս վերաբերյալ մի բան իմանալու.

— Զանգի՛ր, զանգով կասեմ, նոր կգաս, զանգի՛ր։

— Բայց ախր միշտ չէ, որ ձեռքիս տակ հեռախոս է լինում։ Տարբեր մարդկանց տներում եմ ապրում, մարդիկ էլ աշխատում են, առավոտյան իրենց հետ տանից դուրս եմ գալիս ու զանգել միշտ չէ, որ կարող եմ։ Իսկ դուրս չգալ չի լինի…

— Իմ գործը չի՛,- ասաց Սեթոյիչը,- մի տեղից զանգի՛ր ու նոր արի, շատ եմ զբաղված լինում։

Արդեն մի ամիս անցել էր։ Ես դեռ համբերությամբ սպասում էի։ Ամեն երկու օրը մեկ զանգում էի Սեթոյիչին և ամեն անգամ մի նոր ու հուսադրող բան էի լսում և որ ամենակարևորն է, իմ մասով շուտով որոշում կլինի, և ամեն ինչ կկարգավորվի։

Բազմազբաղ Սեթոյիչը ինձ հետ ժամերով զրուցում էր հեռախոսով։ Մի քանի կոնտակտ էր տվել, խորհուրդ էր տվել հանդիպել, շփվել… Ինչպես վայել է իսկական «անկյալ հրեշտակին», նա պարբերաբար կերպափոխվում էր և մեկ ինձ շատ պետքական գործ էր անում՝ ծանոթացնելով մարդկանց հետ, որոնք ճակատագրական ազդե­ցութուն ունեցան (օրինակ՝ գրի սիրահար շինարար Կառլենը, որի տանը ծանոթացա Սեդա Վերմիշևայի, Գալինա Կլիմովայի և արդեն ձեզ հայտնի «լրագրողաբանաստեղծուհու» հետ), մեկ էլ այնպիսի մի բան կաներ, որ ուղղակի ապշում էիր։ Քեռիս՝ Արթուրը, որի տանն այդ ժամանակ հանգրվանել էի (մինչև իմ հարցերը լուծվեին), ամեն օր ասում էր.

— Ռուդ, էդ հայերի հետ գործ չունես։ Մոսկվայում ընդհանրապես հայերի ու մանավանդ հայկական կազմակերպությունների հետ գործ չունենաս, կխաբեն կամ «կքցեն»։

— Ի՞նչ ես խոսում,- ասում էի,- մի բանից որ գլուխ չես հանում, մի՛ ասա…

Երբ առաջին զանգից ու հանդիպումից հետո մի ամիս անցավ, առանց զանգելու գնացի Ցոլակ Սեդրակիչի մոտ. համբերությունս հատնում էր։ Ցոլակ Սեդրակիչին ասացի, որ որոշել եմ հերթագրվել ու մտնել Կազմակերպության «գերագույնի» մոտ։ Ցոլակ Սեդրակիչը անհանգստացած ասաց, որ Ինքն այստեղ շատ հազվադեպ է լինում, որ լավագույն դեպքում կարող եմ «զամերից» մեկի մոտ մտնել, բայց այդպես կարող եմ գործը փչացնել, որ ինքը զգուշությամբ հող է նախապատրաստում հարցը տեղին և ժամանակին ներկայացնելու համար։

—    Ո՞նց,- ասացի,- դու դեռ մինչև հիմա ոչ ոքի ոչինչ չե՞ս ասել։

Այստեղ Ցոլակ Սեդրակիչը, խիստ վիրավորված բանիմաց մարդու տեսք ընդունելով, դասախոսություն կարդաց ռուսաստանյան հայ որբերի, անթիվ անհամար խնդրատուների, մեր՝ ազգ չլինելու, պետություն չունենալու, արդեն վերջնականապես կործանված լինելու և, որ ամենակարևորն է՝ ազգային երկու փրկչի գոյության մասին. մեկը ՆԱ էր՝ «Գերագույնը», մյուսը՝ ԵՍ՝ «վաղվա օր կերտող պոետս»…

— Դո՛ւ, Ռուդի՛կ,- մատն օդում պտտելով՝ ասաց իր իսկ ճառից ոգևորված Սեդրակիչը,- պոետ ես, տաղանդավոր պոետ, պիտի հասկանաս, որ այստեղ հարկավոր է չափուձևել ամեն մի քայլը, սա քեզ համար Հայաստանը չի, Մոսկվան է, Մոսկվա՜ն…

— Լավ,- ասացի,- հիմա ես ի՞նչ անեմ, ժամանակն անցնում է, եթե չի լինելու՝ գլխիս ճարը տեսնեմ…

— Մի քանի օր էլ սպասի՛ր, ես գիտեմ՝ ինչպես եմ անելու…

Ի պատիվ իրեն՝ ճարեց։ Բախտս էլ էր բերել. հայերեն լավ թարգմանիչ ունենալու խիստ պահանջ էր առաջացել, և Սեթոյիչի երաշխավորությունը վճռական դեր էր խաղացել։

Նույն շենքի տարբեր հարկերում էինք աշխատում։ Միանգամից «ինստրուկտաժ» արեց, թե ումից զգույշ լինեմ, ում մոտ բերանս շաղ չտամ, ում առաջ շիկնեմ և ում բանի տեղ չդնեմ…

Բնական է, որ Ամենագլխավոր կազմակերպությունը մոսկովյան իմ կյանքում ամենագլխավոր տեղը չէր զբաղցնում, ես ուրիշ ծրագրեր ունեի Մոսկվայի հետ կապված և վազվզում, ծանոթանում էի տարբեր կազմակերպությունների ու անձանց հետ։ Հանդիպումներից մեկի ժամանակ իմացա, որ Մոսկվայում հայկական դպրոցներ կան։ Լրիվ հայկական չէին, բայց… Կազմակերպությունում այդ մասին չեի լսել։

— Լսի՛ր, Սեթո՛յիչ,- ասացի,- ասում են այստեղ՝ Մոսկվայում, հայկական դպրոցներ կան, ուզում եմ գնալ-հանդիպել, տեսնել…

— Չէ՛,- շատ կտրուկ կանխեց Սեթոյիչը,- գործ չունե՛ս, Ռուդի՛կ, էդ դպրոցների գլխին ուրիշ կազմակերպություն է, դու գործ չունես։ Իրենք դա անում են, որ ցույց տան, թե իբր հայապահպան գործ են անում։ Քեզ պետք չի՛։ Նրանց հետ հարկավոր է զգույշ լինել. մադկանց խաբում են, «քցում» են… Քեզ դա կվնասի։ Հազիվ եմ տեղավորել։

— Բայց ախր դպրոցներ են պահում…

— Մենք էլ շուտով կպահենք, շատ գործեր կան, որ պիտի միասին անենք… Դու դեռ կոլեկտիվին մերվիր, «մերոնքակա՛ն» դարձիր… Հետո ամեն ինչ կտեսնես, կգնահատես, կհասկանաս… Մերոնց որակն ուրիշ է։ Ա՛յ այս կիրակի կգաս ԻՏԱՐ ՏԱՍՍ-ի դահլիճ, կտեսնես, թե ի՜նչ միջոցառում է լինելու։ Կտեսնես, թե գործը ո՜նց է լինում…

— Իսկ մերոնք ծրագրո՞ւմ են դպրոցներ բացել…

— Ամեն ինչ էլ ծրագրում ենք… Կամաց-կամաց ամեն ինչ էլ կանենք։ Մոսկվան մի օրում չի սարքվել… Ախր ազգ չենք, էլի։ Վա՛տն ենք, Ռուդի՛կ, շատ վատն ենք։ Ուրեմն մի գրողի ուսման վարձն ի՜նչ է, որ խնդիր են դարձնում։

— Ո՞նց,- զարմացած նայում եմ Սեթոյիչին,- բա էդքան երաշխավորագրերն ու ինստիտուտից բերված թղթերն ինչի՞ համար էին… Եթե չի լինելու, ասա՛, որ գլխիս ճարը տեսնեմ։ Էս ձեր առաջարկած 200 դոլարով Մոսկվայում անգամ պարզ գոյատևելն է անհնար…

— Հնարավո՛ր է։ Ե՛վ գոյատևելն է հնարավոր, և՛ ուսմանդ վարձը տալը։

— Ո՞նց…

Պատասխանի փոխարեն բազմանշանակ տմբտմբացրեց գլուխն ու հեռացավ՝ այդպես էլ չասելով, թե ոնց։ Ինչևէ. «Ուրեմն գիտի՝ ինչ է ասում»,- մտածեցի ես, բայց դպրոցների հարցն ինձ հանգիստ չէր տալիս։

— Բա մենք ինչի՞ց ենք սկսելու։

Զգացի, որ սկսում եմ Սեթոյիչի զահլան տանել։

— Նախ և առաջ,- ասաց Սեթոյիչը,- որ գալիս ես Կազմակերպություն, հայերե՛ն խոսիր, քո հայերենը շատ լավն է, ջահելները քեզ ոգևորված են նայում… Հետո գրադարան կկազմավորենք… Հետո թերթում հայերեն էջ կսարքենք. հայկական խոհանոց, ավանդական բժշկություն… Միայն թե հայերեն էջի մասին առաջարկությունը դո՛ւ արա. քեզ համար «պլյուս» կլինի… Մտածի՛ր, թե ոնց կարելի է դա անել, ի՞նչ թեմաներ վերցնել…

Հաջորդ առավոտյան մտա Սեթոյիչի «կաբինետը»։ Սեթոյիչը դեռ չկար, սենյակում Լյովն էր՝ Կազմակերպության երիտասարդական թևի նախագահը, այսպես ասած՝ երիտասարդների «Արայիչը»։ Նա հերթական «ինստրուկտաժով» էր զբաղված։ Դիմացը երկու երի­տասարդ ուսանողուհի էին նստած։ Լյովն անթերի ռուսերենով բացատրում էր նորեկներին, որ Արշավիր Արայիչը ծակ շալվարով է սկսել հաջողակ գործարարի իր վերելքը։ Իսկ հիմա հասել է այնտեղ, որ գլուխ է կոտրում հայկական հարցի լուծման վրա.

— Հայկական եղեռնի հարցը հիմա միայն իրեն է հետաքրքրում։ Հայաստանի հեչ վեջն էլ չի, միայն խոչընդոտում է։ Հա՛, հա՛, ճիշտ եմ ասում, Հայաստանի հեչ պետքն էլ չի, որ եղեռն է եղել…

— Բարի օր ձեզ,- ասացի իմ անթերի հայերենով։

— Բարև ձեզ,- ժպտացին ուսանողուհիները։

— «Զդրավստվույտե»,- բարեհամբույր ժպտաց Լյովը։

— Ցոլակ Սեդրակիչը չկա՞- դարձյալ անթերի հայերենով ասացի ես ու ավելացրի,- երբ գա, ասա՛, որ մի շատ հետաքրքիր բան եմ մտածել, թող ներքին հեռախոսով զանգի։

Լյովան մի քանի վայրկյան դադար պահեց.

— Սեդրակիչը մի քիչ կուշանա,- անթերի ռուսերենով ասաց Լյովան։

Արդեն երեք ժամ անցել էր, բայց Ցոլակ Սեդրակիչը չէր զանգում։ Անընդհատ սպասում էի, թե ուր որ է կզանգի։ Ճարս կտրած՝ առանց զանգելու իջա։ Սենյակում Լյովան էր։

— Հը՛,- ասացի,- Լյովա՛, Սեթոյիչը չեկա՞վ։

— Չհասկացա,- անթերի ռուսերենով պատասխանեց Լյովան։

— Դու խոսակցական հայերենի՞ն էլ չես տիրապետում։

— Չէ՛,- ասաց Լյովան, — հայերենն ինչի՞ս է պետք։

— Բա Սեթոյիչն ասում էր, որ ես այստեղ պիտի մաքուր գրական հայերենով խոսեմ։

— Դե եթե ուզում եք, որ մեկ-մեկ գործով այստեղ մտնող մի 2-3 բիձա ձեզ հասկանան, խոսեք։ Անձամբ ինձ և մեր երիտասարդական թևին հայերենը պետք չի։ Մենք Մոսկվայում ենք ապրում, ոչ թէ Երևանում,- Լյովայի հայացքի մեջ այնպիսի քամահրանք կար, ասես հետամնաց ու բռի մեկի հետ էր խոսում,- թեև ես կարծում եմ, որ Երևանում էլ առանց հայերենի կարելի է ապրել։

— Ինքը այդպես էլ չի՞ եկել։

— Եկավ, մի ժամ մնաց ու գործով նորից դուրս եկավ։

Պարզ էր, որ զանգելու մասին անթերի հայերենով արած «օսյաթս» մնացել էր անկատար։ Որոշեցի ավելի վստահ ու գործնական լինել։ Առանց Սեթոյիչի օգնության արդեն մի քանի քայլ էի արել. հանդիպել էի «Վեստնիկի» խմբագիր Աշոտին ու ստացել նրա «սկզբունքային համաձայնությունը»։ Նա դեմ չէր հայերեն էջ ունենալուն, բայց դրա համար ինքը ոչ ոքի ոչ մի բան չէր ուզում ասել. «քավորությունն» իմ ու Սեթոյիչի վրա էր. մենք էինք գաղափարի հեղինակը։

Հաջորդ առավոտյան մտա Կազմակերպություն, ու աչքիս զարնեց «Վեստնիկի» թարմ համարը՝ Արշավիր Արայիչի հսկայածավալ հարցազրույցով։ Նա անդրադառնում էր նոր ձևավորվող ռուսահայ համայնքի ամենահրատապ խնդիրներին։ Առանձնահատուկ շեշտադրում կար համայն Ռուսիո հայերի մեջ հայոց լեզվի և հայերի ինքնության պահպանմանը։ Խոսում էր նաև նախապատրաստվող առաջին համահայկական տիեզերաժողովի, որակապես նոր կազ­մակերպության ստեղծման ու դրա խնդիրների մասին։

Շատ ուրախացա. ամեն ինչ ավելի քան լավ էր ստացվում, ամեն ինչ տրամաբանական կապի մեջ էր։ Ոգևորված մտա Սեթոյիչի մոտ։ Սեթոյիչին սկբում չնկատեցի, քանի որ ինքը բավական փոքրամարմին մարդ էր, իսկ սեղանը՝ հսկայածավալ։ Բացի այդ էլ նրա հսկայածավալ սեղանը տոնավաճառի գրենական պիտույքների ցուցասրահ էր հիշեցնում. երևի չկար մի նոր գրենական պիտույք կամ սարք, որ վրան չլիներ (համակարգիչն էլ ձեզ նվեր)։ Եթե ձեզ թվում է, որ նման դեպքում հեշտ է գրասեղանի ետևում նստածին տեսնելը, ապա սխալվում եք։ Մի խոսքով, սկզբից աչքիս  ընկավ ինտերնետի մեջ խրված Լյովան։ Այս անգամ արդեն ռուսերեն դիմեցի նրան.

— Լյովա՛, հենց Ցոլակ Սեդրակիչը գա, ասա թող զանգ տա։

— Ռուդի՛կ, չհասկացա,- հանկարծակի սեղանին շարված պիտույքների մեջ հայտնվեց Սեթոյիչը և նեղացած դեմքով ինձ նայեց,- էլ կատակի ձև չգտա՞ր…

— Վա՜յ, դու էստեղ ե՞ս, կներես, ճիշտն ասած՝ միանգամից չնկատեցի, թաքնվել ես գրենական պիտույքներիդ ետևը։

— Ի՞նչ կա։ Արագ ասա՛, շատ զբաղված եմ, ժամանակ չունեմ։ Հա՜, բարև ձեզ Մարինա Գարեգինովնա, այո, այո…- Միանգամից չհասկացա, որ Սեթոյիչը սկսեց ուրիշ մարդու հետ խոսել՝ միա­ժամանակ ինձ գլխով հասկացնելով, որ մի րոպե սպասեմ։ Խոսեց-վերջացրեց ու դարձավ ինձ.

— Նստի՛ր, մի հատ թեյ խմենք։

— Սեթո՛յիչ,- ասացի ռուսերեն,- Լյովան երեկ չէր հասկացել ասածս, թյուրիմացություն էր, ես մի քանի քայլ արդեն ձեռնարկել եմ, Աշոտի հետ եմ խոսել… Մի խոսքով, հարկավոր է ջահելներին էլ հավաքել ու սկսել հայկական էջի գործը։

Սեթոյիչը ակնարկս տեղը տեղին հասկացավ։ Կարկամեց մի պահ ու վրա տվեց.

— Բա որ դու՝ հայ գրողդ, եթե այստեղ հայերեն չխոսես, ո՞վ պիտի խոսի,- դարձավ դեպի Լյովան,- դո՛ւ ասա, Լյո՛վա, քեզ համար ինչ է, հաճելի չէ՞, որ հայերեն են խոսում։

— Հաճելին հաճելի է,- կմկմաց Լյովան,- բայց ես ախր հայերեն չգիտեմ, իսկ Ռուդիկը արագ-արագ հայերեն ինչ-որ բան ասաց ու դուրս եկավ…

— Դե լավ, հերի՛ք է,- միջամտեցի ես,- գործից խոսենք…

— Սա ամենակարևոր գործերից մեկն է,- չէր հանգստանում Սեթոյիչը, ապա հանկարծ հայերեն ասաց,- թերթում հայերեն բացվածքի մասին մտածե՞լ ես։

— Հա՛,- ասացի,- անգամ մի քանի նյութ եմ նախապատրաստել։

— Հարկավոր է մտնել Կոստան Սպարտակովիչի մոտ։ Դա միայն դու կարող ես անել, գրող ես… Բացի այդ՝ քեզ համար «պլյուս» կլինի։

— Դեմ չեմ, մանավանդ, որ սա գործելու լավ ազդակ կարող է դիտվել,- իր ոճով՝ ձեռքս գլխավերևում պահելով՝ ցույց տվեցի թերթի այն համարը, որտեղ Արայիչը մտահոգություն էր հայտնում ռուսահայերի շրջանում լեզվի պահպանման վերաբերյալ),-  բայց ես,- ասացի,- նոր աշխատող եմ, ինձ հետ պիտի գաս, որ հասկանան, որ ես ինքնագործունեությամբ չեմ զբաղվում։

— Չէ՛,- ասաց Սեթոյիչը,- մենակ պիտի գնաս, ես արդեն այնքան եմ… Ես արդեն հող եմ նախապատրաստել, դո՛ւ մտիր, գրող ես, հայ գրող… Իմ անունն ընդհանրապես մի՛ տուր. ես ուրիշ բաժնի աշխատող եմ. ճիշտ չի հասկացվի…

Կարկամեցի, չէի սպասում նման արձագանք, ընդհակառակը, դրսևորվելու և առաջ գնալու այս գերազանց հնարավորությունից չօգտվելը տարակուսանք առաջացրեց…

— Գիտե՞ս,-ասացի,- այսօրվա համարում կարդացի, որ Կազմակերպության առաջնահերթ խնդիրը ռուսահայ համայնքում լեզվի պահպանումն է։ Դա հային հայ պահելու միակ միջոցն է…

— Գիտեմ, Ռուդի՛կ, գիտեմ,- ասաց ու խրվեց համակարգչի մեջ…

Երկու ժամ հետո մտա Իր առաջին տեղակալ Կոստան Սպարտակովիչի մոտ։ Հարցրեց, թե ո՞նց է ընթանում համահայկական տիեզերաժողովի նախապատրաստական փաստաթղթերի հայերեն թարգմանության գործը։ Ասացի, որ ամեն ինչ լավ է, բայց հիմա ուրիշ հարցով եմ եկել։ Ինչպես և պայմանավորվել էինք, առանց Սեթոյիչի անունը տալու բարձրաձայնեցի 24 էջանոց «Վեստնիկում» հայերեն գոնե մի ներդիր էջ ունենալու ծրագիրը։

Հայաստանում բազմաթիվ բարձր պաշտոններում աշխատած Կոստան Սպարտակիչի դեմքն անթափանց պատի վերածվեց ու ատամների տակից դուրս թռավ.

— Ինձ այստեղ հայերեն պետք չի՛, մենք Մոսկվայում ենք։

Ականջներիս չհավատացի։ Փորձեցի նորից ամեն ինչ բացատրել, որ Գերագույնն Ինքն էլ է հարցազրույցի մեջ կարևորում…

— Նորի՛ց եմ կրկնում,- տվայտանքներից ինձ ազատելով՝ Կոստան Սպարտակովիչը հատ-հատ կրկնեց,- ի՛նձ-ա՛յս-տե՛ղ-հա՛-յե՛-րե՛ն-պե՛տք-չի՛։

Ոչ մի կերպ չէի ուզում հավատալ, որ Սեթոյիչը կանխավ գիտեր, թե ինչ պիտի պատասխանի Կոստան Սպարտակովիչը, բայց ինչպես ռուսական բանակային աքսեոմատիկ ճաշմարտությունն է ասում՝ «չուզել չկա, կստիպենք»։ Հաստատ գիտեր ու դրա համար էլ հետս չեկավ։

***

Ամենագլխավոր կազմակերպության հետ կապերս խզելուց հետո Սեթոյիչին նորից ստիպված եղա հիշել՝ ելնելով ծայրահեղ անհաժեշտությունից։ Արդեն բավական ժամանակ էր անցել՝ մոտ տարի ու կես։ Հասցրել էի բազմաթիվ պատմությունների մեջ ընկնելուց հետո տուն դառնալ ու նորից վերադառնալ։ Նոյեմբերի 12-ից Մոսկվայում էի, բայց մինչև անհրաժեշտ մարդկանց գտա, մինչև նրանք որոշում ընդունեցին, մինչև ինստիտուտում վերականգնման հրամանս տվեցին, դեկտեմբերի 1-ը եղավ։ Առջևում այդ տարիների մոսկովյան «սրբազան ծիսակատարությունն» էր՝ ժամանակավոր հաշվառման արարողությունը։ «Ծիսակատարությունը» բավական երկար տևեց՝ երկու շաբաթ։ Հնարավոր է, որ ինստիտուտի միջազ­գային բաժնում էին ձգձգում՝ ինչ-որ բան ակնկալելով, բայց իմ բոլոր կոնյակներն արդեն վերջացել էին։ Մնում էր սպասել մինչև հույսներն ինձնից կտրեն։ Վերջապես ասացին, որ անձնագիրս կարող եմ ստանալ։ Դժկամ հայցքով անձնագիրս շպրտեցին սեղանին։

Մոսկվան արդեն նախատոնական եռուզեռի մեջ էր։ Արդեն անհնար էր անգամ ցրիչի աշխատանք գտնելը։ Բախտս բերեց այնքանով, որ այդ ժամանակ Արթուրն էր Մոսկվայում։ Գիտեր վիճակիս մասին. մեկ փող էր խոթում գրպանս, մեկ հեռախոսիս հաշվին էր դնում։ Ձևի համար չեմուչում էի անում ու այդ չեմուչում անելուց անգամ զզվում էի. ախր ինչի՞, չէ՞ որ գոնե իր հետ ձևեր թափելու կարիք չկար… Երկու անգամ «լավ զինված» եկավ հանրակացարան։ Երկու անգամն էլ համակուրսեցիներս ճոճվելով էին դուրս գալիս իմ սենյակից։ Սակայն Նոր տարուն Արթուրն արդեն Երևանում էր։ Չորուցամաք նստել էի. բերածս փողը վաղուց արդեն պրծել էր, իսկ համակուրսեցիներս արդեն ցրվում էին։ Մնալու ցանկություն ունեցողները քիչ էին. մոսկովյան Նոր տարին թանկ հաճույք էր, շատերը հազիվ ճանապարհածախս ունեին։

Նոր տարվա նախօրեին հանարկացարանը դատարկվեց, գրեթե մարդ չկար։ Մեր հարկում միայն Մարինան ու Մաքսիմն էին մնալու։ Մարինայի հետ էլ թունդ կռված էի։ Նոր տարին պիտի տոնեի միայնակ։ 12-ից 15 պակաս եկավ Մարինան.

— Ինչ եղել՝ եղել է, արի՛ մեր սենյակ, Մաքսին ո՞նց բացատրեմ, որ այստեղ ես, բայց միասին չենք տոնում։ Առաջին Նոր տարուն դու ամբողջ կուրսին կարողացար հավաքել շուրջդ։ Հիմա երեխան չի՛ հասկանա…

Նայեցի աչքերին. անկեղծ էր խոսում։

—    Լավ,- ասացի,- գնա, մի 5 րոպեից կգամ։

Մի շիշ շամպայն էր, մի քանի թխվածք ու երեք-չորս խնձոր։ Հետո ներքևի հարկերից ուսանողները եկան՝ իրենց ասելով «իսկական գորղների» Նոր տարին շնորհավորելու։ Մոտներն օղի կար։ Սոված փորներիս մի քանի բաժակ «գցելուց» հետո սկսեցինք ճոճվել անգամ նստած տեղներս։

Գնացի սենյակս։ Հարկավոր էր մոսկովյան մտերիմներիս Նոր տարին շնորհավորել, գոնե ամենամտերիմներիս՝ Դիաննայի, Գալի­նայի, Ռևիչի, Ռայայի… Մոտ տասը համարի պիտի զանգեի… Հեռա­խոսս, որ առանց այդ էլ փողային շնչահեղձության նոպաներից չէր ազատվում, արդեն հազիվ էր շնչում։ Երրորդ զանգից հետո փողը վերջացավ, բայց տարօրինակ կերպով չանջատվեց, ինչպես միշտ էր լինում, երբ գումարը վերջանում էր։ Հասցրեցի բոլորին զանգել։ Հետո ծանուցում ստացա, որ կապի օպերատորին պարտք եմ մոտ 300 ռուբլի։ Դրանից հետո հեռախոսս «մեկնեց դրախտ», վայելելու ցանցային լռությունն ու անդորրը…

***

Արդեն ամսի 4-ն էր կամ 5-ը։ Վիճակը շատ բարդ էր. անգամ հաց ու տրանսպորտի փող չկար։ Նոր տարուց ուշքի չեկած Մոսկվան դեռ խումհարի մեջ էր, խանութների մեծ մասը դեռ չէր աշխատում։ Փողոցներից փսխահոտ էր փչում։ Ամենուրեք խումհարից էլ ավելի թանձրացած ռուսական «մատն» էր՝ յոթհարկանի… Մարինան եկավ իմ սենյակ. «Ռուդ, Ռոման ու Իրան եկել են, վաղվանից գործի են գնալու։ Ակնարկել եմ, ինչ որ պետք է։ Որ պարտքով փող ուզես՝ կտան, ես արդեն հող եմ նախապատրաստել»։ Քիչ անց Ռոման եկավ ինձնից պարտքով փող ուզելու…

Միակ տեղը, ուր հալալ քրտինքով աշխատած փող ունեի, Ամենագլխավոր Կազմակերպությունն էր. դեռևս չստացած աշխատավարձս պոկելու հույսեր էի փայփայում։ Միակ մարդն, ում հետ դեռ կարող էի շփվել, Սեթոյիչն էր։ Բացի այդ՝ այնտեղ հասնելու համար տրանսպորտից օգտվելու հարկ չկար. բավական էր 50-55 րոպե քայլել։

Հանրակացարանի հերթապահը ծանոթ էր։ Նրա մոտ դրված հեռախոսից զանգելը խստիվ արգելված էր, բայց զգուշությամբ շուրջը նայելով մեկնեց՝ «Շո՛ւտ արա` մարդ չտեսնի»։ Զանգեցի Սեթոյիչին.

— Բարև՛, Սեթոյի՛չ, երկար խոսել չեմ կարող, կարո՞ղ եմ քեզ մոտ գալ։

— Չէ՛, արդեն գնում եմ, գործ ունեմ։

— Իսկ վա՞ղը։

— Զանգի՛, դեռ պարզ չի։

— Վաղը չգիտեմ՝ ով է հերթապահելու, չգիտեմ թույլ կտա՞ն զանգել։ Կարո՞ղ ես ինքդ զանգել համակուրսեցուս հեռախոսին, կկանչի։

— Ես կմոռանամ, դո՛ւ զանգի։

— Այդ դեպքում առանց զանգի կգամ։

— Չէ՛, զանգի,՛ նոր արի, կարող է շատ զբաղված լինեմ։

— Բայց հնարավոր է, որ չկարողանամ…

— Զանգի՛, զանգի՛ նոր արի։

***

Հաջորդ օրն առանց զանգելու գնացի. անելանելի վիճակ էր։ Դռան ետևից լսվում էր Սեթոյիչի կենսուրախ ձայնը։ Ներս մտա։ Մի քանի հոգով հավաքված՝ թեյ էին խմում։ Ինձ տեսնելով՝ Սեթոյիչը թթվեց.

— Ես ախր խնդրեցի՝ առանց զանգի չգալ։

— Բան չկա,- ասացի,- մի կերպ կդիմանաս իմ անակնկալ այցի ծանրությանը։

Խեթ հայացքներից խուսափելու համար Սեթոյիչն ինձ հանեց սենյակից դուրս՝ միջանցք։

— Հիմա ես ի՞նչ անեմ, առանց զանգելու եկել ես, կես ժամից դուրս եմ գալու…

— Ինձ 10 րոպեն էլ է բվական։ Լսիր, թարգմանության դիմաց չվճարված իմ 200 դոլարն ո՞վ է տալու…

— Ձեռ քաշի, քեզ Բալաբեկ Աղայիչն է «քաշել», իրենից էլ ուզի, ինքն էր քո ղեկավարը, բայց հիմա արդեն ինքն էլ չի աշխատում… Ոչինչ չենք կարող անել։

Մի կերպ աշխատավարձս պոկելու հույսերս վերջնականապես մարեցին։ Այստեղ Սեթոյիչը՝ որպես իսկական ինտելեկտուալ, սկսեց ինչ-որ բարձր բանից խոսել՝ զուգահեռաբար ինձ հանդիմանելով, որ շատ եմ տաքարյուն ու անհանդուրժող, որ ինքը 100 անգամ զգուշացրեց, որ Սերգեյ Գերմանիչի, Լևոն Գեղամիչի, …ի, …ի, …ի հետ գործ չունենամ, որ քանի-քանի ծրագրեր «վարի տվի»… Հետո մենախոսում էր մոսկվահայերի ապագա պլանների ու դրանց մեջ իմ ցավալի բացակայության մասին…

Իսկ ես մտածում էի շատ երկրային բաների մասին, օրինակ՝ ո՞նց եմ սոված փորով ևս մի 3-4 օր ապրելու։

— Մասնավոր թարգմանության գործ չկա՞։

— Կա՛, բայց գրեթե անփո՛ղ, ամեն բանաստեղծության համար 100 ռուբլի։ Էդ էլ ես եմ ստիպելու, որ տան։ Բայց այսեղ պիտի չերևաս, մեզ մոտ քո անունն անգամ նեգատիվ ռեակցիա է առաջացնում։

— Համաձայն եմ,- ասացի,- բայց հաստա՞տ կլինի, ե՞րբ։

— Հա՛, հաստա՛տ կլինի, կզանգեմ։

— Ո՞ւմ բանստեղծություններն են, մո՞տդ են։

— Դե սիրողներ են, իսկական բանաստեղծ հո չե՞ն… Բայց դե մեր եղածն էլ այս է. մեռնող ժողովուրդ ենք, նորմալ բանստեղծներ էլ չունենք… Ողբալի վիճակ է…

Սեթոյիչն էլի մի մեծ դասախոսություն կարդաց մեռնող ժողովրդի արատավոր հոգեբանության, սեփական հոգևոր հարստությունն անտեսելու և համազգային ռաբիսության մասին, որը ես՝ որպես մեռնող ժողովրդի իսկական զավակ, չէի լսում, քանի որ ուշք ու միտքս արդեն սևեռված էր արդեն ոչ թե սոված, այլ կիսասոված թարգմանիչ-խմբագրի դերին։ Նաև կիսասոված լինելու ընթացքում մի նորմալ գործ ճարելուն, որ համատեղլով ուսման հետ հնարավորություն տար վիճակը կարգավորել։

— Եթե մոտդ է, հիմա՛ տուր։ Մի հարյուր ռուբլի էլ փող տուր, հետո հաշվից դուրս կգանք։

— Չէ՛,- մռայլվեց Սեթոյիչը,- չե՛մ կարող, մինչև աշխատավարձ դեռ ահագին ժամանակ կա, ինձ էլ կարող է հերիք չանի։ Մի երեսուն ռուբլի հեց այնպես կտամ, յոլա գնա։ Արի, գնանք տպեմ-տամ։ Իրենք որ փողը բերեցին, իմաց կանեմ։

— Վերցրո՛ւ,- ինձ մեկնեց տպիչից դուրս եկած երկու թերթ,- գոնե գրելու մաքուր թուղթ ունե՞ս։ Ա՛ռ, շատ չեմ կարող, բայց այստեղ մի 30-40 թերթ կլինի, յոլա՛ գնա…

Այստեղ ներս մտավ իմ համար «ուշքը գնացող» Լևոն Գեղամիչն ու դիմեց Սեթոյիչին.

— Սեթոյի՛չ, դու երեկ….,- ապա ինձ ու Սեթոյիչին միասին տեսնելով՝ բազմանշանակ տոնով ավելացրեց,- վերջացնես՝ արի մոտս։

— Ինչի՞ եք մարդու շնչի վրա նստում, Լևո՛ն Գեղամիչ, էս էլ եղավ միջոցառման պատմությունը…

Ոչ ոք չհասկացավ, թե ինչպե՞ս խոսակցությունը վեճի վերածվեց։ Հասկացա, որ գոռոցները, քանի գնա, ուժեղանալու են, կարող է անգամ ծեծկռտուքի վերաճել, իսկ Կազմակերպությունում այդ պահին ինձ շատ էին «սիրում»… Հարկավոր էր շտապ չքվել… Մի շաբաթ հետո բերեցի երկու թարգմանությունները, վերցրի իմ 200 ռուբլին ու դուրս եկա՝ այլևս երբեք այդտեղ չմտնելու հաստատուն որոշմամբ, բայց ինչպես ասում են՝ «պատմիր կազմածդ պլանները Աստծուն, եթե ուզում ես նրան զվարճացնել»…

***

Սեթոյիչի հետ իմ հաջորդ հանդիպումը կայացավ դրանից մոտ կես տարի անց։ Երջանկահիշատակ Հմայակի հետ խոսում էինք Ամենագխավոր Կազմակերպության մասին։ Սեթոյիչին էլ հիշեցինք։ Քեֆներս լավ էր։ Որոշեցի զնագել, Սեթոյիչի ողջությունն իմանալ, վերջապես այնտեղ եղածներից միակ մարդն էր, ում հետ…

— Բարև՛, Ռուդի՛կ,- լսափողից հնչեց Սեթոյիչի մշտառույգ ձայնը,- լրիվ մոռացել ես մեզ։

— Սեթոյի՛չ,- ասացի,- դու միակ մարդն ես մնացել այդ կազմակերպությունում, որի հետ կարողանում եմ առանց բարկության խոսել, դու քեզ քո կազմակապկության հետ մի՛ նույնացրու։

— Մի՛ սկսի, ամեն ինչում դու էիր մեղավոր. հանդուրժող պիտի լինեիր, ոչ թե լեզուդ շաղ տայիր։ Քանի՜ ծրագիր փչացրիր։

— Այսինքն,- ասացի,- այնքան վատն էի, որ կարողցա մի ամբողջ կազմակեպության լավ-լավ ծրագրերը «վարի տալ», ու կազմակերպությունն այնքան ամաչկոտ ու նազուկ էր, որ իմ ամբարտավան պահվածքից նեղանալով, այդ ծրագրերն իրականացնելուց հրաժարվե՞ց։

— Մի՛ սկսի…

— Այսինքն՝ դուք 300-400 էջանոց գրքեր գրեցիք այդ ծրագրերի մասին, և ես կարողացա…

— Մի՛ սկսի՝ ասում եմ։ Ես քեզ հետ ուրիշ գործ ունեմ։

— Լավ, չեմ սկսում, գլուխս նորից կցավի։ Ասա՛, ի՞նչ կա։

— Ուրեմն, Ռուդի՛կ,- սկսեց Սեթոյիչը,- մի լավ ընկեր կա, հայրը ամբողջ կյանքում ուսուցիչ է աշխատել Ախալքալաքում։ Հիմա մահացել է։ Վերջերս է  մահացել։ Ուրեմն ամբողջ կյանքում բանաստեղծություններ է գրել։ Դե բանաստեղծ չի՛, բայց երևում է՝ լավ մարդ է։ Բանաստեղծություններն էլ իր երեխաներին, թոռներին ու ընկերներին են նվիրված։ Հիմա զավակներն ուզում են իրենց հոր գիրքը հրատարակել։ Ճիշտ է, ինքը բանաստեղծ չի, բայց կարելի է օգնել։ Մենք հո վատ բան չե՞նք անում, մարդկանց օգնում ենք, որ իրենց ծնողի հիշատակը հարգեն։

— Կարելի է։ Իսկ ի՞նչ ծավալ ունի։

— Դե մի 60-80 էջ կլինի։ Հարկավոր է մուտքագրել, բաժիններ ու շարքեր կազմել, խմբագրել, սրբագրել։ Ի՞նչ ասեմ, ինձնից լավ գիտես։

— Կանեմ, բայց ինչքա՞ն են վճարում։ Գոնե մի 200 կտա՞ն։

— 300 եմ ասել։

— Մնացածն ինձ պետք չի, դու խոսիր,թող քեզ էլ լավ լինի։

— Ինձ պետք չի,- կտրեց Սեթոյիչը,- դու հազիվ ես յոլա գնում։

Ճիշտն ասած՝ շատ ուրախացա. Մի կերպ գոյատևում էի թերթ էջադրելով, իսկ այս դեպքում վերջապես հնարավորություն էր ստեղծվում պարտքերիս չնչին մի մաս վերադարձնելու։

— Ե՞րբ գամ՝ նյութը տանելու,- հարցրի Սեթոյիչին։

— Ես կզանգեմ,- ասաց Սեթոյիչը։

Անցել էր մի երկու երեք շաբաթ։ Բազմազբաղ Սեթոյիչը համառորեն չէր զանգում, իսկ իմ վիճակը նորից սկսել էր վատանալ։ Որոշեցի չսպասել Սեթոյիչի զանգին ու ինքս զանգեցի.

— Բարև՛, Սեթոյի՛չ։

— Եթե ժամանակ ունես, մի հատ անցիր ինձ մոտ,- բազմանշանակ ձայնով ասաց Սեթոյիչը։

«Ըհը,- մտածեցի ես,- գործը սկսում ենք»։ Մի երկու ժամ հետո իր մոտ էի։

— Բարև՛, Ռուդի՛կ,- ուրախ-ուրախ սկսեց Սեթոյիչը,- ինչ լավ է, որ եկար. քեզ հետ գործ ունեմ։ Ուրեմն լսի, մի լավ ընկեր կա, հայրը ամբողջ կյանքում ուսուցիչ է աշխատել Ախալքալաքում։ Վերջերս է մահացել։ Ուրեմն ամբողջ կյանքում բանաստեղծություններ է գրել։ Դե բանաստեղծ չի՛, բայց երևում է՝ լավ մարդ է։ Բանաստեղծություններն էլ իր երեխաներին, թոռներին ու ընկերներին են նվիրված։ Հիմա զավակներն ուզում են իրենց հոր գիրքը հրատարակել։ Ճիշտ է, ինքը բանաստեղծ չի՛, բայց կարելի է օգնել։ Մենք հո վատ բան չե՞նք անում. մարդկանց օգնում ենք, որ իրենց ծնողի հիշատակը հարգեն։ Հարկավոր է, որ գաս, մի հատ մասնագետի աչքով նայես։ Տեքստն արդեն մուտքագրել եմ, բայց լուրջ աչքի կարիք է զգացվում. բա­նաստեղծական շարքեր պիտի կազմվեն, սրբագրվեն, բանաստեղ­ծություններ կան, որ պիտի մի քիչ խմբագրվեն… Մոտ 80 էջ է։ Մի 500 ռուբլի կտան։ Դա քեզ համար մի քանի օրվա պատմություն է։

Ականջներիս չէի հավատում, չգիտեի ինչ պատասխանել։ Ասացի որ համաձայն եմ, ու սպասելու եմ զանգին, բայց այս անգամ 500 ռուբլի կանխավճար ուզեցի։ Չեմուչում չարեց, տվեց, բայց ասաց, որ պարտքով է տալիս, այս 500-ը գործի հետ կապ չունի։

Հետո դարձյալ բավական երկար ժամանակ Սեթոյիչը չզանգեց։ Թեև հաստատ որոշել էի էլ այլևս իրեն չզանգել, բայց զանգեցի. քանի որ նախօրեին ստացել էի «Դրուժբա նարոդով» ամսագրի հայկական համարի համար նախատեսված հոնորարները և պիտի Հայաստան ուղարկեի կազմակերպականներից որևէ մեկի հետ, որոնք Հայաստան էին գնալու Ամենագլխավոր Կազմակերպության օրերը նշելու համար։ Զանգեցի։

— Բարև՛, Սեթոյի՛չ, Սլավիկն ասաց, որ քեզ զանգեմ. ՀԳՄ տանելու բան կա՝ փող ու ցուցակ։

— Վաղն արի,- ասաց Սեթոյիչը,- համ էլ հետդ գործ կա։ Կգաս, կզրուցենք։

Հաջորդ օրը գնացի։ Սեթոյիչն այսուայնկողմ էր վազում, մեկ հեռախոսով էր խոսում, մեկ համակարգչի մեջ էր ինչ-որ բան փնտրում, մեկ էլ կարգադրություններ էր անում երկու ջահել աղջկա։ Ինձ գլխով արեց, որ նստեմ։ Մի քիչ սպասելուց հետո Սեթոյիչն իր անգնահատելի ժամանակից ինձ էլ փոքր բաժին հանեց.

— Ասա՛։

— Առ էս քեզ փողը, հաշվի, ՀԳՄ ես տանելու, «Դրուժբայի» հոնորարներ են։ Սա էս էլ նամակն ու ցուցակը։ Փողը հաշվեց ու դրեց գրպանը։

— Սեթոյի՛չ,- ասացի,- նամակն էլ է շատ կարևոր։

Գլխով արեց, թե՝ հարց չկա, ամեն ինչ պարզ է։

Հաջորդ օրը հեռախոսազանգ ստացա Երևանից։ Լևոն Անանայանն էր, հարցնում էր, թե ինչո՞ւ ցուցակը չեմ ուղարկել, և ինչո՞ւ է նշված գումարից 500 ռուբլի պակաս։

Նախ մտածեցի, որ իր ասած «գործը» չի ստացվելու և Սեթոյիչն իմ պարտքն այդ գումարից է վերցրել, բայց չէի հասկանում, թե ցուցակն ինչու չի տվել։ Սեթոյիչից վերցրած պարտքի չափով փող ծախսեցի, մինչև թյուրիմացությունը հարթվեց, պակասող գումարը հասցվեց ՀԳՄ, իսկ ցուցակի պատճենի համար ևս երեք անգամ գնացի «Դրուժբա նարոդով»։ Մի շաբաթ անց Սեթոյիչն ինքը զանգեց։ Գնացի։ Ներս մտնելուս հետ վրա տվի.

— Սեթոյի՛չ, ինձ ասեիր, պարտքս վերադարձնեի, ինչո՞ւ էիր հոնորարների վրայից վերցրել, ասացի չէ՞, որ դա իմ փողը չի։

— Ռուդի՛կ,- հաշտվողական տոնով ասաց Սեթոյիչը,- «աէրոպորտում» մի «պակետ» կորցրել եմ, քո նամակներն ու «շարֆս» էլ մեջն էր։ Շատ լավ վզնոց էր, ահագին թանկ արժեր։ Իսկ փողի քանակը չէի հիշում, որքան որ հիշում էի՝ այնքան եմ տվել։ Ի՞նչ անենք, ամեն ինչ էլ պատահում է, մարդը կարող է ընկնել-մեռնել, ի՞նչ անենք… Բայց շատ լավ «շարֆ» էր, լավ էլ թանկ էր…

Ճիշտն ասած՝ արդեն ամեն ինչ հարթվել էր, և նեղանալու պատճառ չկար։

— Լավ,- ասացի,- անցանք։

— Հա,- ասաց, Սեթոյիչը,- քո հետ մի քիչ գործ ունեմ, քեզ համար մի հատ աչքի անցկացնելու գործ կա, կարծում եմ՝ չես զլանա։ Ուրեմն մի լավ ընկերներ կա, հայրը ամբողջ կյանքում ուսուցիչ է աշխատել Ախալքալաքում…

— Հա, գիտեմ,- ասացի՝ հեգնախառն ժպիտով իրեն նմանակելով,- գիտեմ, հիմա մահացել է։ Վերջերս է մահացել։ Ուրեմն ամբողջ կյանքում բանաստեղծություններ է գրել։ Դե բանաստեղծ չի՛, բայց երևում է՝ լավ մարդ է եղել։ Բանաստեղծություններն էլ իր երե­խաներին, թոռներին ու ընկերներին են նվիրված։ Հիմա զավակներն ուզում են իրենց հոր գիրքը հրատարակել։ Ճիշտ է, ինքը բանաստեղծ չի՛, բայց կարելի է օգնել։ Մենք հո վատ բան չե՞նք անում, մարդկանց օգնում ենք, որ իրենց ծնողի հիշատակը հարգեն,- լրջանալով՝ ավելի կոպիտ հեգնեցի,- սկզբում 300 դոլար արժեր, հետո 500 ռուբլի դարձավ, որն ի միջի այլոց արդեն տվել ես, բայց հիմա ուզում ես, որ ձրի՝ ընկերական անեմ, որ տվածդ 500-ը բարեգործություն համարես։ Նյութը տո՛ւր, ես վաղուց եմ սպասում, որ տվածդ փողը վերադարձնեմ։ Կարծում եմ՝ դեմ չես աշխատանքով «փակվելուն»։

Սեթոյիչը մի պահ կարկամեց։ Հետո սկսեց նեղացած տոնով ինչ-որ բաներ մոգոնել, թե այն մեկն ուրիշ գործ էր, որ չստացվեց, որ Ախալքալաքում հո էդ մի ուսուցիչը չի՞, որ բանստեղծություններ է գրել, ևն, ևն…

Համբերությամբ սպասում էի Սեթոյիչի փուքսն իջնելուն. հարկավոր էր նյութը վերցնել, գործն անել ու էս տհաճ պատմությունից պրծնել։ Իսկ Սեթոյիչն արդեն խոսում էր ընկերոջիցս, որ նրան խոստացել է ինձ օգնել, որ էն փողի մասին ինքը վաղուց արդեն մոռացել է, և հիմա, այս գործն անելու համար ինձ 1500 ռուբլի կտա։ Հետո ինձ մեկնեց լազերային սկավառակի վրա գրված նյութն ու 500 ռուբլիանոց թղթադրամը։ Վերցրի։

Մի քանի օր անց զանգեցի։ Շարքեր դեռ չէի կազմել, բայց խմբագրել էի ու բանաստեղծությունների մեծ մասում առկա հակասությունները վերացրել։ Հանդիպեցինք։ Սեթոյիչն ինչ-որ բանից դժգոհ էր, ցույց չէր տալիս,  բայց զգացվում էր, անընդհատ կրկնում էր. «Շարքեր կազմիր, գիրքը երեք մասի պիտի բաժանվի»։ Գնալուց առաջ ասաց. «Եթե դժվարանում ես գալ, «մեյլով» ուղարկի»։

Մի երկու օրից շարքեր կազմեցի, վերնագրեր դրեցի ու պատրաստվում էի փոքրիկ համեստ նախաբան գրել։ Գրեթե պատրաստ նյութը «մեյլով» իրեն ուղարկեցի։ Մնում էր սրբագրել։

Հաջորդ առավոտ ինձ քնից հանեց հեռախոսի զանգը։ Սեթոյիչն էր.

— Ես ափսոսում եմ, որ քեզ երբևէ ճանաչել եմ…

Ապշեցի։ Լսափողից շարունակվում էր հնչել Սեթոյիչի հիստերիկ դասախոսությունը, թե՝ «գրողի տաղանդավոր լինելը սովորաբար չի նշանակում, թե նա լավ մարդ է, որ ինձնից առաջ էլ են եղել նման դեպքեր…»… Նյարդերս չդիմացան. «պաշոլ տի նա…»՝ իրենց կազմակերպության մայրենի լեզվով ուղարկեցի իրենց Կազմա­կերպութուն ու փորձեցի նորից քնել, բայց արդեն ապարդյո՛ւն։

Մի երկու ժամ հետո զանգեց Արշակը՝ Մոսկվայի հայկական կամերային նվագախմբի դիրիժորը։ Ամեն ինչ պատմեցի. սիրտս կպայթեր, եթե մեկի հետ չկիսվեի։

— Ինչի՞ ես զարմանում, Ռուդի՛կ, շատ պարզ հաշիվ է. այդպես է արել, որ մնացած գումարը չտա, ախր իր համար ամենադժվարը շարքեր կազմելն է եղել։ Դրա համար աչք ու ճաշակ է պետք, մնցածը… Քեզ թվում է, թե այդ պապիկի որդիները բութը ստորակետից տարբերո՞ւմ են… Բայց, այ, լավ կազմած շարքերը հնարավոր է՝ կկարողանան տարբերել…

Դրանից հետո նրա զանգերին էլ չէի պատասխանում, իսկ իր տված սկզբնական նյութը՝ արածս աշխատանքի հետ միասին, միացրի իմ  արխիվին, ուր բազմաթիվ հետաքրքիր փաստաթղթեր կան…

Ի ՊԱՇՏՈՆԵ ՀՐԵՇՏԱԿԱՊԵՏԸ

Պետք է ասել, որ ոչ միայն պահապան հրեշտակներն էին ինձ գտնում, այլև շատ նեղ պահերին ես ինքս էի նրանց որոնում, և բավական տենդագին։ Եվ բնականաբար պիտի որոնեի այնտեղ, որտեղ ըստ դասական ըմբռնման նրանք պիտի լինեին, այսինքն՝ հարազատ եկեղեցում, և բանկան է, որ ես հայտնվեցի եկեղեցում դարձյալ այն օրերին, երբ տեղս շատ էր նեղ, բայց պատահաբար չհայտնվեցի այնտեղ։ Իր ամսագրի հատուկ ռուսական համարի գործով Մոսկվա եկած Արթուրի հետ խոսում էի հեռախոսով։ Սկսեցի պատմել գլխիս թափված աբսուրդի հերթական չափաբաժնի մասին։ Ասացի.

— Լսիր, ոնց որ իրոք աբսուրդ երազ տեսնելիս լինեմ։ Ու ոնց որ երազս…- այստեղ ոնց որ մի բան ինձ խայթեր…- Սպասի,- ասացի,- երազը մեր մոսկվահայ հովվապետի ավազանի անունն է, չէ՞։

— Գրեթե,- ասաց ծիծաղելով,- գրեթե։ Իրեն դիմե՞լ ես։

— Ամենագլխավոր կազմակերպությունում իմ սարքած սկանդալից հետո՞… Իմաստ կա՞։ Անընդհատ այնտեղ է։

— Հա,- ասաց,- կա։ Հետո՞ ինչ որ այնտեղ է, նա գործով է գնում, մեծ ծրագրեր ունի…

— Կգնամ,- ասացի,- ճիշտ ես ասում։

Ամենագլխավոր կազմակերպությունում աշխատելու ժամանակ մի քանի անգամ տեսել էի ամենայն ռուսահայոց հովվապետին, սակայն նա մշտապես մտահոգ էր լինում։ Պատճառը հաստատ ասել չեմ կարող, բայց չար լեզուներն ասում էին, որ ռուսահայ հին «հովիվները» հրաժարվել են նրան «հովվապետ» ճանաչել և նա դիմել էր աստիճա­նա­կարգով ավելի բարձր կանգնած եղբորն ու մեկը մյուսի հետևից կարգալույծ անելով՝ «գայլերի բերանն էր տալիս» երեկվա հովիվներին…

Ամենագլխավոր կազմակերպությունից ձեռ քաշելով՝ ես անցել էի ավելի ազատ ռեժիմի։ Մի քիչ էլ մտքերս ժողովեցի ու նրան հան­դիպելու հարմար պատճառ գտա։ Որոշեցի Ամենագլխավոր կազմա­կերպությունում պատի հանդիպած առաջարկս վերակենդա­նացնել այստեղ. առաջարկել ամբողջովին հայերեն կամ երկլեզու թեմական թերթ ունենալ։ Գնացի և հաջողացրի նրան հանդիպել եկեղեցում։ Ներկայացա, մի երկու բառով բացատրեցի ով լինելս։

Խիստ գործնական և ըներական պահվածքով հովվապետը շատ արագ հասկացավ, որ ես նորմալ բան եմ առաջարկում։

Ընդհանրապես նրա գործնականությունն ու անմիջականությունը շատերը խառնում էին «գողականության» հետ, սակայն ես կարծում եմ, որ նա հեչ էլ «գողական» չէր, պարզապես «հավատացյալ հոտի» հետ շփվելիս նախընտրում էր խոսել հոտին հասկանալի լեզվով և դրսևորել իր հոտի գերակշիռ մեծամասնության համար հասկանալի և ըմբռնելի վարքագիծ, իսկ համայն Ռուսիայում ամենատարածվածը, ամենահասկանալին ու ամենահարգին «գողական աշխարհի» բարքերն էին։ Այնպես որ չարժե կենտրոնանալ հովվապետի պահվածքի վրա, քանի որ դա պայմանավորված էր հոտի վարքագծով, փոխարենը նա շատ գործնական էր։ Հետագայում հաջողեց ի մի ժողովել մոսկվահայությանն ու ընդհանուր ջանքերով կառուցել հայկական նոր, մեծ եկեղեցին, իսկ այն ժամանակ հայկական միակ եկեղեցին ծվարած էր Վագանկովսկի հանրահայտ գերեզմանատան հարևանությամբ։

Մոսկվայում հոգևոր դիսետացիա պաշտպանելու եկած երկու երիտասարդ հոգևորականին հանձնարարեց ինձ օժանդակել թերթի ստեղծման գործում։ Ոնց որ թե Ամենագլխավոր կազմակերպությունում իմ չհաջողած ձեռնարկն այստեղ սկսեց միս ու ոսկոր ստանալու միտումներ ցույց տալ։

Երիտասարդ հոգևորականներն իրար հակապատկեր էին։ Մի քիչ գիրուկ հայր Հովակիմն ու հայր Մուշեղը հակոտնյա տեսակներ էին, թեև իրար շատ լավ էին վերաբերվում, բայց նաև աշխատում էին մեկը մյուսի գործերին չխառնվել։ Նրանց հակոտնյա լինելը հատկապես ցայտուն երևաց այն օրը, երբ ինձ ուղարկեցին թեմական համա­կարգիչն ուժեղացնելու համար անհրաժեշտ դետալների գնումներ անելու։ Մուշեղը սկսեց ստուգել ու համադրել բերածս ապրանքը, ապրանքացուցակն ու խանութի կտրոնը։ Այնպես մանրակրկիտ էր ստուգում, որ «КРУ»-ի հազար տարվա աշխատակիցները կնա­խանձեին։ Հովակիմը մռայլված նրան էր նայում (հետո իմացա, որ իրենց շրջապատում նրան Մռայլ Հովակ են ասել)։ Երբ Մուշեղը «բացահայտեց» որ երեսուն ռուբլի չի բռնում, Հովակիմը չդիմացավ.

— Մեր գործով է գնացել, հո տրանսպորտի վրա իր փողը չէ՞ր ծախսելու։ Թե՞ ոտքով պիտի գնար։

Մուշեղն ակնհայտորեն չէր սպասում այդպիսի ընդդիմություն ունենալուն։ Հիասթափված «ռևիզորներին» հատուկ կեցվածք ընդու­նելով ասաց.

— Եկեղեցու համար է, հիմի էլ թող ծախսեր։

— Ունենար՝ ծախսեր, բա որ չունի՞։ Աստված գիտի հաց կերե՞լ է, թե՞ ոչ։

Մուշեղը ձեռքը թափ տվեց ու ընդգծված միայն Հովակիմին դիմելով ասաց՝ «Արի՛, ընդմիջման ժամ է»։ Եկեղեցական աստիճանա­կարգությունն իմանալուց հեռու եմ, բայց հովվապետի բացակայությամբ այստեղ ամեն բան Մուշեղն էր կառավարում։ Մուշեղին միանալուց առաջ հայր Հովակիմն ինձ մի կողմ քաշեց ու թաքուն ձեռքս խոթեց 500 ռուբլիանոց թղթադրամը, որն այդ պահին ինձ համար հսկայական գումար էր.

— Աստված մեզ է տալիս, մենք էլ կարիքավորին պիտի տանք։ Դու վայ թե բան չես կերել, կերածս կուլ չի գնա։

Անկեղծ ասած ահագին ճանապարհ ոտքով էի գնացել, մոսկովյան ավտոբուսի չորս-հինգ կանգառ, որ խնայած գումարով մի բատոն հաց գնեմ։ Ուզում էի ասել, որ կերել եմ, բայց նա առարկություն չընդունող ժեստով ինձ սաստեց ու շրջվելով գնաց։

***

Կարճ ժամանակ անց արդեն բավական նյութ էր կուտակվել, բայց համապատասխան համակարգչային տեխնիկա չկար, որ սկսեինք։ Մի անգամ հովվապետն ասաց, որ էջադրելու համար կարող եմ օգտվել Ամենագլխավոր կազմակերպության հզորագույն համա­կարգիչներից, բայց նկատեց դեմքիս զարմանքն ու հիշեց, որ այնտեղ ինձնից խուսափում են ճիշտ այնպես, ինչպես սատանան մեռոնից կամ իր բուռվառից։ Այլ բան չէր մնում, քան սպասել համապատասխան տեխնիկայի ձեռքբերմանը։

Խելացի լինեի ավելի շուտ կհասկանայի, որ խանգարող ու ավելորդ օղակը ես եմ, անկախ առաջարկիս լավը կամ վատը լինելուց… Իսկ ինձ համար այդ պահին կարևոր էր ոչ թե խելացի լինելը, այլ ազնիվ լինելը։ Ես գիտեի, որ լավագույն դեպքում այստեղ կլինեմ մինչև աշուն, մինչև դասերի սկիզբը։ Ամեն բան անում էի, որ փոխատուցեմ հովվապետի խոստացված 300 դոլարը, որն ինքը պիտի տար, եթե ես չկարողանայի ճարել գումարն ամբողջությամբ ու սկսեի մաս-մաս հավաքել։

Հոկտեմբերի սկզբին, երբ դասերն արդեն սկսվել էին և երբ պարզ դարձավ, որ խոշոր հայկական կազմակերպությունները գրական կապերը վերականգնելու անհրաժեշտության մասին խիստ մտահոգված նամակներից բացի ուրիշ ոչինչ չեն տալու,  Գալյան ասաց. «Ռուդ, այսքան կռիվներից, այսքան դիմակների պատռումից ու բացահայտումներից հետո ամոթ կլինի նահանջելդ, դու պիտի սովորես։ Հետո, մի օր կգրես այս ամենի մասին։ Սկսում ենք մերոնց մոբիլիզացնել, տեսնենք ինչքան կհավաքվի,- կարճ դադարից հետո հարցրեց.- իսկ քո հովվապետը հաստա՞տ է խոստացել»։ «Հա հաստատ»։ Այս խոսքերից հետո առաջին հարյուրանոցը հենց ինքը դրեց։ Գումարի հավաքմանը մասնակցեցին նաև Ռևիչը, Դոլ­բակյանների կազմակերպությունը, մեր մյուս ըներները, իրենց կարողությունների չափ և հովվապետի խոստման կատարման դեպքում ամեն ինչ ստացվում էր, մնում էր նրան հանդիպել կարո­ղանալը, քանի որ դասերի սկիզբն ու Ամենագլխավոր կազմա­կերպության համահայկական «տիեզերաժողովը» համընկան տեղով ու ժամանակով։

Մի քանի անգամ գնացի եկեղեցի, բայց ինչպես բացատեց Մուշեղը, վերջին օրերին անգամ իրենք հովվապետին չեն տեսնում, միայն հեռախոսով են կապվում։ Դա «տիեզերաժողով» եկող հյուրերի ժամանելու հետ էր կապված։ Խնդրեցի հեռախոսով տեղեկացնել, որ միայն իր խոստացած գումարն է պակասում, որ արդեն մաս-մաս հավաքել ենք… Բայց հուսահատության նման մի բան իջավ վրաս, քանի որ Մուշեղի աչքերն ու խոսելու տոնն ուրիշ բան էին հուշում, թեև դա կարող էր նաև իմ սուբյեկտիվ ընկալման արդյունքը լիներ։

Մոտ մի շաբաթվա տենդագին որոնումներից ու անպատասխան հեռախոսազանգերից հետո դիմեցի խորամանկության. հովվապետի հեռախոսին զանգեցի Ջուլյետայի «գոլդ» համարով հեռախոսից։ Ձայնս նրա մոտ ակնհայտ տհաճություն առաջացրեց։ Ասաց, որ ամբողջ օրը հյուրերի հետ է լինում, որ վաղը ժամը ժամը 12-ին լինեմ լյուքս դասի հյուրանոցի սպասասրահում, իջնելիս կտա ու կանցնի։

Հաջորդ օրը «տիեզերաժողովի» հանդիսավոր բացման օրն էր։ Ես ժամը 11։30-ից հայացքս վերելակին ու ելքի դռանը հառած նստած էի հյուրանոցի սպասասրահում։ Անկախ նրանից, որ ժամն արդեն 14-ին մոտ էր, և հովվապետին գոնե հեռավոր նմանություն ունեցող որևէ մեկը չէր երևացել, ես դեռ համառորեն նստած էի։ Զանգերս էլ չէին գնում։ Մյուս, փորձնական զանգերս գնում էին, բայց իրեն զանգ չէր գնում։ Հյուրանոցի աշխատակազմը նկատել էր իմ այդ համառությունը և ըստ երևույթին ինձ վարձու մարդասպանի տեղ էր դրել։ Մոտեցան երկու ամրակազմ տղամարդ և նրանց «շեֆը»։ Շատ քաղաքավարի հարցրին թե ում եմ սպասում։ «Շեֆին» նայելով հասկացա, որ հայ է, կամ էլ հենց հյուրանոցի տերն էր։ Արագ-արագ բացատրեցի թե ով եմ, ում եմ սպասում, և ինչի համար։ Նա առանց ավելորդ հարցերի ասաց. «Հըլը համարը ցույց տուր»։ Հեռախոսս տվեցի իրեն։ Հանեց իր հեռախոսը, համարները համեմատեց։ Ասաց՝ «ճիշտ է»։ Հետո իր հեռախոսով հավաքեց հովվապետի համարն ու ասաց. «Արա՜, բա դու մարդ ե՞ս, էս տղուն խի՞ ես ստեղ նստացրել ու հեռախոսը «չոռնի» քցել»։  Մանրամասները եմ հիշում, բայց «շեֆը» հասկացրեց, որ ամեն ինչ գիտի։ Դա ես հասկացա այն պահին, երբ ասաց. «Ուզըմ ե՞ս, էդ փողը ես տամ, հետո ռասչոտ կըլնենք»։ Հետո կարճ դադարից հետո (լսում էր, թե ինչ է ասում հովվապետը) ասաց ինձ.

— Ապեր, ուզում ես՝ ոտքով գնա, հեռու չի, ուզում ես՝ մետրո նստի, երկու կանգառ հետո կիջնես (ասաց ճշգրիտ հասցեն)։ Դուրս կգա ու փողը կտա։ Եթե հանկարծ զանգիդ չպատասխանի՝ ինձ կզանգես, իմ զանգերին չի կարա չպատասխանի։

Երբ հասա նրա ասած վայրն ու զանգ տվեցի, հեռախոսին պատասխանեց վարորդը։ Դուրս եկավ, ձեռքս խոթեց 200 դոլար ու գնաց։ Խոստացածից քիչ էր, բայց դիմացս վարորդն էր, ոչ թե հենց ինքը։

Այդ պահից սկսած ես հասկացա, որ այլևս Գորկու անվան ինստիտուտի ուսանող եմ։ Ճիշտ է խոստացվածի չափով տալու պարագայում ես կլինեի գոնե մի ամիս սոսկ ցամաք հացով ապահովված ուսանող, բայց այս պարագայում դառնում էի բառիս բուն իմաստով սոված ուսանող։ Ամբողջ հույսս ինստիտուի ճաշարանում օրը մի անգամ տրվող սնունդն էր ու տանից ուղարկված սուրճը։

Առանց ժամանակ կորցնելու հասա ինստիտուտ։ Պայմանագիր, հանրակացարանի թույլտվություն և նման ամեն բան արվեց ռե­կորդային արագությամբ։ Վճարեցի ու բացարձակապես դատարկ գրպանով դուրս եկա ինստիտուտից։ Իմ առջև Տվերսկոյ բուլվարի գիշերային լույսերով լուսավորված ծառուղին էր…

Արդեն ուշ ժամ էր, ծառուղին լրիվ դատարկ էր։ Ճիշտ այնպիսի ամայություն էր, ինչպես այդ պահին իմ ներսում էր։ Այդպիսի զգացողությունառաջանում է բարձունք հաղթահարելիս, երբ վերջին ճիգով հայտնում ես գագաթին, ու գիտես որ հասել ես, բայց արդեն անգամ շուրջդ նայելու ուժ չունես, ուզում ես ուղղակի փլվել գետնին…

Ինստիտուտից դուրս գալիս զանգել ու ճշտել էինք, որ հանրակացարանի պարետը տեղում չէ։ Զանգեցի Գալյային։ Ասաց.

— Արի, սեղանին ինչ պետք է՝ կա, մենք ընդունվելուդ կենացը չենք խմել։

— Մի ժամից հազիվ հասնեմ։

— Գիտեմ,- ասաց Գալյան,- տես չմրսես, անձրևը ձյան է փոխվում։

Ներս մտնելիս Գալյան նայեց բարալիկ աշնանային բաճկոնիս ու գլուխը թափ տվեց.

— Էստեղի ձմռանը դրանով չես դիմանա։

— Կդիմանամ,- ասացի,- էդպիսի՞ բաներ ենք հաղթահարել…

Սեղանին գինի էր, պանիր ու նոր թավայից հանված շատ տաք կարկանդակներ…

ՄԱՍ Բ

ՈւՐԻՇ ՄՈՍԿՎԱ

Երբ Հովիկին հրաժեշտ տվեցի ու տուն էի դառնում, հանկարծ հակացա, որ մոսկովյան իմ տարիների մասին ուղիղ սյուժետային գծով պատմելն անհանր է և անիմաստ, քանի որ իմ ուսումնառությանն առնչվող իրադարձություններ տեղի էին ունենում ոչ միայն ինձ հետ և իմ շուրջ, այլ մի քանի հարթություններում և հաճախ հենց իմ բացակայությամբ։ Ես դարձել էի մի յուրահատուկ առանցք, բարալիկ մի գիծ, որն ինքնին միգուցե իրենց մեծ բան չէր ներկայացնում իբրև օբյեկտ, բայց իբրև առանցք իր շուրջ գեներացրել էր այնպիսի դաշտ, որտեղ շրջապտույտի մեջ հայտնված փոթորկվում էին ոչ միայն պարզ ու հասարակ մարդիկ, այլև այնպիսի դեմքեր, որոնց մասին հիմա լեգենդներ են շրջում։ Ուստի այս կետից սկսած պատումիս սյուժետայն կամ ժամանակագրական գիծ հաղորդելն այլևս անիմաստ է, ավելի լավ է ես ուղղակի պատմեմ մարդկանց մասին, իսկ իրա­դարձություններն ու ժամանակագրությունը ինքը կերևակվի։ Ուստի վաղօրորք ներողություն եմ խնդրում պատճառահետևանքայն կապերի բոլոր հնարավոր կրկնությունների համար, իսկ ես ուղղակի կպատմեմ մարդկանց մասին, սկսած ամենասովորական «խոպան­չուց», մինչև հոգևոր առաջնորդները, քաղաքական այրերն ու ամե­նաբարձր համարում ունեցող մտավորականները։

ԳԱԼԻՆԱՆ

Գալյայի հետ ծանոթացանք հայ շինարար Կառլենի տանը։ Կառլենը շինարար էր, որը թեև բավականին թույլ բանաստեղծություններ էր գրում, բայց դա չէր խանգարում, որ նրա տուն հաճախակի այցելեն բավական հայտնի և սիրված գրողներ։ Նա հմայիչ լայն ժպիտ ուներ և բաց սիրտ։ Պոետները նրան սիրում էին առատաձեռն ու հյուրընկալ լինելու համար, իսկ ինքը սիրում էր բանաստեղծների միջավայրը, քննարկումները, զրույցները և միջոցներ չէր խնայում այդ միջավայրը ստեղծելու համար։

Գալյայի հետ մեր մտերմությունը սկսվեց այն օրերին, երբ ես կիսախենթացած վիճակում էի։ Մի կողմից ինստիտուտում սովորել-չսովորելու անորոշությունն էր (թեև համարվում էի ընդունված, միայն վարձն էր մնացել), մյուս կողմից կենցաղային անորոշությունը (Բալաշիխան հեռու էր, իսկ գործերս՝ Մոսկվայի ամենասրտում)։ Մոսկվայում բնակվելու տարբերակը այստեղ աշխատանք գտնելն ու բնակարան վարձելն էր (որն այդ պահին անիրական էր ոչ միայն իմ ցանկություն ունենալ-չունենալու պատճառով, այլև բյուրոկրատական բազմաթիվ խոչընդոտների), կամ Ջուլյետայի տանն ապրելը, որն օր օրի բարդանում և անհնար էր դառնում։ Ես միշտ կարծում էի, որ սիրո և պատանեկան կրքի այդ հրաբուխը հանգել է, բայց բանից պարզվեց՝ ընդամենը քնել էր ու ժայթքեց այնպիսի ուժով, որ ես լրիվ կորցրեցի ինձ։ Դա ակնառու չէր այն ժամանակ, երբ ես իմ կրքի սուբյեկտից հեռու էի, բայց բավական է հայտնվեր կողքիս և… Մի շրջան նրա մասին հիշելն էլ բավական էր, որ ես կերպափոխվեի։ Գալյան դա հասկացավ միանգամից։

Կառլենի տանից դուրս գալիս նա հեռավորություն էր պահում, բայց ի միջայլոց խնդրեց բանաստեղծություններիս տողացիներն իրեն տալ։ Ես ինձ մոտ եղած երեք օրինակից մեկը նրան տվեցի։ Մի քանի օրից զանգեց, հրավիրեց թեյ խմելու։ Գնացի՝ ճանապարհին խորհելով հնարավոր սիրային արկածի մասին։ Ախր արտաքուստ նրա տարիքը չէր զգացվում։ Այդ օրը պիտի Հայաստան գնացող մի ընկերոջ հետ հանդիպելուց հետո գնայի Գալյայենց տուն։ Հանդիպումը վերածվեց մի-մի բաժակով քեֆ լավացնելու։ Գալյայի տուն հասա արդեն հարբած։ Նրա հյուրասիրած թեյն ու պոեզիայի մասին զրույցները հարբածությունս չթուլացրին։ Բայց հենց փորձեցի դիպչել իրեն՝ մատը դրեց շուրթերիս ու ասաց. «Ես քո մոր տարիքին եմ, ես քո մոսկովյան մայրն եմ, դու հո չե՞ս պատրաստվոււմ քնել մորդ հետ»։ Այդ բառերն ասես սառը ցնցուղ լինեին, որոնք ոչ միայն կանգնեցրին ինձ, այլև իսպառ հանեցին հարբածությունս։ Փոխարենը վրա հասավ հոգնությունը, վիրավորանքը, անպատասխան կրքի ցավը, անելանելի թվացող վիճակը, ու ես տղամարդավարի անարցունք լալիս էի՝ պատմելով այդ ամենի մասին, իսկ Գալյան թեյ էր լցնում բաժակ բաժակի հետևից… Հետո ասաց. «Գնա քնելու, անկողինդ պատրաստ է, վաղը հյուր ենք հրավիրված»։

Հաջորդ առավոտյան արթնացա հեռախոսիս զանգից, Ջուլյետան էր։ Կատաղած էր։ Ես արդարանալու խոսքեր էի փնտրում ու չէի գտնում։ Երբ հեռախոսը կախեց, Գալյան ասաց.

— Քո պատմածից ես մի բան եմ հասկանում. Նա քեզ եղբոր նման է սիրում, իսկ քո մեջ այլ զգացմունք կա։ Ես գիտեմ, թե երևակայությունդ հիմա քեզ ուր տարավ, բայց իզուր հույսեր չփայփայես, նա ոչ թե հետդ կռվեց խանդելուց, այլ այն պատճառով, որ երեկ իրեն չէիր զգուշացրել, որ չես գնալու… Ախր նա մոսկվացի է, լավ գիտի ինչեր կան, անհանգստանում է։

Գալյան ասես մի դույլ սառցաջուր լցներ իմ արդեն բորբոքված երևակայության կրակի վրա, քանի որ առանց մեր զրույցի մանրամասներն իմանալու ճշգրիտ հասկացել էր կռվի ու տհաճ զրույցի բուն պատճառը։

— Դե լավ,- ասաց,- հավաքվիր, գնում ենք Ռեվիչի տուն, բանաստեղծություններդ հավանել է, հյուր է կանչում։

Ռևիչը Գալյային դուստր էր անվանում, Գալյան ծերուկին դիմում էր բացառապես անուն հայրանունով։ Նրանք մտերիմ էին այնքան, որ անտեղյակ մարդն անպայման պիտի կարծեր, որ հայր ու դուստր են, և եթե Մոսկվայում այդ ժամանակ արդեն աշխարհաթող եղած մորս փոխարինեց Գալյան, ապա Ռևիչը լրացրեց այն բացը, որ մնացել էր պապիս մեռնելուց հետո։ Պապիս նման նա էլ էր մասնակցել երկրորդ աշխարհամարտին, պապիս նման վիրավոր էր եղել ու պապիս նման չէր չարացել աշխարհի վրա, ընդհակառակը, ավելի ուժգին էր սիրում կյանքը։ Նա աշխարհն այլ կերպ էր տեսնում ու գնահատում…

Գալյան կարողացավ ինձ դուրս բերել Ամենագլխավոր կազ­մակերպություն-Լիտինստիտուտ փակ շրջանից ու մտցրեց մոսկովյան մի այլ չափում, մի այլ աշխարհ, որը թեև անմիջական ազդեցություն ուներ դրանցից գրեթե յուրաքանչյուրի վրա, բայց դա ցույց չէր տալիս։ Բայց այդ «դուռը» հենց այնպես չբացվեց, այդ դռան բանալին բանաստեղծություններն էին։

Գալյան առաջինը ռուսերեն թարգմանեց թարգմանեց Սիբիրում գրված գողտրիկ քառատողը՝ «Ձմեռը»։ Սկսեց իմ մասին պատմել ընկերուհիներին, ծանոթներին, փորձելով նոր «հայկական կապեր» հայտնաբերել ինձ օգնելու համար։ Բոլորին ուղարկում էր բանաստեղծություններս։

Մի անգամ Գալյայի ընկերուհիներից մեկը թարգմանեց ինձ համար շատ թանկ մի բանաստեղծություն։ Դրան միայն պայմանականորեն կարելի էր «թարգմանություն» անվանել, դա ավելի շատ բանա­ստեղծություն էր իմ բանաստեղծության մասին։ Ընկերուհին բավական հանրահայտ էր, և փորձեց իր հեղինակության հաշվին «ապացուցել», որ փայլուն է թարգմանել՝ հընթացս գովելով ինձ և իմ բանա­ստեղծությունները, բայց ես իմ ողջ շիտակ պարզամտությամբ այդպես էլ նրան ասացի՝ «սա գեղեցիկ բանաստեղծություն է իմ բանա­ստեղծության թեմաներով, բայց իմ բանաստեղծությունը չէ, դուք քանդել եք պատկերային համակարգն ու մոռացել եք այն հավաքել, վանկաչափությունն էլ լրիվ այլ է…»։ Դա եղավ մեր վերջին խոսակցությունը։ Բնականաբար գիտեի, որ կզանգի Գալյային։ Այս ամբողջ տհաճ խոսակցության վերջակետը դրեց Ռևիչը։ Նա շատ կարճ ու հստակ ասել էր. «Ռուդինկան ճիշտ է» (նա ինձ մինչև վերջ էլ Ռուդինկա անվանեց)։ Փոխարենը Գալյայի մեկ այլ ընկերուհի՝ Իրինա Վասիլկովան, հրաշալի թարգմանեց իմ բանաստեղծությունները, չնայած մինչև վերջ էլ պնդում էր, որ իր համար շատ դվար է դրանք թարգմանել, «շատ են առնական, ինձ համար շատ բարդ հեղինակ ես»,- ասում էր ամեն առիթով։

Մի օր էլ Գալյան զանգեց ու ասաց, որ գտել է մի ուրշ հայկական կազմակերպություն, և միգուցե նրանք կարողանան օգնել, որ իմ սովորելու հարցը արագ լուծվի։ Զուտ հայկական մշակութային ուղղվածության կազմակերպություն էր, անունը կարծեմ «Արարատ» էր, հիմա հստակ չեմ հիշում, բայց ղեկավարում էր այն Մանվել Եղիայի Դոլբակյանը։ Նա ու իր քիմիկոս կինը հիմնել էին այնպիսի հրաշալի մի կազմակերպություն, որը թեև հավակնություններ չուներ ամենաԳլխավորը դառնալու, սակայն իր կազմակերպած միջոցառումների ճաշակով ու մակարդակով անհամեմատելի էր Ամենագլխավոր կազմակերպության՝ մեծ շուքով ու տաշի-տուշիերով համեմված «մանկապարտեզի հանդեսների» հետ։

Դոլբակյանների կազմակերպած միջոցառումների ժամանակ առաջին անգամ հանդիպեցի Դիանային։ Հետո Գալյան ինձ համար «պեղեց» Համայակին։

Գալյայի շնորհիվ պահապան-հրեշտակներիս քնակը կտրուկ ավելանում էր։ Այդպիսի կտրուկ ավելացումը հուշում էր, որ ինձ էլ ավելի ծանր ժամանակներ են սպասվում, բայց կենսափորձի պակասն իրենն անում էր…

Ընդհանրապես Գալյան սիրում էր իր տանը հավաքել արվես­տագետների, գորղների, երեկույթներ էր կազմակերպում։ Իմ հայտնվելուց հետո դրանք կտրուկ ավելացան։ Լիտինստիտուտի ղեկավար կազմի հետ կապեր ունեցողների և հայկական կազ­մակերպությունների գիտակների քանակն էլ… Երեկոներն անցնում էին ուրախ, զվարթ տրամադրություն էր լինում, ընթերցումներ ու երկար զրույցներ էին լինում պոեզիայի, աշխարհի, լեզվի, մշակույթի, ամեն ամեն ինչի մասին… Բայց իմ ներսում հսկա ժայռաբեկորի նման ընկած էր Մոսկվայում մնալ-չմնալու, սովորել-չսովորելու հարցը։ Այն չէր թողնում վայելել այդ ընկերակցությունն ու երեկոները, բալաստի նման քաշում էր դեպի չլուծված խնդրածովի հատակը…

***

Գալյայենց թաղամասը ես չորս մատիս նման գիտեի։ Շատ հաճախ, երբ պիտի սպսեի, որ նա աշխատանքից տուն գար ու վերջապես ուղղակի նստելու տեղ ունենայի, զբոսնում էի թաղամասով, ուսում­նասիրում ծածուկ անկյունները, որ հարկ եղած դեպքում  ոս­տիկանական պարեկներից ավելի հեշտորեն խույս տամ։ Նրա տունն ամենամոտն էր կենտրոնին և ցանկության դեպքում այնտեղ կարելի էր ոչ միայն ոտքով հասնել ինստիտուտից և հանրակացարանից, այլև վերերկրյա տրասպորտով, ինչն ինձ համար փաստաթղթային խնդիրների ժամանակ հատկապես կարևոր էր։ Նա ինձ միշտ էր սպասում։ Իմ ձայներանգից անգամ գիտեր, թե ինչի եմ զանգել։ Ասենք զանգում էի շաբաթ օրով, ցերեկը, և նա արդեն ամեն բան հասկանում էր ու լսափողի մեջ հնչում էր հոգատար ձայնը. «Ռուդիկ, ես հյուր եմ եկել, ընկերներիս տանն եմ։ Ժամը 19-ին տանն եմ լինելու։ Կսպասեմ։ Տես, չուշանաս, թե չէ խեղճ Դիանան նորից ստիպված կլինի գիշերով «մենթովկա» գալ»։ Նա գիտեր, որ իր տանը ճաշելուց հետո ես ոտքով եմ ետ դառնալու, դրա համար էր շեշտում չուշանալը։ Նաև գիտեր, որ շաբաթ օրը ինստիտուտի ճաշարանում ճաշել չեմ կարող։ Երբ չէի զանգում, ապա ինքն էր սուտ մի պատճառ հորինում, իբր համակարգչի հետ ինչ-որ բան այն չէ, կամ ուղղակի շատ կարևոր բան ունի ասելու։ Այդպես շարունակվեց մինչև իմ տուն դառնալը և նույնիսկ տուն դառնալուց հետո, երբ այցելում էի Մոսկվա…

Երբ արդեն գրեթե «բնիկ Մոսկվացի» էի ու Գրականության ինստիտուտի հետ դարձյալ փողային սրված հարաբերություններ ունեի, Գալյան ասաց.

— Ռուդ, ես հայերին ու հայկական մշակույթը միշտ էլ սիրել եմ, երբ դեռ ընդունվելուդ խնդիրը չէր լուծվել, աշխատում էի ավելի շատ բան իմանալ հայկական կազմակերպությունների մասին, որ քեզ կարողանամ օգնել, բայց անընդհատ ինքս էի համագործակցության առաջարկներ ու հրավերներ ստանում։ Ոնց որ միտումնավոր համընկնեն քո բադություններն ու հայերից առաջարկներ ստանալս։ Հիմա էլ, հենց հարաբերություններդ «Լիտ»-ի հետ սրվեցին՝ ես սկսեցի հայերից հետաքրքիր առաջարկներ ստանալ։

— Ավելի լավ,- ասացի,- եթե հետաքրիր բաներ են առաջարկում, ապա ինչո՞ւ ոչ։ Դու ե՞րբ ես եղել Հայաստանում։

— Վերջին անգամ մտավորականների մի մեծ խմբի հետ եմ եղել, որոնց հատուկ չվերթով Հայաստան տարավ քո էդ Ամենագլխավոր կազակերպությունը։ Մտավորականների ցանկը կարծեմ Սեդան էր կազմել։ Կարճատև, բայց հաճելի ուղևորություն էր։

Զգում էի, որ ինչ-որ տհաճ բանի մասին չի ուզում ասել։

— Ե՞վ,- ասացի ես,- տարան, բերեցին, հարգեցին, պատվեցին ու վե՞րջ։

— Չէ,- ասաց նա,- ետ գալուց մոտ մի ամիս անց, Սեդան զանգեց ու զգուշությամբ ակնարկեց, որ եթե ուզում եմ հաջորդ անգամ էլ մասնակցել, ապա հարկավոր է գովաբանական ինչ-որ բան գրել քո շա՜տ սիրելի Ամենագլխավոր կազմակերպության Ամենագլխավորի մասին։

— Հասկանալի է,- ասացի,- հիմա է՞լ են իրենք…

— Ոչ,- ասաց,- Լևոն Անանյանն է Հայաստան հրավիրել, որ հայկական ժամանակակից պոեզիա թարգմանեմ։ Տողացիներ կտան, իսկ ես կընտրեմ, թե որ հեղինակն է ինձ հոգեհարազատ։ Ծաղկաձորի հանգստյան տանն ենք ապրելու, հեղինակների հետ քննարկելով ենք թարգմանելու…

— Ազնիվ է, փառք Աստծո, ճանաչում եմ Լևոնի ձեռագիրը։ Իսկ ես արդեն սկսել էի մտածել, որ քեզ առաջարկել են ամենաԳլխավոր կնոջ, մայրիկի, տատիկի կամ սրբաԶՆագույն զավակների մասին բանաստեծություն գրել, կամ Իր փոխարեն… Սեդային էլ խմբագիր կկարգեր…

Մինչ օրս հիշում եմ Գալյայի ժպտացող դեմքը.

— Դու Սեդային այդպես էլ չդիմեցի՞ր։ Նրան այստեղ շատ են հարգում, նրա խոսքը կլսեին։

— Ես իրեն հիմա էլ չեմ դիմի, թեև հիմա գործերս ավելի խճճված ու վատ են, քան այն ժամանակ։

— Հիմա գիտեմ, որ չես դիմի- ասաց,- բայց ուզում եմ ասես, պատճառը նրա ռուսագիր ու ռուսախոս լինե՞լն է։

— Ոչ, Գալյա ջան, Համիկն էլ է ռուսախոս… Ինքը գիտեր ով է ինձ ուղարկել, գիտեր ինչի համար եմ եկել, ու սպասում էր, որ ես պիտի իր ոտքերն ընկնեմ, ինչ է թե կարող է իմ մասին մի եկու քաղցր բառ ասել նրանց, ովքեր չգիտես ինչ ճամփեքով դիզած փող ունեն, իրենք իրենց մեծ բարերար են կարգել, իրենց բակում իրենց մոր անվամբ եկեղեցիներ են կառուցել ու… Ես ավելի շուտ «բոմժ» կդառնամ, քան էդ մտածողությամբ մարդկանց ինչ-որ բան կխնդեմ։ Թող փողի պատճառով կեսից դուրս մնամ, նրան չե՛մ դիմի։

— Գիտեմ, բայց ավելի կարճ էլ կարող էիր ասել։

— Էդ ոնց։

— Որ դուք տարբեր տեսակներ եք, իրար չհանդուրժող։ Նա իհարկե լավ բանասետղծուհի է, դասական մտավորական, դու՝ ըմբոստ, փոխզիում չընկալող խելառ։ Ձեր տեսակներն են ուրիշ։

Մի երկու շաբաթից Գալյան նորից կանչեց։ Ասաց.

— Ռուդ, ես տաս օրով մեկնում եմ Հայաստան։ Դու այստեղ կապրես։ Սառնարանը լիքը սնունդ է, տան բոլոր հարմարաությունների տեղն ու ձևերը գիտես, դուրս գալու կարիք չես ունենա, ծխախոտ էլ եմ գնել, երկու բլոկ։ Համակարգիչը քո տրամադրության տակ է, ինտերնետն էլ է ապահովված։ Այնպես որ դուռը դրսից կկողպեմ քո վրա, որ նստես տանն ու աշխատես, ոչ թե դուրս գաս ու ոստիկանների ճանկն ընկնես։ Չալարես, սոված չմնաս, մինչև գամ՝ սառնարանը դատարկ լինի…

***

Ետ գալուց հետո երկար պատմում էր իմ երկու ավագ ընկեր Լևոններից՝ Խեչոյանից ու Անանյանից.

— Ռուդ, Լևոնն իսկական միստիկ է (Խեչոյանի մասին էր պատմում), մենք երկար զբոսնում էինք հանգստյան տան մոտակա պուրակում և նա ինձ կարդում էր իր պատմվածքները, բանավոր, հանպատրաստի տողացի էր անում։ Շատ զիլ էր։ Պատմեցի վիճակիդ մասին։ Կատաղեց, կպավ Անանյանին, որին մեկ առաջին օրն եմ տեսել, մեկ էլ հրաժեշտ տալիս։ Գոռգոռում էին։ Որքան հասկացա (հուշել էին բովանդակությունը) Անանյանն ասել էր, որ այդ հարցն ինքը միանձնյա չի կարող լուծել։ Հետո Լևոնն ինձ ասաց, որ ինքը Երևան կգնա քո հարցով։

— Չգիտեմ,- ասացի,- ես հույսս մերոնցից կտրել եմ։ Անանյանն իր ձեռքից եկածն արդեն արել է, Խոչայանն էլ միայնակ… Դժվար թե բան դուրս գա…

— Գիտես ինչքան ենք ծիծաղել այն օրվա վրա, երբ դու դեսպանատան ընդունելության ժամանակ թաքուն մոտեցար ու հուշեցիր, որ Լևոնը սոված է, բայց խռովել է ձերոնցից ու հաց չի ուտում։ Ինքը չէր հիշում, որ դա ես ու Լարան ենք եղել… Սկզբում կաշկանդվեց, կարմրեց, բայց հետո մի լավ ծիծաղեցինք…

Իսկ ինձ համար այդ պատմությունը մի քիչ այլ խորհուրդ ուներ…

***

Խեչոյանը չորս օրով Մոսկվա էր եկել, ինչ-որ պատվիրակության կազմում։ Այդ չորս օրերը մենք միասին անց կացրինք։ Նայում էինք, թե պաշտոնական ու գրեթե պարտադիր ո՞ր միջոցառումից չի կարող բացակայել, դրան մասնակցում էր,մնացածն ուղարկում էինք գրողի ծոցն ու մեր գործերով էինք զբաղվում։ Այդ օրերին դարձյալ մետրոյում հայ էին սպանել։ Մեր դեսպանատան անատամ պահվածքից Լևոնը կատաղած էր և ոչ մի պարտադիր կամ ոչ պարտադիր միջոցառման չմասնակցեց։ Հաջորդ օրն արդեն առավոտից իրար հետ վազվզում էինք. Լևոնը գործեր ուներ, որոնք հարկավոր էր ավարտին հասցնել, քանի որ այդ գիշեր ետ էին դառնալու։ Իրար հետ էլ գնացինք դեսպանատուն, որտեղ պիտի «ֆուրշետով» ավարտվող ընդունե­լություն լիներ։ Գալյան ու նրա ընկերուհին՝ նկարչուհի Լարիսան էլ էին այնտեղ։ Լևոնը մոտեցավ, որ խոսք ասի, բայց դեսպանատան համապատասխան ծառայությունը լավ գիտեր, թե ինչ կարող է ասել Լևոնը, խոսք չտվեցին։ Լևոնն էլ խռովեց, ոչ մի բանի բերան չէր տալիս ու սպասում էր, որ գոնե ես մի երկու բան գցեմ ստամոքսս ու հեռանանք։ Որքան էլ փորձեցի համոզել՝ բան չստացվեց, սեղանին «բարձված» ուտեստներին մոտ չեկավ։ Այդ ժամանակ, իմանալով նրա կնամեծար վարքը, դիմեցի փոքրիկ խորամանկության։ Մոտեցա Գալյային ու ասացի, որ ընկերս՝ Լևոն Խեչոյանը (Գալյան անշուշտ գիտեր, թե ով է Լևոնը), ոչնչի բերան չի տալիս, թեև ամբողջ օրն իրար հետ թափառել ենք, ու հաստատ սոված է։ Հարկավոր է մի բան անել։ Գալյան Գալյա չէր լինի, եթե չհասկանար եղելությունը։ Նա ինչ-որ բան շշնջաց Լարիսայի ականջին և երկու գեղեցիկ կանայք մոտեցան Լևոնին՝ գինու բաժակները ձեռքներին, չխկացրին խմեցին, հետո սկսեցին Լևոնին «կերակրել»։ Երբ առաջին ուտեստից Լևոնը գրեթե շշուկով, բայց ցայտուն ժեստերով հրաժարվեց ու դեռ չէր հասցրել խորտիկը ետ դնել սեղանին, Գալյան ու Լարիսան սկսեցին իրար հերթ չտալով, բարձրաձայն համոզել ու գովել այս կամ այն խորտիկը։ Նրանք դա անում էին՝ ձեռքների ափսեների մեջ նորերը դնելով ու նրան հրամցնելով։ Այսպիսի համընդհանուր ուշադրությունից խուսափելու համար Լևոնը ստիպված տեղի տվեց, բայց կատաղած նայեց ինձ՝ հասկացնելով, որ ամեն բան կռահել է։ Ես էլ ինձ միամիտի տեղ դրած գինի էի խմում։ Լևոնն էլ Լևոն չէր լինի, եթե իր ուզածը չաներ. նա հարմար մի պահի, չգիտեմ ինչ դադար էր, մոտեցավ միկրոֆոնին… Հիմա կդժվարանամ բառացի վերարտադրել նրա խոսքը, բայց մի պատառիկ մեխվել է հիշողությանս ծալքերում։ Դիմելով ՌԴ Արտգործնախարարության ներկայացուցիչին ասաց մոտավորապես հետևայլը.

— … Ձեր զինվորը, պահում է իմ երկրի սահմանը, և ձեր տականքը, որ նույնպես ձերն է, այստեղ սպանում է իմ երկրի զավակին, որը հասարակ աշխատող մարդ էր, հանցագրործ չէր, ու դուք ոչ մի կերպ չեք արձագանքում։ Եթե դուք չեք արձագանքում, ապա դուք էլ եք ընդունում, որ դա նորմալ է։ Եթե նորմալ է, ապա ես ոնց վստհեմ ձեր զինվորին, որն իմ սահմանն է պահում։ Իսկ որ ամենավատն է՝ մեր դեսանատունն էլ է համարում, որ ամեն բան նորմալ է։

Լևոնի այս խոսքերից հետո «արդարացնողներն» իրար հերթ չտալով սկսեցին մոտենալ միկրոֆոնին ու պիոներական երդման տեքստի նման իրար հետևից կրկնել, որ չի կարելի կենցաղային հողի վրա, կարելի է անգամ ասել՝ մանր միջադեպի պատճառով միջպե­տական հարաբերությունները փչացնել՝ իրար չհիմնավորված մե­ղադրանքներ ներկայացնելով… որ ինչ-որ տականքների պատճառով, որոնք հայտնի չէ, թե որ երկրի քաղաքացի են… որ քննությունը դեռ կպարզի… Իսկ մենք այդ ամենի արձագանքը լսում էինք արդեն դրսից…

***

Գալյայի հետ մեր մտերմությունը բնականաբար շարունակվում է մինչ օրս, այնպես որ ես բազում պատմություններ կարող եմ պատմել, որոնք արդեն կապ չեն ունենա Տվերսկոյ բուլվարից ինչև Երևան ձգվող այս խճանկարի հետ։ Բայց մի բան հաստատ կարող եմ հիմա ասել. Գալյան երբեք չհոգնեց ասել, որ ես այդ մտերմությամբ պարտական եմ իմ կամակոր, աննահանջ տեսակին… Գուցե մեզ համար մի քիչ խորթ է այն սկզբունքայնությունը, որով սկսվում են մոսկովյան գրական միջավայրի մտերմությունները, սակայն դա շատ էական հարցեր է կարգավորում հետագայում։

Հանգամանքների բերումով շատ ու շատ դռներ թակեցի, շատերը փորձեցին օգնել, նաև ինձ լրիվ անծանոթ ու օտար մարդիկ, բայց գրեթե միշտ, երբ դիմում էիր որոշակի քաշ ու կշիռ ունեցող մարդու, որ կարող էր միջամտել, ապա նա «այո» կամ «ոչ» ասելուց առաջ անպայման խնդրում էր թողնել իր մոտ գոնե տողացիներդ, եթե իհարկե պատրաստի թարգմանություններ չունեիր…

ՀՈՐՍ ԲԱՃԿՈՆԸ

Ռևիչին հիշում եմ այնպես, ինչպես տեսել եմ իր գրական երեկոյի ժամանակ՝ առույգ, կյանքով լեցուն, քնարերգու-ռազմիկի հպարտ ու խրոխտ կեցվածքով։ Նրա աչքերի մեջ մշտապես ներկա էին իմաստուն ծերունու, չարաճճի երեխայի և աննկուն ռազմիկի խառնուրդը, և դրանք ոչ թե հերթափոխում էին միմյանց, այլ ներկա էին միա­ժամանակ… Երբ այդ երեք «բաղադրիչներից» մեկը սկսում էր գերակշռել՝ բնական հունից հանելով նրան, գործի էր անցնում նրա կինը՝ Մուրան, որը համատեղության կարգով նաև Ռևիչի պահապան հրեշտակն էր։ Երբ հարկն էր՝ սառեցնում էր «բոցկլտացող» ռազմիկ-Ռևիչին, որ հանկարծ հեռախոսով ավելորդ բաներ չասի, երբ հարկն էր՝ պաշտպանում էր մանուկ-Ռևիչին… Իսկ պաշտանելու կարիք շատ էր լինում, քանի որ ի բնե բարի և ազնվական դաստիարակություն ստացած Ռևիչը հաճախ էր քաղաքավարության զոհ դառնում։ Դրան ականատես եղա Պերեդելկինոյում երբ Գալյայի հետ հյուր էինք գնացել այնտեղ  հանգստացող Ռևիչներին։ Բանից պարզվեց մենք միակը չէինք, քանի որ լուրն առնելով՝ դեպի մեղրը թռչող ճանճերի պես, այնտեղ էին շտապում նաև «Ռևիչի այնտեղ լինելու մասին պատահաբար իմացածները»։ Քաղաքավարության զոհ դարձած Ռևիչն ակնհայտ ձանձրանում էր։ Հանկարծ նրա մեջ նրա մեջ արթնացավ չարաճճի երեխան. ծերուկն ընդհատելով հյուրերին՝ անցնում էր մենախոսության, որը հասկանում էինք միայն ես ու Գալյան, քանի որ շարունակում էր նախորդ հանդիպման ժամանակ կիսատ մնացած մեր զրույցը։ Զավեշտալի իրավիճակ ստեղծվեց. ես ու Գալյան ժպտում, գլխով էինք անում, իսկ մնացածը նայում էին տարակուսած։ Հյուրերի բոլոր փորձերը՝ նորից շրջել զրույցը դեպի իրենց համար հասկանալի հուն, ապարդյուն էին անցնում։

Բայց միշտ չէ, որ նման իրավիճակ էր ստեղծվում, սովորաբար Մուրան հասցնում էր կանխարգելիչ միջոցառումներ կիրառել, իմանալով, որ նման դեպքերում Ալեքսանդր Միխայլովիչը գրեթե «անզեն» է։ Մուրան հեռախոսի գրեթե անդադար, զահլա տանող զանգերին պատասխանում էր անխռով, անգիր արած տեքստով. «Գիտե՞ք, հիմա Ալեքսանդր Միխայլովիչը շատ զբաղված է, առավոտյան էլ լավ չէր զգում… Այո, այո, կփոխանցեմ, այո, հաջորդ շաբաթ զանգեք…», ապա դառնում էր Ռևիչին. «Ալյունյա, կարևոր բան չկա, այսինչն էր…»։ Այս գործին ինչ-որ չափով լծված էր նաև Գալյան։ Նա գիտեր, որ Գալյան շատ էր սիրում մեքենա վարել և հաճախ հենց ինքն էր Գալյային կանչում, որպեսզի ինքնակոչ այցելուներին քաղաքավարի ճանապարհի և ստիպված չլինի քաղաքավարության զոհ դառնալ, իսկ մեքենա վարելու սիրահար Գալյան իր «Գեցիկով» (այդպիսի փաղաքշական անուն էր տվել իր փոքրիկ մեքենային) մեզ Ալեքսանդր Միխայլովիչի տուն կամ Պերեդելկինո տանելու առիթը բաց չէր թողնում։

Առաջին հանդիպումից առաջ, երբ Գալյան ասաց՝ «Ռևիչը բանաստեղծություններդ հավանել է, նրան հյուր ենք գնում», ես չթաքցրի էլ, որ չգիտեմ, թե ով է Ռևիչը, անգամ չգիտեի, որ նա Գորկու անվան գրականության ինստիտուտի թարգմանական բաժնի մեծագույն Վարպետներից է, բայց Գալյան այնպիսի ակնածական տոնով ասաց բանաստեծությունները հավանելու մասին, որ ես առանց բացատրության էլ ամեն ինչ հասկացա։ Իսկ նա նայեց ինձ ու ասաց.

— Վերջ, Ռուդ, սովորիր տարբերակել, թե այստեղ ով ինչ արժե, ոլորտիդ մասին պիտի ամեն բան իմանաս, սա Մոսկվան է, չիմացությունն այստեղ մեծ մեղք է, և ինչպես հայտնի ֆիլմում է ասվում՝ «Մոսկվան արցունքներին չի հավատում»…

Ամբողջ ճանապարհին Գալյան պատմում էր Ռևիչի մասին… Երբ արդեն նրանց տանն էինք, Գալյան դեռ իր իսկ պատումի ազդե­ցության տակ լինելով՝ փորձեց համոզել Ալեքսանդր Միխաիլովիչին իր վերջին բանաստեղծությունները կարդալ, բայց Ռևիչը կտրուկ արգելեց խոսել իր թարգմանություններից ու բանաստեղծություններից (հետագայում իհարկե շատ եմ ընբոշխնել այդ հաճույքը)։

Մոռացա ասեմ, որ ճանապարհին մենք ևս երկու կին բանաստեծուհիների վերցրինք, որոնք պամանավորվել էին, որ մեզ կմիանան։ Ինչպես հետո հասկացա, Գալյան ու Մուրան այդ անգամ «վիրպել էին», հյուրերն այնքան էլ սպասված չէին ու Ալեքսանդր Միխալովիչը նորից քաղաքավարության զոհի կարգավիճակում էր։ Նա խնդրեց կարդալ մյուս հյուրերին, իսկ հենց հարմար պահ գտավ, երբ սենյակում երեքով էինք ասաց. «Մենք նրան (մատը դրեց կրծքիս ու սեղմեց) Պերեդելկինոյում կլսենք, հիմա կարիք չկա, այստեղ անպետք ականջներ կան»։ Երկու շաբաթից իրենք Պերեդելկինո էին գնալու։

Երկու շաբաթ անց, երբ մենք հասանք Պերեդելկինո, Ռևիչների մոտ ինքնակոչ այցելուների պակաս չկար։ Այդ օրը հայկական ծագում­նաբանությամբ ու ազգանուններով այցելուներ էին եկել։ Մեզ ընդունելիս Ռևիչն ասաց. «Գալչոնոկ (նա Գայլյային փաղաքշական այդ անունով էր դիմում), ես գիտեի, որ այն օրը մեր տուն եկած ավելորդ ականջներ կային, բայց որ այսքան…»…

Հայ հյուրերը փորձեցին որոշ բաներ կարդալ, բայց հենց առաջին բանաստեղծությունից հետո Ռևիչը նրանց անվերջ ընդհատում էր տարբեր չարաճճի հնարքներով։ Դա տևեց այնքան, մինչև հյուրերը հասկացան, որ իրենց «քերթվածներով» ոչ ոք հիացած չէ (երևի մշտապես նրանց ուղեկցող հարբած «ծտերը» նախկինում այլ արձագանք էին տվել) ու անցան իրենց «անկասելի» հաղթաթղթերը բացելուն. սկսեցին ներկայացնել իրենց հնարավորությունները, ասել, որ լավ հովանավորներ ու մեծ թերթ ունեն, առաջարկում էին համագործակցել գրականության ու թարգմա­նության ոլորտում։

Դրան ի պատասխան Գալյան ասաց, որ ամեն ինչ շատ լավ գիտի, որ Սեդան իր ընկերուհին է, և որ Սեդայի միջոցով կապվեն։ Հետո Գալյան ականջիս շշնջաց, որ նրանց հետ միասին ճաշելու տարբերակը բացառեմ, առաջ չընկնեմ. «Ալեքսանդր Միխալյլովիչն ինքը կասի, թե երբ ճաշի գնանք»։

Երբ ճաշելու ժամը մոտեցավ, Ռևիչը գրեթե կոպտորեն ընդհատեց ինքնակոչ այցելուների՝ «մենք ենք հյուրասիրում»-ն ու ասաց. «Ես ճաշելու հատուկ ժամ ու սննդակարգ ունեմ, մենք,- նա ցույց տվեց Մուրային, Գալյային և ինձ,- հետո կճաշենք, ավելի հարմար ժամի»։

Ճաշից հետո Ալեքսանդ Միխյլովիչը տեղավորվեց բաց պատշգամ­բում ու ասաց ինձ. «Դե հիմա դո՛ւ կարդա»։ Չգիտես ինչու, բայց ըստ իս՝ ամենավատ ընտրությունն արեցի, քանի որ հաստատ չգիտեմ, թե ինքս ինձ ինպես կպահեի, եթե սստիպած լինեի անծանոթ լեզվով լսել դասական տրիոլետների մի երկար շարան («Տրիոլետների բոլո­րապսակն» էր), որտեղ կրկնվող տողերի քանակն ավելի շատ է, քան նորերինը։ Առաջին իսկ տրիոլետից հետո հասկացա, որ վատ ընտրություն եմ արել, բայց վիճակը փրկելու համար ամեն տրիոլետից հետո (Ռևիչն ուզում էր հայերեն կարդամ) սկսեցի տողացի թարգմանությունն էլ կարդալ։ Երրորդից հետո Ռևիչն ինձ  ընդհատեց. «Ռուդինկա, դու միայն հայերենը կարդա, իսկ տողացիները տուր ինձ, ես կհացնեմ նայել թարգմանությունը»։ Հինգերորդ տրիոլետը կարդալիս, նկատեցի որ նա ուրիշ բանաստեղծության տողացիներ է նայում։ Ակամա դադարեցրի կարդալը, բայց նա ասաց. «Կարդա, կարդա, շատ գեղեցիկ է հնչում, ինձ մի նայիր, ես արդեն նայել եմ բովանդակությունը»…

Վիճակը փորձեց փրկել Գալյան՝ ասելով՝ «Ռոււդ, «Ձմեռը» կարդա, կամ «Քեքվիեմ-1700»-ը», բայց Ռևիչը նրան էլ ընդհատեց. «Ռուդիկ, կարդա ինչ ուզում ես, ինչ որ սիրում ես…»։

Հանդիպման վերջում, երբ մենք արդեն հրաժեշտ էին տալիս, նա դարձավ Գալյային.

— Գալչոնոկ, դու նրան Լեոնիդ Արամիչի մասին ասե՞լ ես։ Անպայման տար հետդ։

Գալյան ասաց, որ հաջորդ շաբաթ պատրաստվում է գնալ։ Թե ով էր Լեոնիդ Արամիչը, ես նույնպես չգիտեի, բայց Ռևիչի շուրթերով հնչած «Արամիչ» հայրանունը կախարդական ու մի տեսակ հարազատ հնչեց։

Արամիչի հետ ծանոթանալու Գալյայի հետ գնացինք բավականին ուշ, գրեթե կես տարի անց, քանի որ դրանից մի շաբաթ անց ես արդեն քափ ու քրտինք մտած թարգմանում էի Ամենագլխավոր կազմակերպության հոգեպարար, փրկչական ոգով լեցուն «ինստրուկտաժները»։

Ընդունվելուց հետո, երբ դեռ կարգին չէի էլ ծանոթացել կուրսիս հետ, և Գալյան սուտ մի առիթ էր ման գալիս, որ իր տուն կանչի ու կերակրի, հատկապես շաբաթ-կիրակի օրերին, երբ ոչ ինքն էր աշխատում, ոչ ինստիտուտի ճաշարանը, որտեղ ուսումնական օրերին, ԲԳԴ ուսանողները անվճար ճաշում էին, զանգեց, թե՝ «Ռուդ, Ալեքսանդր Միխաիլովիչը թեյի է հրավիրել, հատուկ շեշտել է, որ քեզ տանեմ, հետդ խոսելու բան ունի»։

Հաջորդ օրը գնացինք։ Առաջին անգամ ցույց տվեց սրճեփների իր հավաքածուն։ Իր սիրելի հավաքածուից ընտրեց իր «հայական» սրճեփիկը, սուրճ դրեց ու սկսեց պատմել, պատմել… Իհարկե անհամբեր սպասում էի, թե հատկապես ի՛նձ ի՞նչ ունի ասելու, բայց նա անվերջ պատմում էր իր մանկությունից, իր ծննդավայրի հայերից, Շիրազից։ Ասաց. «Ափսոս մենք շատ կարճ շփվեցինք, Շիրազը եկավ Մոսկվա, Լիտինստիտուտ, բայց կարճ ժամանակ անց ասաց ինձ. «Ալիկ ջան, թանկագինս, ես հանճար եմ, դու՝ հանճար ես, մենք սրանց մեջ, ի՞նչ գործ ունենք»։ Ասաց ու մի քանի օրից իրերը հավաքեց ու ետ դարձավ Հայաստան»…

Երբ մեր գնալու ժամանակն եկավ։ Ռևիչը վեր կացավ.

— Ռուդինկա, սիրելիս, ես դաժան օրեր շատ եմ ունեցել, գիտես, ես շատ եմ մրսել ու ամենադաժան բանը մրսելն է։ Իմ դժվար օրերին մտերիմ մարդիկ ինձ շատ են օգնել։ Հիմա խնդրում եմ՝ չնեղանաս ու ինձ էլ չնեղացնես. ես մի լավ տաք բաճկոն ունեմ, որը թեև շատ եմ սիրում, բայց արդեն դա էլ չեմ կարող հագնել. Ջահելի է, իմ տարիքին արդեն հարիր չէ, իսկ դու ոնց որ թե իմ կազմվածի ես։ Դու պիտի տաք լինես, որ ես էլ հանգիստ լինեմ…

Հաջորդ օրը ինստիտուտի բակում, երբ իջել էի ծխելու, կուրսի տղերքից մեկը թե՝

— Գիլանց, ոնց որ թե Ջիմբինովը քեզ ինչ-որ մեկի հետ շփոթել էր, քեզ էր ցույց տալիս, բայց Ալեքսանդր Միխաիլովիչ էր ձայնում։

— Ուրեմն ինձ հետ չի եղել, շփոթում ես… — ասացի առանց ոչինչ կասկածելու։

Երկու ժամ հետո, երբ արդեն պատրաստվում էինք հանրակացարան վերադառնալ, թիկունքից քաշեցին բաճկոնիս թևքը.

— Ալեքսա… Կներեք, ես կարծեցի Ալեքսանդր Միխաիլովիչն է։

Ջահել զղջնակ էր։ Ժպտացի.

— Ես Ռուդիկն եմ,- ապա, հասկանալով ամբողջ այդ օրվա թյուրիմացության պատճառը, հարցրի.- դուք երևի Ռևիչի ուսանողն եք, հա՞։

— Ըհը՛։

— Նախորդ անգամ ինքն էս տեսակ բաճկոնով էր ինստիտուտ եկե՞լ։

— Հա, նրա սիրելի բաճկոնի նման է։ Նախորդ սեմինարին էլ էր ճիշտ այսպիսի բաճկոն հագել,- ասաց ու ժպտալով հրաժեշտ տվեց։

Հետո այդ բաճկոնը միայն մի մարդ էր հագնում՝ հայրս։ Եվ ո՛չ միայն այն պատճառով, որ հորս, Ռևիչի և իմ կազմվածքները նման են… Ո՞նց էր գուշակում՝ չգիտեմ, բայց որպես կանոն այդ բաճկոնով հորս տեսնում էի հատկապես այն օրերին, երբ հիշում ու կարոտում էի Ռևիչին…

Մեր վերջին հանդիպման ժամանակ Ալեքսանդր Միխաիլովիչը չափազանց գունատ էր, հիվանդության ու տառապանքի դրոշմը դեմքին, բայց աչքերի մեջ… Նույնիսկ հիմա էլ թվում է, որ Մոսկվա հասնելուն պես կցանկանամ զանգել, որ հյուր գնամ։ Երկու անգամ այնպես պատահեց, որ Մոսկվայում եղած ժամանակ չզանգեցի, քանի որ գիտեի, որ ծերուկը վատառողջ է, նեղվելու է, թող մի քիչ ուշքի գա՝ հետո։ Հետո կհասկացա, որ այդ «հետոն» ամեն պահի կարող է դառնալ հավերժություն ու զանգեցի… Լսափողի ձայնն ասաց. «Ռուդինկա, թանկագինս, ես վատ եմ, շատ վատ, այնքան վատ, որ անգամ քեզ գուցե և չկարողանամ ընդունել»։ Կցկտուր ինչ որ բան ասացի, առողջություն ցանկանալու պես, վերջին գրքից հարցրի, ու չգիտեի ոնց ասել, որ աշխարհն առանց իրեն կփոքրանա ու կխեղճանա։ Կարճ դադարից հետո, ասես չասածս լսելով ու հասկանալով տվայտանքս, ասաց. «Ռուդինկա, թանկագինս, վերջին գրքիցս միայն մեկ օրինակ է մնացել, մակագրել պահել եմ մի լեհ թարգմանչի համար, բայց ես գիտեմ ինչ կանեմ, դու արի։ Բայց չնեղանաս, կարճ ժամանակով ես գալու, ես շատ վատ եմ»։

Գնացի։ Գրասեղանից վերցրեց խնամքով կտրված թուղթը, սոսնձեց եղած մակագրության վրա ու ինձ մակագրեց՝ սոսնձած թղթի տակ թողնելով հին մակագրությունը։ Հետո ասաց.

— Երազում ընկերոջս եմ տեսել՝ Պարույրին։ Դու Սևակին ո՞նց ես վերաբերվում։

— Շատ լավ, բայց այսքան ժամանակ գեթ մի անգամ չեք ասել, որ Սևակի հետ ընկերներ եք եղել։

— Եթե նախկինում ասեի՝ դու կկաշկանդվեիր, Սևակի հանդեպ ակնածանքդ կստիպեր, որ ինձ այլ կերպ վերաբերվես, և ես այլևս քո ավագ ընկեր Ալիկը չէի լինի, այլ կվերածվեի դասական, ակա­դեմիական մի «չուրբանի»,- ասաց ու չարաճճի ժպտաց,- իսկ հիմա ճիշտ ժամանակն է. այսօր՝ կամ, վաղը՝ չգիտեմ…

Չէ՛, նա չի՛ կարող չլինել, ուղղակի ըմպեց վերջացրեց իր Գավաթը, որն «ըմպել» շատ քչերը կզորեին. հովվերգական մանկությունից աստիճանաբար ծլող ստալինյան մարդակեր ժամանակների սառը, սարսափաշունչ պատանեկություն, հետո՝ պատերազմ, վիրավոր գերություն, փախուստի չորս փորձ (վերջինը՝ հաջող), «շտրաֆբատ», հետպատերազմյան քարուքանդ տարիներ, պողպատյա գաղափարագրության սառցե շնչի մեջ մարդագիր լինելու և մարդագիր մնալու կամք ու տոկունություն…

ԳԱՎԱԹ

Կարող էր՝ չծնվեի աշխարհում,

Կարող էր… Փառքդ շատ Տեր իմ,

Հիշում անցյալի դեմքերն ու

Արցունքոտվում են այտերն իմ։

Ծննդյան ձյունե առավոտ.

Վաղնջական մի աշխարհ՝

Ծխացող վառարան, նամահոտ՝

Տներում՝ ցրտից դողահար։

Քաջության բիբերում սարսափի

Սուր հատիկ էր մաղվում ու ծակում,

Արնոտ դրոշներն ու սպիտակ

Ձնաբուքն էին զարկում ապակուն։

Ձյունաթաղ էին բոլոր չափումները,

Սառը բուք, կրակոց ճակատին,

Զառիվեր բլուրներ, ուր ոտքերդ

Սառցաճում էին խրամատին։

Ինչ-որ տեղ այս ամենը եղել է

Ու դեռ կմնա դարեդար,

Շտրաֆբատի սև այս տողերը

Տպված են ճերմակ ձյան վրա։

Մոտենում է կյանքի ավարտը

Ձնաթաղ հարձակմամբ… Երազում…

Լի բերան խմվել է, արդեն

Չնչին մնացորդ է թասում։

Ռևիչի այս բանաստեղծության թարգմանությունն իմն է

ԼԵՈՆԻԴ ԱՐԱՄԻՉԸ

Հիմա արդեն ավագ սերնդի գրողներից յուրաքանչյուրը, որ երբևէ առնչվել է «Դրուժբա նարոդով» ամսագրի այդ հենասյան հետ, հաստատ կժպտա՝ լսելով այդ փոքրամարմին, բարալիկ ձայնով ու բարի ժպիտով, բայց նաև երկաթե կամք ունեցող մարդու անունը։ Նա սահմանապահ էր, իր ամսագրի գրական ճաշակի ու մակարդակի հավատարիմ սահմանապահը։ Ամսագրում տպվող նյութերի առյուծի բաժինն իր ձեռքի տակով էր անցնում։ Առաջին հայացքից նա իներտ մարդ էր թվում, մի տեսակ անկիրք, բայց իրականում դա այդպես չէր, ուղղակի Մոսկվան ամեն մեկին ինքապաշտպանական ուրույն կերպն է թելադրում։

Առաջին անգամ «Դրուժբա» գնացել էի Գալյայի հետ։ Գալյան Ռևիչի նոր գործերն էր տանում։ Նրանք նախապես զանգել պայմանավորվել էին։ Չգիտեմ, թե ինչ էին խոսել իմ մասին, բայց որ խոսել էին՝ կասկածից դուրս է։ Անգամ չհարցրեց թե ես ինչ եմ գրում, արձա՞կ, թե պոեզիա։ Ուղղակի իր բարի, բարալիկ ձայնով ասաց. «Դե ինչ, բանաստեղծությունների գծով մեզ մոտ հիմա Սաշան է (խոսքը գլխավոր խմբագիր Ալեքսանդր Լուարսաբովիչ Էբանոիձեի մասին էր), բայց երբ բերես՝ տուր ես նայեմ, ես ինքս իրեն կտամ»։ Իսկ ես ուղղակի եկել էի ծանոթանալու։ Գալյան կանչեց մյուս սենյակ, մյուսների հետ ծանթողացնելու։ Շատ ջերմ ու բարեհամբույր միջավայր էր։ Քիչ անց, երբ մոտեցա Արամիչին հրաժեշտ տալու՝ ծերուկը փորձում էր հաշտեցնել թեթև վիճող երկու կանանց։ Ակամա հայտնվեցի ուրիշի զրույցը լսողի իրավիճակում։ Ոտքս կախ էի գցել, որ անհարմար վիճակի մեջ չհայտնվեմ։ Տհաճ էր, բայց խոսքը հայ գրողների մասին էր գնում։ Ետ դարձա եկածս սենյակը, իբր բան էի մոռացել հարցնել։ Քիչ անց, երբ նորից մոտեցա դռանը, կանանցից մեկն արդեն գնացել էր, իսկ մյուսը փորձում էր արդարանալ. «Լեոնիդ Արամիչ, ախր իմը չէ, ինձ դուր չի գալիս, այդ տեքստից ես…», ու սկսեց թվարկել, թե ինչու իրենը չի, իսկ Արամիչը թերթում էր առջևը դրած տեքստն ու ակնոցների տակից ասաց. «Դե ինչ արած, մի քիչ նեղացավ, բայց ոչինչ, կանցնի…»։ Ինձ տեսնելով՝ կինը դուրս եկավ, իսկ Արամիչն ասաց.

— Դու, մեր տեղական հայկական կազմակերպությունների հետևից քիչ վազվզի, նրանք քեզ փող չեն տա։ Դու Վահրամ Մարտիրոսյանին գիտե՞ս,- ես գլխով արեցի այնպես, որ հասկանա, որ իրար գիտենք, բայց մտերիմ չենք, իսկ նա շարունակեց.- Վահրամը մի լավ վիպակ ունի, «Սողնաք» է կոչվում, որ կազմակերպությանը դիմեցինք, թե՝ մենք հայ գրողի ենք ուզում հրապարակել, գումար է պետք ոչ միայն ամսագրում տպելու և հանրահռչակելու համար, այլև այդ գումարով կարող ենք առանձին գիրք տպել ու հասույթն իրենց տալ, բան դուրս չեկավ։ Երբ հարցը փողին է հասնում, հայերը… Մենք էստեղի հայկական կազմակերպությունների հետ այնքան էլ լավ չենք։ Եսինի հետ էլ լավ չենք, այս մասով քեզ շատ օգնել չենք կարողանա, բայց մեր մասով՝ մի բան կմտածենք,- հետո նայեց իմ տարակուսած դեմքին ու ասաց.- Հայաստանից եվրոպացի գրողների հետ նույն գնացքով ճամփորդելու են գնացել հայ գրողներից մի քանի հոգի։ Հետո էսսեներ են գրել։ Այդ էսսեների թարգմանության վրա աշխատելու համար էր վեճը. երկուսն էլ ուզում էին Խեչոյանի էսսեն թարգմանել, իսկ մյուսի թարգմանության վրա աշխատելուց երկուսն էլ հրաժարվում էին, տեքստը դուր չէր եկել։ Բայց հիմա խոսքն այդ մասին չէ, մենք ընդհանրապես լավ թարգմանիչների խնդիր ունենք, լուրջ խնդիր։ Ամռան վերջին կամ աշնանը հետաքրքիր միջոցառում ունենք, եթե դեռ այստեղ եղար, անպայման կմասնակցես։

Այդ հանդիպումից հետո ես ավելի հաճախ էի գալիս ամսագիր, քանի որ հայկական համար էր նախապատրաստվում և տանել-բերելու շատ բաներ կային։ Խմբագրությունը Մոսկվայի կենտրոնում էր, մոսկովյան հին առանձնատան մասնաշենքում, որի մյուս մասնաշենքերը կամաց-կամաց վերածվում էին թանկ ռեստորանների և բնականաբար խմբագրության զբաղեցրած տարածքը դարձել էր «համեղ որս» ռեստորատոր-գործարարների համար։

Արամիչը մի օր հարցրեց, թե արդյոք ես արձակ թարգմանում եմ։ Ասացի՝ այո։ «Լավ է,- ասաց, ես քեզ մի քանի հեղինակ ասեմ, որոնք ապագա ունեն, հետևիր, եթե որևէ գործ դուրդ գա՝ աչքի տակ առ»։ Հեղինակներից մեկը Ռոման Սնչինն էր։

Մի օր էլ ասաց.

— Դու այս համարի համար վազվզում ես, բայց ոնց որ թե քո գործերն էլ չկան։ Ես իհարկե կդնեի, բայց համարի տպագրության գումարի մեծ մասը Հայաստանի ԳՄ-ն է տալիս, իրենք էլ հեղինակների ցանկ են տվել։

— Ես հիմա ձեզ տալու բան էլ չունեմ։

— Ունես, Գալյան որոշ բաներ տվել է, շատ պետք էլ չի, ես դրանք դրել եմ Սաշայի սեղանին, քեզ առանձին կդնենք, երևի եկող տարի…

***

Աշունը դարձավ ձմեռ։ Դեկտեմբերի սկզբին Պերեդելկինոյում, նախկին ԽՍՀՄ երկրների երիտասարդ գրողներների հավաք էին կազմակերպել, որոնք նաև հետաքրքրված էին թարգմանությամբ ու թարգմանում էին։ Վարպետ-թարգամանիչներ էին կանչել, որոնք վարպետության դասեր էին վարում։ Այստեղ էլ ծանոթացա Շոթայի հետ։ Մենք արագ մտերմացանք։ Ես սկսեցի պատմել մեր կուրսի և Գրականության ինստիտուտի մասին, որտեղ արդեն մոտ երկու ամիս էր ինչ սովորում էի, հանրակացարանի մեր կյանքից, քննարկումենրից։ Շոթան էլ ոգևորվեց։

Բայց այդ օրվա «բոցը» ադրբեջանցի թարգմանչի կաս կարմիր կտրած դեմքն էր։ Մեզ առաջարկեցին մեր լեզուներով գրել Լուասաբովիչի ազգանունը՝ «Էբանոիձե»։ Մենք բոլորս մեր գրածները պիտի ցույց տայինք և արտասանեինք մեր լեզվով, բայց արդբեջանցին արտասանելուց հետո ոչ մի կերպ չէր ուզում ցույց տալ, քանի որ իրենց «է» տառը և ռուսերեն «Յո» (Ё) տառը նույնն էին և ադրբեջաներեն չիմացող մարդը ռուսական «մատի» հանրահայտ «թագուպսակ» «յոբ»-ին էր հանդիպում։

Արամիչի մահվան մասին երբ լսեցի, հասկացա որ վերջին անգամ Մոսկվա գնալիս թերացել եմ, ծերուկին չեմ հանդիպել, թեև կարող էի… Տխրեցի։ Բայց քանի որ հենց Արամիչի մասին պատելիս հիշատակեցի Շոթայի հետ հանդիպումն ու ծանոթութունը, ապա չեմ կարող մի դրվագ չպատմել, որն իմ ու Շոթայի մեջ առաջացած նախնական ջրմությունն ուղղակի մարեց…

Պերեդելկինյան սեմինարի ժամանակ Շոթային խոստացել էի հյուրընկալել ու ծանոթացնել իմ կուրսի, գրականության ինստիտուտի հանրակացարանի միջավայրի հետ, քանի որ ինքն էլ էր հետաքրքրված այդ ամենով։ Պայմանավորվեցինք, որ եթե Մոսկվայում լինի, ապա կհրավիրեմ մերոնց ծննդյան օրերից մեկը նշելիս (մի քանիսն էին նշմարվում)։ Այնքան վստահ էի, որ դա խնդիր չի առաջացնի։ Մոտակա ծնունդը չեմ հշում ումն էր, բայց երբ ասացի, որ ուզում եմ մեր վրացի գրչեղբորը հրավիրեմ, ասես մի տեսակ սառը, լռելյան մերժող պատի հանդիպեցի։ Անսպասելի էր։ Քիչ անց զանգեց Շոթան ու ես դուրս եկա, որ գնամ հետը հանդիպեմ մետրոյի կայարանի մոտ։ Դուրս եկա, բայց իր հետ այստեղ գալ չէի կարողանալու, լռելյան պատը շատ սառն էր, իսկ ծերուկ Վովան ասաց. «Ռուդիկ, իմ կարծիքով մենք մերոնցով բավական ենք լավ նշելու համար»։ Մինչև օրս էլ իրական պատճառը չգիտեմ, բայց Շոթային կցկցտուր բացատրեցի եղելությունը հեռախոսով… Նա ասաց. «Ամեն ինչ պարզ է, բարի գիշեր»։ Այս մասին նրան պատմել եմ մոտ 15 տարի անց, երբ հյուրընկալվել էի Թբիլիսիի գրական փառատոնին։

ՄԱՍ Գ

«ԼԻՏ». ՆԵՐՍՆ ՈՒ ԴՈՒՐՍԸ

Գորկու անվան գրականության ինստիտուտի ղեկավար կազմի հետ առաջին իսկ շփումնից հետո ես մտածեցի, որ կամ Հակոբը չափազանցության գիրկն էր ընկել՝ կարոտելով իր ջահել տարիները, կամ ես դեռ անհրաժեշտ մարդկանց չեմ հանդիպել ու շատ բան չգիտեմ։

Ինստիտուտի ռեկտոր Եսինի մոտ մտա առաջին հիրթին, երբ նրա օգնականը բերածս թղթերին նայեց չնայելու նման և խորհուրդ տվեց դիմել անձամբ իրեն։ Եսինն նդունեց ու… «Դու հիմա արտասահմանցի ես, բարի եղիր արտասահմանցու նման վճարել։ Ես հաճույքով կընդառաջեի, բայց իրավունք չունեմ։ Ղազախստանի, Բելառուսի ու կրթական միջպետկան պայամանագիրը ստորագրած մի քանի պետության քաղաքացիների համար մեզ մոտ ձրի է, բայց ձեզ համար… Ոչնչով չեմ կարող օգնել։ Դուք չէի՞ք էդ անկախություն ուզողները, դո՛ւք, ձեր Կապուտիկյանը՛…»… Մի խոսքով, ստեղծա­գործական մրցույթն անցնելուց հետո ուղարկեցին գումար գտնելու, ակնարկելով, որ Մոսկվայում հարուստ հայեր շատ կան…

Մինչև ընդունվելս ու հանրակացարան տեղափոխվելս Գրակա­նության ինստիտուտի հետ իմ շփումները սահմանափակվում էին ուսման վարձավճարի և տարբեր հայկական ու ոչ այնքան հայկական կազմակերպություններից ստացված «հայ-ռուսական դարավոր գրական կապերի թարմացման անհրաժեշտության» մասին մտահո­գություն հայտնող նամակները փոխանցելու շրջանակներում։ Որպես կանոն այդ նամակներին Եսինի ԲԳԴ գծով օգնական Օքսանա Պավլովնան նայում էր, ինչպես իրենք են սիրում ասել՝ «այծը՝ աֆիշային», ու առանց բովանդակությանը նայելու (երևի արդեն անգիր էր արել) անտարբեր հարցնում էր. «Նամակը՝ նամակ, բա փողը ե՞րբ են փոխանցելու»։

Մի քանի անգամ այդ զրույցների ընթացքում իր կաբինետից դուրս է եկել կամ ներս է մտել հենց ռեկտորը՝ Եսինը, որը դեռ «բարի պապիկի» համբավ էր վայելում։ Նա նայում էր նամակին ու ոչինչ չասող ժեստով նամակն Օքսանային տալով՝ դուրս էր գալիս։

Ես իհարկե համաձայն չեմ համակուրսեցի ընկերոջս այն դիտարկման հետ, թե այդ ամիսներին Օքսանան զուգարանի թուղթ չէր գնում, չէ, հաստատ գնած կլինի, քանի որ նամակների թուղթը կոշտ է, համ էլ կարող է սանհանգույցը խցանել…

***

Ընդունվելուց հետո առաջին բանը, որ անում է Մոսկվա եկած օտարականը, դա անմիջապես հանրակացարան տեղափոխվելն է։ Ես Դոբրոլյուբովի փողոցում գտնվող հանրակացարան տեղափոխվեցի հենց հաջորդ օրը, բայց միայն իրերս ի պահ տվեցի… Բանն այն էր, որ ըստ պայմանագրի, եթե վճարովի ես սովորում, քեզ ինստիտուտը պարտավոր է առանձին սենյակ տալ։ Սերգեյ Իվանիչը երկար ժամանակ առանձին սենյակ չէր տալիս, ասում էր՝ «ձեր հարկում առանձին սենյակ չունեմ» (ԲԳԴ սովորողները բնակվում էին 7 հար­կում), իսկ ես չէի պատրաստվում ինձ կարգին «մզածե ինստիտուտին զիջումներ անել, պահանջելու հերթն արդեն իմն էր…  Կուրսեցիներիս տասնութամյա ուսանողների նման զույգ-զույգ էին բնակեցրել (չնայած նրան, որ շատերը հասուն մարդիկ էին և, անգամ, պատկառելի տարիք ունեին)։ Հետո 725-ում բնակվող ուզբեկստանցի Վաֆոն հիվանդացավ ու մեկնեց հայրենիք, և ինձ հատկացրին 725-ը։

Երբ մտա սենյակ՝ միանգամից վատ զգացի, և երկար ժամանակ չէի հասկանում,  թե ինչու, բայց հետո հասկացա. խոնավությունից այստեղ ամեն ինչ բորբոսով էր պատվել և խառնվելով Նոյի ժամանակների փոշու հետ՝ խեղդում էր… Բացի այդ, ես խորագույն կասկածներ ունեմ, որ պարետը, իմանալով թե որտեղից եմ Մոսկվա եկել, հոգացել էր, որ հարազատ լեռներիս տեսքը չմոռանամ, քանի որ այնպիսի սենյակ էր հատկացրել, որի հատակը Կովկասյան լեռների մանրակերտն էր հիշեցնում։ Երբ մահճակալը քաշում էի դնում էի «հատակա­լեռնագագաթի» մոտ՝ ճոճանակ էր դառնում։ Պարզ երևում էր, որ այստեղ ջեռուցման մարտկոցն առնվազն հինգ անգամ պայթել էր, իսկ հետևանքների վերացման մասին մոռացել էին մտածել։

Պետք էր սկսել խավագորգով ծածկված հատակից։ Մենակ ուժս չէր պատի, շատ ծանր էր, պիտի խնդրեի մեկին, որ ինձ օգներ։ Միջանցք դուրս եկա կուրսեցիներցս որևէ մեկի հետ ծանոթանալու, և օգնություն խնդրելու։ Կողքի սենյակից դուրս եկած Վովայի դեմքը ինստիտուտում տեսել էի, հիշվող դեմք ուներ։ Պարզվեց նա էլ ինձ է հիշել։ Խնդրեցի օգնել, ինչին նա անմիջապես արձագանքեց մեծ պատրաստա­կամությամբ։ Նեկրասովի հետ հատակի արհեստական գորգածածկը դուրս թափեցինք՝ նեխահոտը դրանից էր։ Հետո անցա լուսա­մուտներին։ Կես ժամ անց զգացի, որ արդեն շնչել լինում է։

Հաջորդ օրը, Գալյայի հետ ընթրելուց հետո, գնացի Դիանայից գործիքներ վերցնելու (Գալյան ուրիշ գործիք չուներ, իսկ Դիանան հրաշքով գտել էր հոր գործիքները)։ Հետս հանրակացարն բերեցի մի պտուտակահան ու մի աքցան, որը հատակի մանրատախտակը քանդելիս ինքն էլ քանդվեց։ Հատված առ հատված քանդում էի մանրատախտակը, եզրերը մաքրում ու նորց հավասար շարում էի, որ անցնելիս գոնե չթռչկոտամ սենյակիս «լեռներում»։

Հանրակացարանի սենյակներում ծխելն արգելված էր, թեև գրեթե բոլորը ծխում էին։ Ծխում էին 6 և 7 հարկի միջև ընկած հարթակում։ Համակուրսեցիներիցս դեռ ոչ բոլորին էի ճանաչում, բայց հատուկ գնալ ծանոթանալու ժամանակ ճիշտն ասած չկար։ Կողքից շշուկներ էի լսում, թե «էդ հայը սենյակը նորոգում է»։ Նրանց աչքում ես հարուստ տղա էի, կամ ամնաքիչը հարուստ հովանավորներ ունեի։ Մեկ մեկ Վովան էր մտնում՝ իմանալու, թե գործս ուր է հասել։ Նստում էինք, ծխում, զրուցում։ Նստած ծխելու «հաճույքը» նպաստեց, որ արագորեն ծանոթանամ գրեթե բոլոր համակուրսեցիներիս հետ։ Սկսեցինք ամենատարբեր բաներից ժամերով զրուցել։

Երկու շաբաթ անց հատակը հարթ էր, ինչպես Արարատյան դաշտը…  Սենյակի երկու մահճակալներից մեկը դրաձրել էի բազմոց, հյուրերս դրա վրա էին նստում, երկու գրասեղաններից մեկի վրա հանգրվանեց իմ դեռ կիսահավաք համակարգիչը (աշխատելու համար մի կոշտ սկավառակ էր պակասում, որը գնելու գայթակղությանը հետագայում չդիմացա ու վերջին 500 ռուբլով գնեցի)։

Հանրակացարանում տեղավորվելուց հետո, համակուրսեցիներիցս շատերի նման, ես էլ որոշեցի աշխատանք գտնել, բայց ինստիտուտի անձնագրային բաժնի աշխատակիցը համառորեն պնդում էր, որ անձնագիրս դեռ չեն հաշվառել, անձնագրայինում է, թեև ես կարծում եմ, որ աշխատակիցն ուղղակի ուզում էր վերհիշել հայկական կոնյակի համը՝ առանց հաշվի առնելու իմ ցանկությունն ու հնարա­վորություն­ները։ Մոտ մի ամիս  շրջում էի վրան «ղալամս քաշած» տեղեկանքով, որտեղ գրված էր, որ ուսանող եմ, և անձնագիրս հաշվառման գործընթացի մեջ է։ Նա պարտաճանաչ կերպով թարմացնում էր արագ ժամկետանց դարձող տեղեկանքներս, որոնցով ես այլևս ոստիկաններից խույս տալու կարիք չէի ունենում, բայց դրանով գործի չէին ընդունի։ Ամենագլխավոր Կազմակերպությունում ոչ միայն հրաժարվում էին չվճարված աշխատավարձս տալուց, այլև ինձ ընդհանրապես ճանաչելուց, այնպես որ հարկավոր էր մի բան մտածել, բայց դա արդեն ինձնից քիչ էր կախված։

Առանց անձնագրի միայն մի աշխատանք գտա՝ առաքիչ, բայց առաջին օրվա վազվզոցից հետո տրանսպորտի վրա իրենց տվածից ավելի շատ ծախսեցի, իսկ իրենք ինձնից դժգոհ մնացին։ Այստեղ էլ ոչինչ չստացվեց։

***

Հանրակացան տեղափոխվելուց հետո կարծեմ երրորդ հանգստյան օրերն էին։ Ինստիտուտի ճաշարան գնալ հնարավոր չէր, շաբաթ-կիրակի չէին աշխատում։ Ես սենյակից դուրս չեկա, դուռն էլ ներսից կողպեցի, որ կուրսեցիներս չիմանան, որ ուտելու բան չունեմ, նրանց աչքերում ես ամենահարուստն էի, քանի որ վճարովի հիմունքներով էի սովորում։ Շաբաթ օրը մի կերպ դիմացա և պատրաստվում էի կիրակին էլ այդպես անց կացնել, բայց զանգեց Գալյան, ու ասաց որ հետս գործ ունի, որ պետք է գնամ իրենց տուն։ Ես գիտեի, որ նա առանձնապես գործ չունի, ուղղակի գիտի, որ սոված եմ ու կանչում է կերակրելու։ Երբ սենյակից դուրս եկա, որ գնամ, այդ օրը ծխարանում ծխող կուրսեցիներս զարմացած ինձ նայեցին, ախր թակել էին փակ դուռս… Ասացի, որ ամբողջ գիշեր աշխատել եմ, որ հիմա էլ գործով տեղ եմ գնում։ Վովան զգոշորեն ասաց. «Ռուդ, մեր Վիկան ուզում էր ինչ-որ տեքստ հավաքել քո համակարգչի վրա։ Կասեմ, որ գնացել ես»։ «Չէ,- ասացի ես ու նրան մեկնեցի սենյակիս բանալին,- վերցրու, կտաս Վիկային, թող աշխատի»։ Հետո մտածեցի, որ հերիք է ձևեր թափեմ, կուրսեցիներս լավն էին, ես էլ պիտի բաց լինեի։ Արդեն բոլորի հետ ընկերացել էի, բացի մի երկուսից, որոնց հետ ոչ միայն երբեք չէի ընկերանա, այլև…

Հանրակացարանից դուրս եկա ու արագ քայլեցի…

Բնիկ Մոկսվացիներից շատերն անգամ քաղաքը գիտեն միայն այնքանով, որքան իրենց պետք է։ Մի մասը գիտեն՝ ըստ մետրոյի կայարանների, մյուս մասը՝ ըստ քարտեզի, իբրև քարտեզային վիրտուալ գծեր, համարակալված ուղղանկյունիկներ ու քառակուսիներ, բայց երբ հայտնվում էին տվյալ վայրում, ապա շենքեր ու շինություններ դարձած ուղղանկյուներն ու քառակուսիները նրանցից շատերին շփոթության էին մատնում, իսկ իմ ուղեղում դրանք արդեն միաձուլվել էին շնորհիվ այն վեց ամսվա դեգերումների, երբ ես գրանցում ունեի, հետո՝ չունեի, հետո անձնագրային այլ խնդիրներ ծագեցին ու դարձյալ չունեի։ Երբ պիտի այս կամ այն հայկական կազմակերպությունը գտնեի, այս կամ այն գրողի, կամ ազդեցիկ ինչ-որ անհատի տունը։ Այդ ընթաքում ես միևնույն երթուղիներն անցում էի մեկ ոտքով, մեկ՝ մետրոյով, մեկ՝ տրոլեյբուսով ու ավտոբուսով… Օրինակ երբ արդեն պարզ դարձավ, որ ես իսկի էլ հարուստ չեմ և անգամ սոված ու անփող եմ, բայց պետք է դասի գնամ, ապա սկսեցինք ամբողջ կուրսով այլընտրանք փնտրել, քանի որ չէր կարող չլինել, ախր ինստիտուտը բավական մոտիկ էր, ընդամենը մետրոյի երեք կայարան էր, որը մոսկովյան չափումներով համավում էր «քթիդ տակ»։ Տրոլեյբուսի գաղափարը Սաշան տվեց, որը հանրակացարանի մոտով անցնող տրոլեյբուսի երթուղացուցանակի վրա պատահաբար կարդացել էր «Ցվետնոյ բույլվար, Պուշկինսկայա պլոշչադ, Տվերսկոյ բուլվար…»: Տրոլեյբուսով գնալիս մետրոյի տասնհինգ րոպեանոց ճանապարը մոտ մեկուկես ժամ էր տևում…

  Գալյայի տանից ետ գալու ամբողջ ընթացքում գլուխ էի կոտրում, թե ոնց լուծեմ ինձ համար արդեն գորդյան հանգույց դարձած խնդիրը. անձնագիրս արդեն ժամկետանց էր դառնում, նույնիսկ եթե հաշվառեին էլ, ապա դրանով արդեն գործի չէին վերցնի, հարկավոր էր այնպիսի գործ գտնել, որ ցերեկները սովորեմ իսկ երեկոյան աշխատեմ, և վերջապես ինչպես Ամենագլխավոր կազմակերպու­թյունից պոկեմ իմ չվճարված աշխատավարձը։ Մտածումներս ավելի երկար էին քան մոտ մեկ ժամվա քայլելիք ճանապարհս։

Երբ հասա հանրակացարան, ապա իմացա, որ մոտ երկու շաբաթ սպասելով, որ ես գնամ բողոքելու և զարմանալով իմ կողմից արտահայտվելիք բողոքի բացակայությունից, պարետը բարձրացել է 725 սենյակ, և տեսնելով հարթ հատակն ու համակարգչի մոտ աշխատող Վիկային, կարծել է, թե հարկն է շփոթել… Սկզբում ճշտել է, որ սա հենց իմ սենյակն է, իսկ հետո հասկանալով, որ իր տված «բա դու էստեղ ինչ ես անում» հարցն իրոք անհեթեթ է, հեռացել էր՝ ձեռքը թափ տալով… Դրանից հետո պարետը՝ Սերգեյ Իվանովիչ Լիգարևը, դադարեց ղեկավարության պատճառով ինձ հետ քեն քշել ու ինձ շատ է օգնել՝ տարբեր պատճառաբանություններով ձգձգելով և «ցրելով» ինստիտուտի ղեկավարության պահանջը՝ ինձ անմիջապես վռնդել հանրակացարանից։

* * *

Բարձրագույն գրական դասընթացները բաժանվում են երեք սեմինարի՝ պոեզիա, արձակ և քննադատություն: Ամենամեծ սեմինարը պոեզիայինն էր, հետո՝ արձակինը… Ամեն երեքշաբթի ինստիտուտում սեմինարի օր էր: Ուսանողներից նա, ում գործերը սեմինարի ղեկավար Վարպետի ներկայությամբ պիտի քննարկվեին, նախապես բազմացնում ու բաժանում էր իր բանաստեղծությունները: Վարպետն ընդդիմախոս էր նշանակում սեմինարի մասնակիցներից որևէ մեկին, ըստ իր հայեցողության կամ, շատ հաճախ, նաև ըստ ուսանողի ցանկության։ Քննարկումները տեղի են ունենում քննադատների մասնակցությամբ և հաճախ այնքան թեժ, որ լսարանի մթնոլորտում կարող էիր ձվածեղ եփել:

Մնացած ժամանակը մի գուցե մի քիչ անսովոր, բայց սովորականին նմանվող դասապրոցես էր, բայց մի էական տարբերությամբ. մեր դասախոսները ստեղծագործ մտավորականների լավագույն ներկայա­ցուցիչներն էին, իրենց ոլորտում անփոխարելիները՝ գործող գրական պարբերականների խմբագիրներ, անվանի գրողներ, թարգմանիչներ, արվեստաբաններ, փիլիսոփաներ, գրականության ու արվեստի տեսաբաններ, քննադատներ… Նրանք չափազննաց զբաղված էին և առնչվում էին ինստիտուտի ղեկավար կազմի հետ միայն ըստ անհրաժեշտության, երբ որևէ գործնական խնդիր կար լուծելու, իսկ ինստիտուտում լինում էին այն ժամանակ, երբ դաս ունեին։ Նրանցից շատերը մի քանի բուհում էին դասախոսում։ 

Նրանք իրոք յուրահատուկ էին, թե իրենց տեսակով, թե մարդկային որակներով ու վերաբերմունքով։ Նրանք բոլորն էլ առանձնահատուկ մոտեցում ունեին Բարձրագույն գրկան դասընթացներում սովո­րողների հանդեպ, և եթե հնգամյայի ուսանողների հետ պարապում էին ըստ պլանի, ապա մեր դեպքում գրեթե բոլորին խնդրում էին տալ իրենց գործերը։ 

ՍՏԱՆԻՍԼԱՎ ԲԵՄՈՎԻՉԸ

մեր արտասահմանյան գրականության դասխոսն էր։ Տղերքը Ջիմբինվին քայլող հանրագիտարան էին ասում։ Ավելի մտացրիվ ու թեմայից թեմա թռչող դասախոս ես երբեք չեմ տեսել։ Նա ձգտում էր կուտակած գիտապաշարը տեղ հասցնել առավելագույնս, հասցնել պատմել ամեն ինչ, և հասցնել պատմել մի դասի ընթացքում։ Օրինակ Անտիկ գրականության մասին պատմելիս նա սկսում էր հին հունական վեպերից, բայց հանկարծ մենք հասկանում էինք, որ զուգահեռներ տանելով եկել հասել է Պելեվինի նոր վեպին, իսկ քիչ անց լսարանում «ծլում» էին Ռաբլեն, Բոդլերը, Բեկետը… Նորից ետ գնալ անտիկ գրականություն որպես կանոն չէր հասցնում, զանգը հնչում էր, իսկ զանգից հետո նա անպայման ասում էր իր անփոփոխ նախադասությունը, որն արդեն երրորդ դասից հետո մենք մի քանի տղերքով իր հետ համարյա միաձայն կրկնում էինք՝ մասխարություն անելով. «Վայ, դարձյալ չհասցրինք…»։ Նա դրանից չէր նեղանում, բայց երևի մտապահում էր, քանի որ հնգամյայի ուսանողները մեզ պարբերաբար հուշում էին, որ նրանից քննություն ստանալը ծանր գործ է։

Երբ քննությանը իր կարծիքով լավ պատրաստված Վիկան չկարողացավ Բեմովիչի հարցերին պատասխանել և Ջիմբինովը նրան չդրեց, Վիկան փորձեց իրավիճակն այլ կերպ հարթել.

— Ստանիսլավ Բեմովիչ, ախր մենք 17-18 տարեկան երեխա չենք, հասում մարդիկ ենք, ԲԳԴ-ն ախր…

Բայց Ջիմբինովը չթողեց շարունակի.

— Վիկտորյա Ալեքսանդրովնա, դուք գեղեցիկ, հասուն կին եք, 18-ամյա ջահել աղջիկ չեք, ձեր ինչի՞ն է պետք ԲԳԴ-ն, մնայիք տանը։ Բայց եթե հասել եք այստեղ, ապա բարի եղեք պատասխանել, ինչպես որ ընդունված է։

Վիկան կատաղած դուրս եկավ, գնաց դեկանատ, վերահանձնման թերթիկի հետևից։

Լսարանից դուրս Ստանիսլավ Բեմովիչը շատ հումորով ու բարեհամբույր մարդ էր, բավական խաթրաշահ ու իր գործին չափից դուրս նվիրված։ Մի օր Վովան ու, եթե չեմ սխալվում, Ժենյան հանրակացարան հասան ծիծաղից թուլանալով, իսկ Վովայի թևի տակ մի շիշ օղի կար։ Վովան գրազը հաղթել էր։ Նրանք որոշել էին սպասել Բեմովիչին մետրոյի մուտքի մոտ։ Խոսեցրել էին։ Բեմովիչն ասել էր, որ շատ շտապ հանդիպում ունի, կարևոր գործով։ Իսկ Սաշան ասել էր, որ ինքն ընդամենը մի հարց է ուզում պարզել Հեմինգուեյի մասին (թե Բալզակի, չեմ հիշում)։ Բեմովիչը սկսել է պատասանել ու պատաս­խանը տևել է մոտ երկու ժամ։ Այդ երկու ժամվա ընթացքում նրանք երեքով քայլելով Գորկու փողոցով երեք անգամ Պուշկինսկայա հրապարակից հասել են Կրեմլ ու ետ եկել։ Վերջին անգամ երբ հասել են Պուշկինսկայա, Բեմովիչը նայել է ժամացույցին ու սարսափած ասել. «Վա՜յ, դարձյալ չհասցրի», ու կայծակի արագությամբ նետվել է մետրոյի մուտքից ներս…

ՏԱՏՅԱՆԱ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐՈՎՆԱՆ

Այնպիսի տպավորություն էր, որ ռուսաց լեզվի և ոճաբանության մեր դասախոս Տատյանա Ալեքսանդրովնան մեր օրերում հայտնվել էր 19-րդ դարից, Տոլստոյի նկարագրած բարձրաշխարհիկ պալատական ազնվականների միջավայրից։ Ընդ որում նա այդպիսին էր տեսակով, էությամբ, ոչ թե միայն դասի ժամանակ կամ ինստիտուտում։

Վերջին անգամ նրան հանդիպեցի պատահաբար, երբ Մոսկվա էի գնացել Ռուս գարականության թարգմանիչների կոնգրեսին մասնակցելու։ Նրան տեսա «ЦДЛ»-ում, կոնգրեսի հետ կապ չունեցող ինչ-որ միջոցառման վերջում։ Ուրախացած մոտ վազեցի. «Տատյանա Ալեքսանդրովնա… Ո՞նց եք…»։ Նա ժպտալով, բայց բավական խիստ տոնով ասաց. «Ռուդիկ, գրողին վայել չէ նման պարզունակ հարցեր տալը…»։ Մենք ժպտացինք ու ես հարցրի. «Հուսով եմ կաֆերդրան չեք «որբացրել» ձեր բացակայությամբ»։ Նա ավելի ջերմորեն ժպաց. «Իհարկե կաֆեդրան չի որբացել, այնտեղ է իմ և ձեր լավ բարեկամ Յուրի Միայլովիչ Պապյանը, իսկ ես արդեն դժվարանում եմ երիտասարդների հետ աշխատելուց, պետք է կարողանալ ժամանակին կանգ առնել»։

Իմ սովորելու տարիներին նա արդեն իսկ բավական առաջացած էր տարիքով, կլիներ 65-70 տարեկան, բայց նրան կարելի էր հեշտությամբ սիրահարվել հենց միայն տեսակի համար։

Առաջին իսկ դասից հետո մենք չեինք ուզում լեքել լսարանը, քարացած նստած էինք, իսկ նա ուղղակի սպասում էր, որ մենք վեր կենանք ու նոր միայն ինքը լքի լսարանը։ Մենք գրեթե միակամ ուզում էինք որ դասը դեռ չավարտվի, թեև առողջ տրամաբանությունն այլ բան էր հուշում։ Վերջապես Սերյոժա Կորոտկովը, որ 60-ն անց այն երկուսից մեկն էր, ու նաև Վասյայի ընկերը, ասաց.

— Տատյանա Ալեքսանդրովնա, կարելի՞ է դուրս գալ, ես գործից ուշանում եմ, զանգն էլ տվել է արդեն,- ասաց ու տեղից վեր կացավ։

Տատյանա Ալեքսանդրովնան անխոս դուրս եկավ, իսկ մենք կիսակատաղած-կիսաշնորհակալ նայում էինք մեր «գրաֆաման-բիձուն» ու չգիեինք ինչ ասել։

Արդեն երկրորդ դասից սկսած նրա մոտ հերթ էր. մեր ստեղծագործությունները հերթով հայտնվում էին նրա մոտ, քանի որ աճել, զարգանալ ցանկացողների համար նրա՝ մշտապես դիպուկ դիտողություններն ուղղակի անգնահատելի էին։ Ես իհարկե կուզեի նրան ցույց տալ իմոնք, բայց որակյալ տողացի թարգմանություններ այդ պահին չունեի, իսկ եղածներից արդեն իսկ դժգոհ էի։ Ըստ երևույթոին նրան էլ ինչ-որ բան հուշել էին, քանի որ մի օր, դասից հետո կանգնեցրեց միջանցքում ու ասաց.

— Երիտասարդ, դուք ռուսերե՞ն եք գրում, թե՞ հայերեն։

— Հայերեն,- ասացի,- Տատյանա Ալեքսանդրովնա, բայց որոշ տողացի թարգմանություններ ունեմ։

— Տվեք նայեմ,- ասաց,- հետո կխոսենք։

Տողացիներս հայտնվեցի նրա մոտ։ Երկու օր անց նա տեսավ ինձ միջանցքում ու կանգնեցրեց.

— Երիտասարդ, ձեր բանաստեղծություններն ինձ դուր եկան, բայց դատողություններ անելու համար ես պիտի ձեր լեզուն իմանամ, որը չգիտեմ, կուզեի ավելին ասել, բայց այսպես չեմ կարող, ոճաբանին վայել չէ։

Ես լուռ սպասում էի, թե էլ ինչ կասի, թեև նրանից գովեստի արժանանալն արդեն իսկ մեծ բան էր։ Երբ համակուրսեցիներից մի երկուսը նրան տվեցին իրենց գործերը, ապա հենց հաջորոդ օրը վերադարձրեց՝ առանց որևէ բառ ասելու, իսկ երբ փորձեցին գովեստանման մի բան պոկել նրա շուրթերից, ուղղակի ասաց. «Ինչու եք ուզում, որ ես ստիպված լինեմ ինձ և ձեզ համար անհաճո բաներ ասել, այսպես ավելի լավ է»։ Դա նրանից անվաստակ գովեստ պոկելու վերջին փորձը եղավ ամբողջ կուրսի համար, սակայն նրա կողմից ընթերցվելիք նյութերի հերթը չպակասեց։

— Գիտե՞ք ինչ, Գևորգ (չգիտեմ ինչու են ձեր համակուրսեցիները ձեզ Ռուդիկ ասում), ես երևի խնդրեմ, որ ձեր գործերը նայի Յուրի Միխայլովիչ Պապյանը։ Նա շատ զբաղված մարդ է, մեր ինստիտուտից ու ՄՊՀ-ից բացի ևս երկու բուհում է դասավանդում, այստեղ շատ քիչ է լինում, կամ գրեթե չի լինում, բայց ինձ համար կարծում եմ բացառություն կանի։ Ես նրան ցույց կտամ, քանի որ նա նաև հայերեն գիտի։

Ես խնդրեցի առայժմ չփոխանցել, մինչև ժամանակակից ռուս գրողների իմ արած թարգմանություններն էլ բերեմ։ Մի շաբաթ անց Տատյանա Ալեքսանդրովնան դարձյալ տեսավ ինձ միջանցքում և ասաց.

— Յուրի Միխայլիչը խնդրեց փոխանցել, որ ձեզ կսպասի մեր ամբիոն ում, չորեքշաբթի օրը, ժամը 12-ին։

ՅՈՒՐԻ ՄԻԽԱՅԼՈՎԻՉ ՊԱՊՅԱՆԸ

Պետք է ասել, որ չորեքշաբթի մենք շատ դասեր ունեինք, բայց ես հաճախում էի միայն փիլիսոփայության դասին, քանի որ փիլիսոփայությունը վերջին դասն էր և առավոտ կանուխ արթնանալու կարիք չկար, իսկ հին ռուսերենից ու հին սլավոներենից առանձնապես թարգմանելու բան չկար, ինձ ժամանակակից գրականությունն էր հետաքրքրում, ուստի թույլտվություն էի ստացել այդ դասերին չմասնակցել։ Բացի այդ էլ սուրճի այն քանակը, որ ես խմում էի քաղցը սպանելու համար, օրգանիզմիս չէր թողնում քնել, և միայն լուսադեմին էի կարողանում աչք կպցնել։ Զարթնում էի բավականին ուշ՝ կեսօրն անց։ Յուրի Միխայլիչի հետ հանդիպման նախորդ օրը տարօրինակ անհանգստություն ապրեցի. հասկանալի էր, որ բազմազբաղ այս մարդու հետ հանդիպումից անգամ մեկ րոպե ուշանալ չէր կարելի։ Որոշեցի այդ գիշեր չքնել, բաց թողնել ու տեղը հանել հաջորդ օրը։ Համ էլ ռեժիմս տեղը կգար…

Սկսեցի աշխատել հերթական տողացիների վրա, հետո սկսեցի ուղղակի կարդալ համակուրսեցուս գործերը, որ ուրբաթ օրը քննարկմանը ասելիք ունենամ։ Միտումնավոր գնում էի հարկամիջյան ծխարանում ծխելու, որ շարժվեմ, ակտիվ մնամ ու քունս չտանի։ Առավոտյան վեցի-յոթի կողմերը սրճեփն առած գնացի խոհանոց ու պռնկե պռունկ լիքը սրճեփով վերադարձա սենյակ, հանեցի սիրելի մեծ բաժակս ու պատաստվեցի վայելել սուրճի հերթական չափաաժինը, բայց այդ պահին ասես ասեղ մտցնեին ողնաշարիս մեջ։ Ցավը տապալեց ինձ, ստիպեց թիկնել մահճակալին։ Հարկավոր էր մեջքի ծանրաբեռնվածությունը թուլացնել։ Մեկ էլ տեսա, որ դռան մեջ կանգնած է Տանյան։ Ժպտաց, ասաց.

— Ռուդ, ես խանութ եմ իջնում, քեզ ինչ-որ բան պե՞տք է։

— Ժամը քանի՞սն է, տա՞սը, թե՞ տասնմեկը։

Տանյան ինձ նայեց մի տեսակ տարակուսած.

— Ռուդ, պիտի որ արդեն մեկին մոտ լինի…

Տանյան ակնհայտորեն չէր սպասում, որ այդպես կգոռամ ու երևի անգամ ինքն էլ իրեն ինչ-որ բանում մեղավոր զգաց…

— Բանալիս իր տեղում կախած է,- ասացի Տանյային ու ինքս իմ հասցեին լուտանքներ թափելով ու ինքզինքս բարձրաձայն խարա­զնելով, թռա դեպի մետրո։

Հասկանալի էր, որ Յուրի Միխալովիչին այնտեղ այլևս չէի տեսնի, մինչև ինստիտուտ հասնեի՝ նվազագույնը կես ժամ կանցներ, անգամ եթե մինչև մետրոյի կայարան վազելով գնայի։ Հանրակացարանի դռների մոտ հասկացա, որ վազելն անիմաստ է, ուշացել եմ, բայց որոշեցի գնալ ինստիտուտ, որ ոճաբանության ու ռուսաց լեզի ամբիոնում իմանամ, թե հաջորդ անգամ Յուրի Միխալովիչը ե՞րբ է ինստիտուտ գալու, որ գոնե ներողություն խնդրեմ։ Իսկ երբ Տատյան Ալեքսանդրովնայի մասին էի հիշում, ապա ամոթից քիչ էր մնում մետրոյի թունելի տակ ևս մի ինքնաշեն թունել ավելացնեմ։ Բայց դե հիմա արդեն շտապելն ուղղակի անիմաստ էր, քանի որ ոճա­բանության ու ռուսաց լեզվի ամբիոնում օրվա գրեթե ցանկացած ժամի մարդ կար։ Ուստի հանգիստ, առանց վազքի հասա մետրո, հետո հասա ինստիտուտ և գնացի ուղիղ այն մասնաշենքը, որտեղ հիշյալ ամբիոնն էր։ Դուռը բացելու հետ համակարգչի մոտ նստած աղջկան ասացի.

— Բարև ձեզ, ես ուզում էի իմաալ, թե Յուրի Միխալովիչը է՞լ երբ է այստեղ գալու, այսօր պիտի հանդիպեինք, բայց ես…

Աղջիկն աչքերը կլորացրած նայեց ու ինձ ինչ-որ բան ասելու փոխարեն շրջվեց դեպի սենյակի մյուս անկյունը, որտեղ համակարգչի առջև նստած մեկն աշխատում էր.

— Յուրի Միխայովիչ, ձեզ են հարցնում։

Անկյունում նստած էր միջին տարիքի, մտավորական հայի տիպիկ դիմագծերով բարեկազմ մի տղամարդ։  Նա գլուխը բարձրացրեց, նայեց ինձ ու ասաց.

— Բարև ձեզ, մոտեցեք, նստեք։

Ու մինչ ես մտքիս եկած բոլոր շնորհակալական ու ներողություն հայցող բառերն իրար գլխի էի ժողովում, որ դրանք բոլորն իրար հետ մի «համազարկով» արտաբերեմ, նա նայեց ինձ գորովանքի ու հագատարության խառնուրդ արտահայտող հանգիստ դեմքով, ու կանխեց իմ «հզոր համազարկը».

— Ներողություն խնդրելու հարկ չկա, բանաստեղծների ձեր ցեղն է այդպիսին, նստիր, ավելի մոտիկից ծանոթանանք…

Այդպես էլ թույլ չտվեց ներողություն խնդրել՝ ցույց տալով, թե ինչպիսին պիտի լինի ուսուցիչ-գիտնականը։ Նայել էր թարգմանություններս, բանաստեծություններիս բնագրերը համե­մա­տել էր տողացի թարգմանությունների հետ… Չնայած նրա զբաղ­վածությանը՝ մենք շատ երկար զրուցեցինք։ Ինչպես հարիր է իսկական գիտնականին՝ նա իր կարծիքը ոչ թե պարտադրում էր, այլ մի տեսակ հենց ինքն էր կասկածում իր իրավացիության վրա. «Դե գիտես, ես չգիտեմ հայկական գրական դաշտի արդի տենդենցները, դա շատ կարևոր է։ Ես հիմա գիտեմ միայն այն հայերենը, որով գրում ու խոսում էին 80-ականներին, Հայաստանից իմ դուրս գալու ժամանակ…»։ Իսկ երբ մեր բավական երկար զրույցի ընթացքում նաև իր գործերից խոսեցինք ու թվարկեց, թե ինչեր ունի անելու, գլուխս պտտվեց…

Ավարտելուց ու իմ ետ գալուց հետո մեր կապը գրեթե խզվեց, մնաց նամակագրականը, այն էլ այնքան հազվադեպ, որ…  Ես նաև անխոհեմություն ունեցա խնդրել նրան մի բան, որ հիմա ոչ մի դեպքում չէի խնդրի։ Փառք Աստծո, նա մերժեց՝ հերթական անգամ գերազանց դաս տալով, թե ինչպիսին պիտի լինի իր գործի նվիրյալ մտա­վորականը…

***

Գիշերվա երեքն էր: Գրական բարձրագույն դասընթացների, կամ ինչպես մեզ անվանում էին հնգամյա ուսում ստացող ուսանողները` «Բարձրաշխարհի» զբաղեցրած ամենավերին՝ յոթերորդ հարկն արդեն քնել էր: Երևի միայն ես էի, որ դեռ նստած էի համակարգչի առջև: Բայց չէ…միջանցքից ծանր ու հատու ոտնաձայներ լսվեցին: Սլավիկն էր… ասես վերամբարձ կռունկ է քայլում… Մոտենում է սենյակիս դռանն ու սկզբում կամացուկ հարցնում.

— Ռուդ, քնած ե՞ս:

Լռում եմ. Գիտեմ, որ խմելու բան է ման գալիս: Տղերքը չեն տալիս, ինձ էլ են  խնդրել չտալ: Նա միակն է, ում չի կարելի խմել, կատեգորիկ չի կարելի՝ «շիզո» է տարել, հարբեցող է եղել, թմրամոլ… Բայց շատ տաղանդավոր է։

— Ռուդ… Գիլանց… դու քնած չես, չէ՞…

— Չէ, Սլավ,- ասում եմ,- արդեն քնած չեմ…

— Ներիր, Ռուդ, բայց իմ քունն էլ չի տանում:

Բացում եմ: Ներս է գալիս:

— Մայրդ գիտի՞, որ արթուն ես:

— Չէ, քնած է:

Որոշ ժամանակ անորոշ վիճակ է, երկուսս էլ լռում ենք, խոսակցությունը չի կպչում։ Նա մեղավոր ժապտում է.

— Եթե ուզում ես, կարող եմ վազել գարեջրի ետևից, բայց փող չունեմ…

Սլավիկը 38-ամյա երեխա է,  թույլատրել են հանրակացարանում մոր հետ բնակվել, առանց մոր՝ նա կորած է, հենց մոր ներկայությունն է, որ Սլավիկին ստիպում է գոնե փոքր-ինչ հեռու մնալ խմիչքից: Նա իհարկե միակը չէ, որ այստեղ ապրում է ընտանիքի անդամի հետ, Մարինան էլ անչափահաս որդու՝ Մաքսի հետ է ապրում, բայց նման շռայլություն ինստիտուտը թույլ էր տալիս միայն ծայրահեղ դեպքերում։ Մաքսն ուրիշ խնամող չուներ, Միայն Մարինան էր, իսկ Սլավիկի դեպքում խմելն ու անհավասարակշիռ լինելն էր։

— Սլավ, դու խոստացել ես չխմել…

— Իսկ ես չեմ էլ խմում, ընդամենը մի շիշ գարեջուր եմ խմել…

— Սլավիկ, դու խոստացել ես չխմել,…

— Բա էդ ո՞նց է, որ դուք խմում եք, ոնց է որ ձեզ կարելի է… քեզ, Բոևին, Վովկային, Մինեևին,- նայում է մեղավոր մանչուկի պես, որին ուր որ է անկյուն են կանգնեցնելու…

— Լավ, անցանք,- ասում եմ,- դու նստիր, ես գնամ սուրճը կրակին դնեմ:

Սլավիկը գալիս է հետս: Հարկի նույն թևում ենք ապրում. ես` 725-ում, ինքը` միջանցքի վերջում, 739-ում: Աջ թևում հարկի խոհանոցն է: Սլավիկին տանջում է ինձ քնից հանելու միտքը, իրեն մեղավոր է զգում, ուզում է մի բան արած լինել, օգնել, բայց չգիտի ինչով…

— Ուզո՞ւմ ես վերջին գրածս կարդամ:

— Հա՛,- ասում եմ,- կարդա՛…

Սլավիկը սկսում է կարդալ… Սուրճը թափվեց. գլուխս կախել, հմայված լսում էի: Մեկ էլ տեսանք դռան մեջ կանգնած է Տանյան.

— Սլավիկ, ախր գոնե կամաց կարդա, առավոտյան դասի ենք…

— Տանյա, կներես… Քեզ նվիրված բանաստեղծություն էլ ունեմ, կարդա՞մ…

Տանյան տեղի է տալիս: Նայում եմ Սլավիկին. կերպարանափոխվել է. իմ առաջ ուրիշ Սլավիկ է… Տանյան հիշեցնում է, որ Սլավիկն իրեն գիրք է խոստացել: Սլավիկը վազում է գիրքը բերելու: Տանյան դառնում է ինձ.

— Ռուդ, լավ կլինի դու Սլավիկին սուրճ էլ չտաս, հատկապես ուշ ժամերին: Նրա նյարդային համակարգը քայքայված է. սուրճից հետո ամբողջ գիշեր թափառում է… Մեղք է…

— Սուրճը կապ չունի, նա ինձ մոտ եկավ արդեն մի շիշ գարեջուր խմած…

— Գիտեմ, Սաշային համոզել էր, 2 լիտրանոց «Բալթիկա-9» են խմել, ես այսօրվա համար չեմ ասում, այլ ընդհանրապես…

— Վաղը «ЦДЛ»-ում հետաքրքիր գրական երեկո է լինելու…

— Հա, գիտեմ, բայց ես չեմ հասցնի։

— Լսիր,- ասում եմ,- «Բալթիկան» գարեջուր է, դա հասկացանք, բա վրայի թվերն ի՞նչ են նշանակում…

— Դրանք թնդության աստիճանն են, այսինքն` յոթը նշանակում է յոթ տոկոս ալկոհոլի պարունակություն, ինը` ինը տոկոս։ Համարիր, որ Սլավիկը լիտրուկես գինի է խմել…

— Պարզ է…

Սլավիկը ճիշտ էր ասում, սկսել էինք խմել։ Սկզբում՝ քիչ, հետո կամաց-կամաց «առաջադիմեցինք»։ Օղի խմելու ես չէի գնում, տղերքը գիտեին որ չեմ սիրում։ Իսկ տանից ուղարկված իմ երկու շիշ քսան տարեկան կոնյակներից մեկը նշխարհի նման խմեցինք՝ մատնո­ցաչափ բաժակով։ Մեր մատնոց-բաժակը մեզ ամբողջ գիշեր անքուն պահեց։ Ամեն ինչի մասին երկար զրույցները, միասին անց կացրած անքուն գիշերները մտերմացրին մեզ։ Ադեն պարզ էր, որ մեզնից ոչ մեկի կյանքն էլ «մեղր» չի ֆինանսական և առօրյա կենցաղային իմաստով, ի վերջո հասուն մարդիկ էինք բոլորս, մեր հասուն պահանջմունքներով, մեր կուրսի «ամենադեղնակտուցը» 28-ամյա Վիկան էր, իսկ մեզ դրել էին 18-ամյա պատանիների հետ նույն հարթության վրա, ինձնից բացի բոլորին զույգ-զույգ էին բնակեցրել… Սաշայի դիպուկ ձևակերպումը՝ «խելագար մեծերի մանկապարտեզ», հնչեց այն օրը, երբ մենք վիճում էինք, թե ճի՞շտ է արդյոք ղեկավարության որոշումը՝ հասուն մարդկանց զույգ-զույգ բնակեցնել.

— Գոնե «մի կին — մի տղամարդ» սկզբունքով բնակեցնեին, համ մեզ լակոտ չէինք զգա, համ էլ լիքը «Արձակիկներ ու Պոետիկներ» կծնվեին։

— Պատերզամի ժամանակ գնդի որդիներ են եղել,- ասաց Վովան,- իսկ այստեղ «ինստիուտի թոռնիկեր» երևույթը կառաջանար։ Կիմանայինք, թե հայ պոեզիայի և ռուս քննադատության խաչասերումից ինչպիսի սերունդ է ստացվում։

— Չեղավ,- ասաց,- Ռոման, մեզ չհարցրին չէ՞, թե տղերքից ում հետ ենք ուզում ապրել, ուղղակի ասացին այսինչ սենյակ, հարևանդ այսինչն է։ Ձեր ասած սկզբունքով որ լիներ՝ Եսինը կամ Լիգարևը պիտի որոշեր, թե ով ում հետ պիտի քնի։

— Այդպես որ չլիներ՝ հետդ քնող չէր լինելու,- ծիծաղեց Սաշան,- դու ավելի վատից պիտի վախենիր, որ իրար հետ անհամատեղելիներին թույլ տային սենյակը փոխել ու հակառակ սեռի իրենց ուզած ներկայացուցչի մոտ տեղափոխվել։ Ոչ մեկը չէր իմանա, թե ով՝ ումից սերված «Պոետիկն է», բայց մի բան հաստատ կիմանային՝ որ ոչ մեկը քոնը չէր լինելու։

— Էդ ինչի՞ որ,- կատակը լուրջ ընդունելով ու մի տեսակ նեղացած, աքլորացած ասաց Ռոման,- քեզ տենց կարգին հմայիչ որձի տեղ մի դիր…

— Դե լավ, Ռոմ, կատակում ենք,- ասաց Սաշան, իրականում ստեղծագործող հասուն մարդու համար սա իդեալական տեղ է, երբ դու գտել ես քո հետաքրքրություններն ունեցող, քո աշխարհի նման աշխարհ ունեցող «գժերի» ու շրջապատից փակվելու կարիք այլևս չունես, բոլորն են քեզ նման, իսկական «խելագար մեծերի մանկապարտեզ է»։

***

Բայց անգամ «խելագար մանկապարտեզի» խելագար սաները նվազագույն պահանջներ ունեն, որոնք Մոսկվայի նման հրեշի երախում բավարարելն այնքան էլ հեշտ չի, անկախ հայաստանցի կամ ռուսաստանցի լինելուց։ Կուրսեցիներս կամաց-կամաց գործի տեղավորվեցին, որ իրենց պահանջմունքները կարողանան բավարարել, իսկ ես իստիտուտի միջազգային բաժնից անձնագիրս դեռ ետ ստանալ չէի կարողանում։ Արդեն մի ամիսից ավելի էր անցել, իսկ ժամանակը թռչում էր։ Հարկավոր էր մտածել հաջորդ կիսամյակի վարձի մասին, թե չէ նորից սկսվելու էր հին պատմությունն ու վազքը… «Հայկական» մոսկվայից արդեն կուշտ էի, արդեն հասկանալի էր, թե ով ով է, ու միակ հույսս մնացել էին հայրենիքն ու հայրենի հրեշտակներս՝ իմ անդավաճան ընկերները, որ մինչ օրս հովանի են լինում ու հսկում են արդեն ոչ միայն ինձ և ոչ միայն այս աշխարհից…

Իմ գործերի քննարկումն էլ, «Դրուժբա նարոդով» ամսագրի հայկական համարի լույս տեսնելն էլ բավական օգնեցին ինձ։ «Դրուժբայի» հայկական համարի որոշ նյութեր ձեռքիս տակ էին։ Կուրսեցիներս հերթով տանում էին կադալու այն գրականությունը, որի մասին այքան պատմում էի մեր ծանոթության հենց առաջին օրվանից։ Գրեթե բոլորը միակարծիք էին. «Խեչոյանի «Զանգը» հզոր գործ է։ Հա, դե Մաթևոսյանն արդեն դասական է ոչ միայն ձեզ համար, բայց Լևոն Խեչոյանն էլ է հզոր»։ 

Դրուժբայի այդ համարի նախապատրաստական աշխատանքներին ինչ-որ չափով մասնակցելիս (նույնիսկ հոնորարներն եմ ստացել ու Սեթոյիչի միջոցով ուղարկել Հայաստան) բախտ ունեցա շատ բաների ականատես լինել, առնչվել այն Մոսկվային, որը թաքնված էր պատահական աչքից, որի մասին այդքան պատմում էր Հակոբը, և բնական է, որ մշտապես ջրի մակերեսին լող տվող «հայկական» Մոսկվա վերադառնալու ցանկություն այլևս չկար, բայց «Լիտ»-ի ԲԳԴ-ն կիսատ թողած տուն դառնալու ցանկութուն նույնպես չկար։ Ամբողջ ընթացքում ես նամակագրական ու հեռախոսայի կապի մեջ էի Լևոն Անանյանի հետ, բացատրում էի իրավիճակը, պատմում էի, թե ում մոտ եմ եղել, ինչ է ասել այդ «ում»-ը, ինչ է պետք երիտասարդ հայ գրողների՝ ԲԳԴ-ում ուսանելու և գրական նոր կապեր ստեծելու համար…

Լևոնի մշտական հորդորը հետևյալն էր. «Աշխատիր առանց միության առանց այդ էլ սուղ ֆինանսների հարցերդ լուծել, ես միանձնյա չեմ որոշում, նախագահություն կա, բայց ես ինձնից կախված ամեն ինչ կանեմ»։

Ես ամեն ինչ հասկանում էի, բայց հանձնվել չէի պատրաստվում, մտածում էի, թե ինչից կառչեմ, ու հանկարծ… Որքան էլ տարօրինակ է հնչում, բայց առանց փողի, նամակների միջոցով խնդիրը լուծելու տարբեակը ես գտա հենց Եսինի մերժող բացատրության մեջ՝ «նախարարությունը թույլ չի տա»։ Ստացվում էր, որ եթե նախարարությունը թույլ տա, ապա ինքը կարող է հայտ ներկայացնել, անվճար տեղ ստանալ և վերջ, ուսումս կշարուակեմ մնացածի նման։ Մտա ռեկտորի սենյակ և ուղիղ տեքստով հարցրեցի. «Եթե ես այնպես կարողանամ անել, որ նախարարությունը թույլ տա, կլինի՞, հարցը կփակվի՞»։ Նա թերահավատ ու հեգանքով ասաց. «Հա, կլինի»։

Մտերիմ համակուրսեցիներս հետ վերլուծցինք իրավիճակն ու եկանք այն եզրակացության, որ հարկավոր է «երկրաշարժել» ՌԴ կրթության նախարարությունը։ Մարինան ու Սաշան խեթ նայեցին.

— Եվ ո՞նց ես դա պատկերացնում, Ռուդ։

— Նրանք պիտի այնպիսի նամակ ստանան, և այնպիսի տեղից, որ ցնցվեն ու «հավսա՜ր-զգա՛ստ» կեցվածք ընդունեն։

— Քո բոլոր «ռուս-հայկական» և «հայ-ռուսականներից» ստացված նամակների երեսին անգամ Օքսանա Պադլովնան, կներեք Պավլովնան չի նայում,- ասաց Սաշան՝ միտումնավոր աղավաղելով Եսինի օգնականի հայրանունը, քանի որ նրան մեր խմբից գրեթե ոչ ոք չէր սիրում,- ուր մնաց նախարարությունում  նայեն։ Նրանք երևի այդպիսի նամակներն իրենց շների ոտիկների տակ են փռում, որ անձրևոտ եղանակին զբոսնելուց հետո մեքենան չկեղտոտվի։

— Իսկ եթե ՌԴ ԱԳՆ-ից նամակ գնա, կնայե՞ն։

Էստեղ Սաշան թերահավատ, բայց ինչ-որ բան չհասկացողի նման նայեց ինձ.

— Դու հո ձեր ԱԳ նախարարի որդին չե՞ս, որ նման նամակ պոկես կամ պայմանավորվածություն։

-Չէ,- ասացի ես,- ոչ մի բանն էլ չեմ, բայց նամակը պոկել կփորձեմ։

Սաշան մեկնեց հեռախոսը.

— Զանգիր, թեկուզ Հայաստան, թեկուզ ուր ուզում ես, եթե կարող ես՝ պոկիր, զանգերն՝ իմ հաշվին…

Այստեղ պետք է ասել, որ Մոսկվա գալուց առաջ Գյուլզադ-ախպորս հետ գնացել էինք մեր ԱԳՆ, Դավթի հետ բավականին մտերիմ երջանկահիշատակ Ռուբեն Շուգարյանի մոտ, իրենք ինչ-որ գործ ունեին… Շուգարյանն այդ ժամանակ փոխնախարարն էր։ Դավիթն ասաց. «Արի մտնենք, հաճույք կստանաս Ռուբենի հետ շփումից»։ Ծանոթացրեց։ Երբ իմացավ, որ ուզում եմ ԲԳԴ-ում սովորել, ասաց. «Ողջունելի է, շատ լավ բան ես մտածել, կապերը շատ կարևոր են բալոր մակարդակներում, բայց գրականության ու մշակույթի ոլորտում՝ առանձնահատուկ կարևոր են»։ Դա ես լավ էի հիշում։ Զանգեցի Դավթին ու հակիրճ բացատրեցի անելիքը։ Դավիթն իրանաղայդի ասաց. «Այտա՜՞, էդ երբ միջազգային մակարդակի հասար…»։ Բայց հետո իհարկե ասաց, որ կխոսի Ռուբենի հետ, տեսնեն ինչ կարող են անել։

Ես դարձա Սաշային.

— Ասաց կխոսի մյուս փոխնախարարի հետ, տեսնեն ինչ կարելի է անել, որ էդ նամակը պոկեն։

Սաշան ասաց.

— Հաջորդ երկուշաբթի լիքավորած հեռախոսը կբերեմ, որ նորից զանգես։

Մի շաբաթ անց Դավիթն ասաց, որ ըստ Ռուբենի՝ այդպիսի նամակի համար իրենց հիմք է պետք, ինչ-որ պաշտոնական բան պիտի ստանան, որ ի պատասխան այդպիսի նամակ ուղարկեն ՌԴ ԱԳՆ։

— Ռուդ,- ասաց Մարինան,- որքան հասկանում եմ, այդպիսի նամակ պիտի Եսինը տա, բայց նա դա չի անի։

— Լևոնը կանի,- ասացի ես ու առանց Սաշայից թույլտվություն հարցնելու ձեռքից վերցրի հեռախոսը։ ՀԳՄ հեռախոսն այդպես էլ չպատասխանեց։

Նորից զանգեցի Դավթին, ասացի վաղը զանգի Լևոինին, բացատրի, որ ինքն է Ռուբենի ասած նամակը տալու։ Դավիթը խեղճացավ.

— Ռուդ, էնտեղ մարդ չի լինի, տարեվերջ է, աշխատանքային վերջին օրերն են։

— Ձեռքին զանգի, տուն զանգի, համարները կտամ, ժամանակ չկա, տարին փակվում է, հետո էլ արդեն ԱԳն-ում ոչ ոքի չենք գտնելու։

Դավիթը չէր կարղացել Լևոնին կարգին բացատրել, թե ինչ եմ ուզում, Լևոնն ասել էր՝ «Ես տանն եմ, ասա, թող տան համարով զանգի»։ Արդեն ամսի 28-ն էր։ Զանգեցի (այս անգամ Գալյայի հեռախոսով, որովհետև հերթական անգամ «կարևոր գործով» կանչել էր կերակրելու), ամեն ինչ բացատրեցի։ Ասաց. «Այ տղա, ես էս նախատոնական օրով համակարգչի աշխատողին որտե՞ղ գտնեմ, որ գտնեմ՝ ի՞նչ գրել տամ, ախր չեմ պատկերացնում»։ Ասացի. «Նամակի տեքստը պատրաստ է, ես կկազմակերպեմ»։

Ես ամբողջ ամառ, չհաշված Ամենագլխավոր կազմակերպոթյան համար թարգմանածս նամակները, իմ հարցով նամակներ էի գրում ամենատարբեր հայկական կազմակերպությունների, և գլխիս մեջ նամակակաղապարների մի ամբողջ շտեմարան կար, ինձ պետք եկած բովանդակությունն անմիջապես ստանում էի։ Իսկույն համապատասխան բովանդակությամբ մի նամակ հավաքեցի և ուղարկեցի Դավթի փոստին։ Հետո դարձա Սաշային.

— Հեռախոսդ տո՛ւր, ռուս դասական։

— Առ,- ասաց Սաշան,- ռուս դասականը այդ կոպեկներով չի աղքատանա։ Ճիշտ է, Պուտինը իմ պարտքերը չի փակի, ինչպես ցարն էր փակում խաղատներում պարտված Դոստոևսկու պատքերը, բայց…

— Սուս,- ասացի,- զանգը գնաց։

Մեր ոչ այնքան կարճ զրույցից հետո իմ Գյուլզադ-ախպերը զանգում է, սկզբում Շուգարյան Ռուբենին (որ տուն չգնա, քանի որ ԱԳՆ վերջին աշխատանքային օրն է եղել), հետո Անանյանին, թե՝ «Ես Վանաձորից տաքսով գալիս եմ, նամակը տպած կբերեմ»։ Երևան հասնելուց առաջ Լևոնն ինքն է զանգում Դավթին, թե՝ միանգամից ԳՄ արի, կնիքն այնտեղ է։

Երբ տեղ են հասնում, պարզվում է, որ բացի սարսափելի սառնամանիքից (ԳՄ շենքն արդեն մի շաբաթ ջեռուցվելիս չի եղել) շենքում հոսանք էլ չկա։ Խարխափելով, Դավթի վառիչի նվաղուն լույսն օգտագործելով, կնիքը բերնի գոլով մի կերպ տաքացնելով ու ցրտից կապած մատներով նամակի երկու օրինակը կնքել, տվել է Դավթին։ Հետո Դավթին ասել է. «Ռուդին համոզի՝ տուն գա, մեղք է, աշնանը տեսա, կոնգրեսի օրերին… Տեսա ու… ոնց որ գլխիս կրակ մաղեին…»։

Դավիթը ԳՄ-ից հասնում է ԱԳՆ, որտեղ նրան սպասելիս է լինում Շուգարյանը։ Ասում է՝ «շենքում միայն պահակ-ոստիկանն էր ու Ռուբենը»…

***

Երբ Դավիթն ասաց, որ նամակն ուղարկվել է ՌԴ ԱԳՆ, Սաշան ինձ այնպես նայեց, ինչպես հայերնականի հերոս Ալեքսանդր Մատրոսովին կնայեր, բայց հետո իր բնական վիճակին վերադառնալով՝ ասաց թերահավատ.

— Մինչև էդ նամակը ձեր ԱԳՆ-ից մեր ԱԳՆ հասնի, այնտեղից՝ ՌԿՆ, այնտեղից՝ «ԼԻՏ», որդերը մեզ կերած կշտացած կլինեն։

— Հեռախոսդ տուր, հիմա էդ հարցն էլ կճշտենք,- ասացի՝ վախենալով, որ ճիշտ է ասում բայց այդ հարցը Դավթին էլ էր հուզել ու արդեն իսկ պատասխանը գիտեր… Արդեն նոր տարուց հետո, պիտի սկսեի սպասել ու հետևել, թե մեր նամակն ուր է հասել, բայց ժամանակը շատ էր սուղ, կարող էր չհասնել, մինչև նոր սեմեստրի սկիզբը։

Նոր տարվա նախօրեին հանարկացարանը դատարկվեց, բայց մեր կուրսցիների մեծ մասը մնաց, արձակուրդները երկար չէին, իսկ իրենց մեծ մասը շատ հեռվից էր եկել, իսկ առջևում քննաշարջանն էր…

* * *

Դուռս պայմանավորվածի նման երեք անգամ թակեցին. ուրեմն մերոնցից է: Բացում եմ, Վովկան է.

— Ռուդ, ցած եմ իջնում, քեզ ի՞նչ է պետք…

— Ծխախոտ, փողը հիմա կտամ…

— Փողդ քեզ պահիր, վաղը քաղաք ես իջնելու: Սորոկինին ի՞նչ ասեմ:

— Ասա, որ նամակներն արդեն ճանապարհին են, թող Եսինի հետ մի անգամ էլ խոսի, պարետին ասել է, որ սենյակից ինձ հանեն…

— Կասեմ: Քո այդ «Հայերի միություն» գնացի՞ր, փողդ տվի՞ն…

— Դեռ ոչ,- ասում եմ ու հայացքս թաքցնում: Ամեն ինչ հասկացավ: Ուսերը վեր քաշեց, ձեռքը թափ տվեց ու գնաց:

Նորից կողպում եմ դուռս ու մոտենում համակարգչին…

Նորից են թակում: Շունչս պահած սպասում եմ…

— Գևորգյա՛ն, դուռը բացեք, սենակն ազատեք…

Սատանա… Սաշան է… Բացում եմ, Լենան ու Տանյան էլ են հետը:

— Ռուդ, գնում ենք Մարինկայի մոտ… Մի մտածիր, ժամն արդեն 8-ն անց է, իսկ ցածում Ցերենն է հերթապահում, մեր տղան է, վտանգ չկա…

Սուրճն ասես երկնային մանանա լինի, ամբողջ օրը չեմ խմել։ Սենյակից դուրս գալը լավ բան չի խոստանում, դրա համար էլ ցերեկն աշխատում էի խոհանոց չգնալ, որ Եսինի նշանակած նոր պահակապետի անակնկալ ստուգայցին չհանդիպեմ։ Մարինան գիտի, որ սուրճ շատ եմ սիրում, միշտ բերում է հատուկ ինձ համար։ Իսկ նոր պահակապետին մերոնք «շղթայի շուն» էին ասում։ Նա Եսինի հավատարիմ մարդկանցից էր, բերել էր, որ հանրակացարանում աչքեր ու ականջներ ունենա։ Ցերեկը ինստիտուտի դարպասի մոտ էր հերթապահում, իրիկունը՝ հանրակացարանի։ Չար լեզուներն ասում էին, որ Եսինը սկսել է պարետին չվստահել ու «կեղտ» է ման գալիս, որ գործից հանի։ 

— Ռուդ, ես տեսա Սորոկինին,- Ժենյան մտավ Մարինայի սենյակ,- բիձուկը քեզնից էր հարցնում, ասում էր. «Ի՞նչ եղավ, նամակներն ինչու՞ են ուշանում»։

— Մերոնք ասում են, որ նամակները ճանապարհին են։ Հա, մեր Գրողների միությունից Հայաստանի ԱԳՆ գնացել են, բայց այնտեղից դեռ պիտի Ռուսաստանի Արտգործնախարարություն հասնեն, անտեղից՝ Ռուսաստանի Կրթության նախարարություն։ Հետո նոր միայն խաբար կիմանանք ու կգնամ կբերեմ…

— Ինչ դանդաղ է ամեն ինչ ընթանում…

— Բայց ճիշտ է՞ր, որ հենց այդ՝ երկար ճանապարհով գնացիր։

— Սաշ, հասկանում ես, ասենք թե հիմա ես փող ճարեցի ու սկսեցի սովորել, բայց ախր ինձնից հետո եկողը նույն պատին է դիպչելու։ Հարկավոր է նախադեպ ստեղծել, որ հետագայում ուղղակի «քվոտաներ» հատկացնելու հիմք լինի, գրեթե բոլոր բուհերի համար «քվոտաներ» կան, իսկ ԼԻՏ-ի համար չկա։ Համ էլ Եսինը պարզ ասաց, որ ինքը դեմ չի լինի ինձ բյուջետային համակարգ տեղափոխվելուն, բայց նախարարության թույլտվությունն է պետք, իսկ դրա լուծման հիմնավոր տարբերակը այս նախադեպն ու «քվոտաներ» պոկելն է։ Կարծում եմ՝ ավելի հիմնավոր բան, քան սպասվող նամակներն են, չկա։

— Լսիր, Ռուդ,- ձայնում է Լենան,- արի հայկական դեսպանատան մոտ ցույց սարքենք… Ամբողջ կուրսը կգա, ինչպես Վիկայի ծննդյան օրը:

— Ըհը,- հեգնում է Սաշան,- բայց դեսպանատունն ինչ կապ ունի՝ չեմ հասկանում։ Կստացվի, որ Ռուդին օգնել փորձող հատ ու կենտ հայկական կառույցներից ամենահեղինակավորին կդարձնենք հակառակորդ…

Տանյան իզուր չհիշեց Վիկայի ծնունդը։ Նախորդ իրիկունն էր, մենք պատրաստվում էինք հաջորդ օրը սկզբում շամպայնով ու տորթով նշել, հետո՝ ոնց ստացվեր։ Մանրամասներն էինք քննարկում, երբ մեր հարկում հայտնվեց Եսինի «շունն» ու ինձ գտնելով պահանջեց անմիջապես ազատել սենյակը, քանի որ վարձը չեմ մուծել և ռեկորատը որոշել է ինձ հեռացնել ինստիտուտից ու հանրակացարանից, մինչև ուսման վարձը չմուծեմ և օրինական կարգով չվերականգնվեմ։

— Դուք այս ժամին իրավունք չունեք նման պահանջ ներկայացնել, մարդն անձնական իրեր ունի, և դրանք հավաքելու համար անգամ բավական ժամանակ է պետք,- ասաց Տանյան։

Պահակապետն ակնհայտորեն չէր սպասում, որ իմ թիկունքին ամբողջ կուրսը կլինի և անակնկալի եկավ, բայց չնահանջեց, փորձեց բացատրել, որ սենյակն էլի իմն է, իրերը կարող եմ տանել երբ կցանկանամ, որ ապահով կլինեն, ոչ ոք սենյակ չի էլ մտնի։ Ուղղակի իրեն այդպես են հրահանգել… Բայց քիչ անց հասկացավ, որ շարունակելն անիմաստ է ու փնթփնթալով հեռացավ։

Հաջորդ օրը, երբ դասերից ետ եկանք, պահակներն ինձ ներս չթողեցին ու կանչեցին պահակապետին։ Փետրվարյան ցուրտ երեկո էր արդեն։ Ես ամենավիջիններից մեկն էի հանրակացարան հասնում, քանի որ մետրոյով չէի եկել, այլ տրոլեյբուսով, բացի այդ էլ ինստիտուտում այնքան էի մնացել, մինչև Վալենտին Վասիլևիչին բռնել էի կաբինետում և գրություն վերցրել պարետի անունով, որ ինձ ձեռք չտան, մինչև հարցս պարզվի։ Երբ պահակները կանչեցին պահակապետին, մուտքի մոտ հնգամյայի ուսանողներ կային, որոնք մերոնց իմաց էին տվել կատավողի մասին։ Վիճում էի, երբ ամբողջ կուրսն իջավ ցած։ «Ի վերջո կարող եք համարել, որ նա ինձ մոտ հյուր է եկել, և պիտի վերև բարձրանա»,- ասաց Սաշան։ Պահակապետը չէր հանձնվում. «Հյուրերին և այցելուներին վերև թողնելու իրավունք չունեմ, այստեղ զրուցեք ձեր գործերից, մինչև ժամը 21։00-ն»։ Մարինան էլ կատաղեց, ասաց. «Սաշա, քեզնից հետո Ռուդը իմ հյուրն է, ես էլ գործ ունեմ»… Տանյան ուղղակի դիմեց պահակապետին. «Լսեք, դուք մա՞րդ եք, թե՞ ռոբոտ, դրսում 20 աստիճան ցուրտ է, մարդը բացի իր սենյակից գնալու տեղ չունի…»։ Մի քանի րոպեից շամպայնով ու տորթով հանրակացարանի նախամուտք իջան Վիկան ու մնացած համակուրսեցիներս. «Ռուդ,- ասաց Վիկան,- ծնունդս այստեղ ենք նշում, բոլորով, Մարինայից հետո իմ հյուրն ես, ծնունդս միջանցքում ենք նշում»… Սկսեցինք տորթը կիսել, մեր դոկտոր Կոչետկովը բացեց շամպայնն ու սկսեց լցնել միանգամյա պլաստմասե բաժակների մեջ։ Պահակապետը կաս կարմիր էր կտրել, նա ակնհայտորեն նման զարգացումների չէր սպասում, փնթփնթալով ասաց. «Մոսկվայում էդքան հայ կա, թող մեկի տուն գնա, մինչև իր հարցերը լուծի»։ Այստեղ արդեն մեր բիձուկ Վովան չդիմացավ. «Լսիր, այ տխմար, Մոսկվայի 70 տոկոսը ռուս է, գնա մեկի տուն ու ասա՝ «եկել եմ՝ մնամ, մինչև հարցերս լուծվեն»… Հարցերդ այնպես կլուծեն, որ դրանից հետո ոչ թե դու կնկադ կշինես, այլ քեզ կշինեն որպես կնիկ…»։  Արդեն ուր որ է՝ կռիվ էր սկսվում, բայց այդ պահին ներս մտավ պարետը։ Ինձ ցույց տալով՝ նա հանգիստ ու հատու ասաց պահակապետին. «Նա առնվազն երեք օր իրավունք ունի ապրել, ազատ մտնել ու դուրս գալ», ապա դիմելով մեզ բբոլորիս ասաց. «Բարձրացեք վերև, նշեք ձեր ծնունդը, անհարմար է»։ Դրան ի պատասխան պահակապետը մռլտաց, թե վաղը կզեկուցի ում՝ պետք է, բայց նրան բանի տեղ դնող չեղավ։

Հաջորդ օրը ես ուղղակի մտա ռեկտորի սենյակ։ Տեղում չէր։  Օգնականին ասացի, որ փոխանցի նրան, որ ինձ ընդամենը մի շաբաթ, կամ 10 օր է պետք հարցը լուեծելու համար։ Օգնականն ասաց՝ «Կփոխանցեմ, բայց բնակվելու մասով ոչինչ չեմ խոստանում»։

Դրանից հետո ես աշխատում էի սենյակից դուրս չգալ։ Մի քանի անգամ պահակապետը ստուգայց էր կազմակերպել, բայց ես դուռը չէի բացում, իսկ ջարդել նա չէր հանդգնում, մանավանդ, որ հաստատ չգիտեր ներսում իմ լինել-չլինելու մասին, իսկ կուրսեցիներիցս վախենում էր։ Իմ սենակի երկրորդ բանալին ուներ միայն պարետը, բայց Սերգեյ Իվանովիչը պահակապետին այն չէր տալիս։

***

Ես այդ օրերին միայն երեկոյան, ժամը 8-ից հետո էի կենդանության նշաններ էի ցույց տալիս, շատ անգամ ցերեկը զանգելուց էլ էի զգուշանում, քանի որ զանգերիս մեծ մասի ժամանակ տաքանում ու սկսում էի գոռալ…

Նորից Մարինայի սենյակում ենք։ Սաշան հոգնած է.

— Գալինային զանգե՞լ ես…

— Դեռ ոչ: Ոնց որ քար քաշած լինես։

— Քաշ եմ գցում, որոշեցի քո օրինակին հետևել, ոտքով շատ քայլել։ Բռնիր,- մեկնում է բջջայինը…

— Ես հետո, վաղը քաղաքից կզանգեմ…

— Լսիր, հպարտ հայ դասական, էդ մի քանի կոպեկով ռուս դասականը չի աղքատանա, առ, զանգիր, գործն ավելի կարևոր է: Դու իմ ծախսերը հետո մրգով կփոխհատուցես, երբ Հայաստան գամ:

Դուռը թակում են, Վովան է:

— Սորոկինին տեսա, գրություն տվեց, որ պարետին տաս:

— Սա արդեն ո՞րերորդն է,- հարցնում է Սաշան:

— Չորրորդը:- Գրությունը նշանակում էր, որ մոտակա երկու օրը կարող եմ հանգիստ ներսուդուրս անել, «շնիկը» համը չի հանի։

— Ըհը,- կատակում է Սաշան,- շուտով ծերուկը բանաստեղծություն գրելը կթարգի ու կմասնագիտանա Լիգարևի անունով երկտողեր գրելու մեջ, ընդ որում՝ բոլոր դեպքերում էլ կշեշտի քո անունը, քանի որ մնացյալ բոլոր անունները մոռացած կլինի…

— Լսիր, Ռուդ,- ձայնում է արդեն թեյի բաժակը «գրկած» Վովկան,- ինձ թվում է, որ Եսինն ընդհանրապես հայերի հետ չունի:

— Իհարկե,- միջամտում է Մարինան, ով մյուսներից շատ ավելի է տեղյակ գրական դաշտի անդրկուլիսյան կյանքին,- Ռուդի մոտ չէի ուզում ասել, որ չտաքանա, բայց գիտեմ, որ հենց հայերի հանդեպ Եսինը բավական սուր արտահայտված հակակրանք ունի, ժամանակին էստեղ հայ դասախոսներ են եղել, որ փորձել են նրան գահընկեց անել… Բացի այդ, հարուստները մեծ թափով գնում են Պերեդելկինոյի ամառանոցները, ընդ որում՝ գործարքները խիստ կասկածելի են, իսկ գնորդներն էլ գրականության հետ կապ չունեցող մարդիկ են: Ասում եմ մեջները հայեր էլ կան։

— Անկեղծ ասած,- նորից միջամտում է Վովկան,- մինչև այստեղ գալս ես էլ նման վերաբերմունք ունեի հայերի նկատմամբ, բայց քո շնորհիվ ձեր գրական ավանդներին ու մշակույթին փոքրիշատե ծանոթանալուց հետո հասկանում եմ, որ ամեն այնպես չէ, ինչպես կարելի է կարծել մյուս ազգակիցներիդ հետ շփվելուց հետո: Նրանք հիմնականում  երկու բան գիտեն. մեկ, որ առաջին քրիստոնյա ազգն են, և երկրորդ՝ շատ դարեր առաջ ծովից ծով Հայաստան է եղել, ու Նոյն էլ Արարատի գագաթին է իջել, որը մնացել է էդ ծովից ծով Հայաստանում… Շատերը պարզապես խաբեբա են…

— Մեզ մոտ ասում են՝ գյուղ չկա, որ շուն չլինի,- ասում եմ ու սկսում բացատրել նախ՝ ասացվածքի իմաստը, ապա՝ այն, որ այստեղ հայերի մեծ մասն ինքը կարիք ունի «լուսավորվելու» սեփական պատմության, մշակույթի ու գրականության առումով. լավ օրից չէ, որ գալիս են…

— Լսիր, Ռուդ,- կատակի է տալիս Սաշան,- ձեր գյուղերում, ինչ է, միայն շնե՞ր են ապրում, թե՞ դուք միայն ձեր շներին եք Ռուսիա ուղարկում…

— Լսիր, Սաշ…

— Դե լավ, Ռուդ, մի սկսիր, գիտես որ կատակում եմ…

— Մի մտածիր, Ռուդ,- գլուխն ամսագրից պոկում է Տանյան,- վերջը լավ կլինի…

— Իհարկե,- էլի կատակում է Սաշան,- որդերը վերջում բոլորիս էլ կուտեն, և հարցը դրանով կլուծվի… Ավելի լավ է՝ ճշտենք, թե ով ինչ է անելու: Թե չէ վաղը որ Ռուդին ուղեկցող չլինի, դուրս գալ չի կարողանա։

— Վաղն ամբողջ օրը ես Ռուդին կուղեկցեմ,- ասում է Մարինան:

— Լավ բան է հայ դասական լինելը,- ծոր է տալիս Սաշան,- գալիս-ընկնում են մեր անաստված չինովնիկների ձեռքը, իսկ մեր լավագույն քննադատներն էլ ռուս դասականների գործերը կարդալու փոխարեն հայ դասականների համար ուղեկցորդուհի են աշխատում: Չէ, վաղվանից հայ եմ դառնում, ընդ որում՝ դասական: Հայերեն սովորելը հե՞շտ է, թե՞ դժվար…Կարող ես չասել, արդեն գիտեմ, մահից առաջ Բայրոնն էլ է հայերեն սովորել: Ես առայժմ չեմ պատրաստվում մեռնել, այնպես որ, ավելի լավ է՝ մնամ համեստ ռուս դասական՝ առանց ուղեկցորդուհու…

— Սաշա, գործից խոսիր,- ընդհատում է Մարինան,- հերիք է դատարկաբանես…

— Ի՞նչ խոսեմ, ինձ որ մնա, մինչև լույս կխոսեմ… Եսինի բերանը լեզու դրեք, որ հասկանանք, թե էդ ի՞նչ է տվել Ռուդին, որ չի կարողանում վերցնել… Ռուդ, միգուցե ինքնակամ վերադարձնե՞ս…

— Կվերադարձնեմ,- ասում եմ,- ցանակացած դեպքում կվերադարձնեմ։ Եսինին՝ չգիտեմ, բայց բարի մարդկանց ու ընկերներիս՝ հաստատ կվերդարձնեմ։

* * *

Հաջորդ մի քանի օրն անընդհատ զանգում էինք նախարարություն։ Տաս օր հետո ասացին, որ նամակները եկել են։ Նախարարության աշխատկիցն ասաց, որ եթե շատ եմ շտապում՝ չսպասեմ փոստով ինստիտուտ ուղարկելուն, այլ անձամբ գնամ վերցնեմ ու տեղ հասցնեմ։ Գնացի նախարարություն։ Ծրարի մեջ դրված էր պատասխանը, ծրարն էլ բաց էր։ Դուրս եկա ու բացեցի՝ գրված էր «…թողնում ենք ձեր հայեցողությանը…»… Մոտակա պատճենահանման կետում պատասխանը պատճենեցի և բնօրինակը տարա Եսինին։

Չգիտես ինչու, երբ ասացի որ պատասխանը բերել եմ, և գիտեմ ինչ է այնտեղ գրված, Եսինը փրփրեց (երևի համոզված էր, որ նախարարության թույլտվությունն իմ ուժերից վեր բան կլինի ու ինքը դեմքը կփրկի), սկսեց ինչ-որ անհասկանալի բաներ բղավել. որ այս թուղթը ոչինչ չարժե (կարծես ինքը չէր բարի պապիկ ձևանալով՝ խորհուրդ տվել այս նամակային քաշքշուկը սկսել), որ ես արդեն մի բարձրագույն կրթություն ունեմ (կարծես չգիտեր, որ համակուրսե­ցիներիս 60 տոկոսը բարձրագույն կրթութուն ունի) և որ ինստիտուտն անգամ բակի ծառերն էտելու փող չունի…

Ասացի, որ էտելու համար նորմալ ձեռքեր են պետք, ոչ թե փող, իսկ Բարձրագույն գրական կուրսերը հենց նրա համար են, որ հումանիտար կրթություն չունեցող գրողներն այնտեղ զարգանան և շփվեն միմյանց հետ։ Հատկապես հայ ռուսական կապերի առումով, քանի որ համակարգային առումով այդ կապը խզված է, բայց խնդիրն ըստ էության արդեն լուծված է։ Եսինն ավելի կատաղեց։ Բան չէր հասկացվում։ Հետո մի քիչ հանդարտվեց ու.

— Ես հասկանում եմ, որ այստեղ երկու գրող կրթեն ավելի էժան է քան հարյուր հազարանոց ռազմաբազաներ պահելը,- այնպիսի տեսք ընդունեց, ասես ռուսական ամբողջ բյուջեի դիֆիցիտն իր ուսերի վրա էր դրված, իսկ ես էն բոբոն եմ ուզում է այդ բյուջեն ուտել, ծակծկել,- բայց ինչ արած, չեմ կարող, և, այո՛, չե՛մ ուզում անել…

***

Կատարվածն անակնկալ էր բոլորի համար, կուրսից ոչ ոք չհասկացավ, չընդունեց Եսինի պահվածքը։ Հավաքվել էին գրեթե բոլորը։ Նրանց մի մասն այդ ամբողջ ընթցքում փորձում էր նրան պաշտպանել, ասելով՝ «ինքը մեղավոր չի, ինքը լավ մարդ է, կարգն է փոխվել, իր ձեռքին լինի՝ կանի»։

— Բա որ էդպես էր, ինչո՞ւ այս ամենը սկսեց։

— Կարծում էր անհնար կլինի այդ թույլտվությունը ստանալ, քանի որ հսկա բյուրոկարտական ապարատ է աշխատում, ինքն էլ հոգատար բարի ծերուկ գրողի համբավը կպահպանի, բայց…

— Հրաժարվում եմ հասկանալ, վճռականորեն հրաժարվում եմ,- ասաց Ժենյան ու դուրս եկավ։

Սկսեցի իրերս հավաքել…

ՄԱՍ Դ

ՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԿՌԻՎ ԿԱՄ ԻՄ ԱՆՈՒՂՂԵԼԻ

ԳԻԺ ՈՒ ԽԵԼԱՌՆԵՐԸ

Հայկական թեքումով մոսկովյան դպրոցի հայ ծնողների հայացքն իմ տեսած ամենածանրերից է։ Շատ նման է որդեկորույս մոր հայացքին, բայց այն տարբերությամբ, որ եթե որդեկորույս ծնողը գիտի, որ զավակին անդարձ կորցրել է, ապա սրանց հայացքում փայփայվող երազանքը մեռնում ու հարություն էր առնում ամեն ակնթարթ։ Նրանցից շատերի երազանքը մի օր զավակների հետ հայրենիք վերադառնալն էր, որն անկասելիորեն նվաղում էր վերջալույսի շողերի նման։ Երբ առաջին անգամ հանդիպեցի այդ հայացքին, չդիմացա,  դուրս եկա ծխելու, բայց ծանրությունն ինձ բաց չթողեց, նստեցի մայթին և ծխախոտ կպցրի, ինչպես հիմա, երբ Հովիկի հետ մայթին նստած լուռ ծում ենք։ Թարսի պես հրապարակից մեզ էին հասնում հայրենիք վերադառնալու և հայրենիքը շենացնելու կոչերը, քանի որ մերժել էինք Սերյոժին ու սերյոժահամակարգը։ Հետագայում Հարությունյան Արայիկն օրինակ էլ տվեց՝ վարորդ-օգնական ընդունելով այդպիսի մի ծնողի, բայց ես գիտեի, որ չեն գա, քանի որ նրանցից առաջ այստեղ հասել ու հարմար տեղավորվում էին Աղայիչները, Գեղամիչներն ու տարատեսակ «փրկիչները»։ Նրանք իրենց հնությունից սևացած մագիլները դանդաղ մխրճում էին դեռ նորածին ու նոր ստեղծվող մատղաշ մարմնի մեջ։ Նայեցի մտախոհ Հովիկին.

— Հով, մի-մի հատ էլ սուրճ չծակվե՞նք։

— Ծակվենք, Ռուդ ջան,- ասաց Հովիկը,- դու նստի, ես կբերեմ։

Ես դարձյալ մնացի մայթեզրին նստած ու մտքով դարձյալ վերադարձա Մոսկվա…

* * *

Ընդհանրապես քաղաքականությունից քիչ թե շատ բան հասկացող մտավորականները (լիներ այստեղ, թե Մոսկվայում) լավ էին պատկերացնում, որ ես անհամատեղելի եմ Մոսկվայի հետ, քանզի Մոսկվան ռուսական կայսրության ոչ միայն սիրտն է, այլև մանրակերտը, իսկ ես իմ փոքրիկ, բայց ուրույն ազգային դիմագիծ ունեցող, խելառ ու չհանձնվող երկրի մանրակերտը։ Մոսկովյան մտավորականներից շատերը փորձում էին հասկանալ, թե արդյո՞ք կհոգնեմ, կհանձնվեմ, թե՞ ուղղակի կգնամ մինչև վերջ… Փորձում էին ինձ օգնել այնքան, որ ճակատագրական միջամտություն չլինի իրենց կողմից, որոշողն իրենք չլինեն, այլ ես։ Իսկ ես ոչ միայն չէի հրաժարվում իմ նպատակից, այլև համառրեն կռիվ էի տալիս թե՛ իմ, թե՛ իրենց ստրկահաճ գենետիկ կենսանյութի հետ…

Աշխարհից քիչ թե շատ գլուխ հանող մոսկովացի մտավորակնները հասկանում էին, որ իրենց սիրելի հայրենիքը՝ Ռուսիան, պատմական որոշակի իրադարձութուններից հետո, այլևս կարող է գոյություն ունենալ միմիայն Ռուսական կոչվող ԿԳԲ-աստեղծ կայսրության մեջ, և որ 100-ից ավելի ազգություն ունեցող այդ կայսրության «գերռուսացումն» էլ, ապամոնտաժումն էլ հանգեցնելու են իրենց հայրենիքի կորստին։ Ուստի լավ էին հասկանում, որ «Ազատ Ռուսիայի» փոխարեն հրամցված «Մեծ Ռուսիա» գաղափարը կարող էր գոնե ինչ-որ տեսակի Ռուսիայի գոյություն ապահովել։ Իզուր չէր, որ աշխարհից բան հասկացող մտավորականի այդ տեսակը փորձում էր գոնե մի քիչ «մարդացնել» շնորհքի բերել ԿԳԲ–ի նկուղներում ասես տապարով տաշված այդ «Մեծ Ռուսիայի» գաղափարը, որը հակոտնյա է ոչ միայն մեր՝ հայերիս երազանքներին, այլև սեփական դեմք ու դիմագիծ ունեցող ցանկացած ազգային կազմավորման, այդ թվում հենց ռուս ժողովդի, որն այդ «Մեծ Ռուսիա» գաղափարի զոհն է ցայսօր։ 

Ասում են կայսրության տիտղոսակիր եղած ազգերը մեկընդմիշտ վարակվում են «մեծ», «միակ» «աշխարհափրկիչ» լինելու ախտով, ձգտելով իրենց կերպը հաղորդել եթե ոչ ամբողջ աշխարհին, ապա երբեմնի կայսության կազմում եղած բոլոր ազգերին։ Միգուցե և այդպես է, քանզի էկրաններից օրուգիշեր հորդող կիսա­ճշմար­տությունը հաճելիորեն խուտուտ էր տալիս անգամ ամենաբարձր մտավորականի ազգային խորքային արժանապատվությունը, բայց նաև այդ տեսակին անելանելի հուսահատության եզրին էր հասցնում. մի կողմից հայրենազրկման վտանգն էր, մյուս կողմից՝ տասնամ­այկների ջանք ու նվիրումի գնով փոքր ինչ մարդկայնացրած «Մեծ Ռուսիայի» գաղափարի՝ գորգի վրայից գլորվելն ու ատելությամբ լի ալկոհոլացեխում  հայտնվելը։ Բայց այդ ատելությունն էլ, ատելության չափաբաժինն էլ ճշգրտորեն կառավարվում էին… Հենց որ նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններից որևէ մեկի հետ լարումներ էին առաջանում, «սկինհեդները» գործի էին անցնում՝ մերձմոսկովյան էլեկտրագնացքներում հաշվեհարդար տեսնելով հենց այդ հանրապետության ներկայացուցիչների հետ։

Էկրաններից օրուգիշեր հորդող ճշմարտանման սուտը սնում էր շարքային քաղաքացու այն տեսակի ձևավորմանը, որը թեև հաշվեհարդարին չէր մասնակցում, բայց հոգով սատարում էր «սկիններին» և առիթի դեպքում ինքն էլ հաճույքով մի քանի «մուշտի» կհասցներ…

Չգիեմ հայերի ու Հայաստանի հետ այդ ժամանակ լարումներ եղել էին թե ոչ, բայց մի օր «սկինները» էլեկտրագնացքում սպանել էին երկու աշխատավոր հայ տղաների։ Լուրը հայտնեցին հեռուստատե­սությամբ, «ի սաստ և ի խրատ»…. նաև բաց, առաջադեմ և օրինապահ երկիր լինելու պատրանք ստեծելու նպատակով։ Ես հանրա­կացարանում էի։ Կուրսեցիներս ամաչում էին դեմքիս նայելուց։ Միայն երկու հոգի անտարբեր անցան, իբր ազգային հողի վրա բան չի պատահել։ Դրանցից մեկը Վասյան էր։

Զանգեց Ռևիչն ու ներողության խնդրեց իրենց երկրի անունից, ներողություն խնդրեց բոլոր հայերից՝ ի դեմս ինձ։ Հետո մո­տավորապես նույնն արեցին ևս մի քանի հոգի, այդ թվում՝ Սաշան ու Ժենյան։ Մյուսներն ուղղակի դեմքներն էին փախցնում, և միայն ինստիտուի ղեկավարությունն էր, որ ճեմում էր միջանցքներով՝ ինքզինքը բարձր մտավորականի պահվածք հաղորդելով, իբր՝ «…իսկ ի՞՜նչ է պատահել…»։

Ընդհանրապես մոսկովյան մտավորականների և ինքզինքը մտավորական համարողների մեջ կային ու միշտ կլինեն նրանք, ում այդքան դիպուկ նկարագրել է մեծն Միխայիլ Բուլգակովը «Վերպետն ու Մարգարիտան» վեպում։ Իզուր չէ, որ ինստիտուտի ղեկա­վարությունը բարձրաստիճան տեսաբան-հոգևորական էր բերել քննարկման, ով ջանք ու եռանդ չէր խնայում «ապագա մեծ գրողներին» ապացուցելու, որ այդ վեպը Բուլգակովին ինքը սատանան է թելադրել, բայց այդ մասին մի ուրիշ առիթով կպատմեմ։

Ինձ համար կարևորն այն էր, որ Բուլգակովի «փաղաքշած» մտավորականության ձևավորման ու կայացման գործում մենք՝ հայերս, անմասն չէինք։ Հայի այդ տեսակին ես «կայսերավայ» եմ անվանում։ Դա մեզնից սերված (շատ դեպքերում՝ մասամբ), կայսրության հենց սրտում գերազանց կրթություն ստացած ենթատեսակ էր։ Երիտասարդ տարիքում նրանք իրենց հայկական ծագումը խարան են համարում, որից փորձում են ազատվել ամեն գնով (որպես կանոն դա չի ստացվում ազգանվան պատճառով, անգամ եթե ազգանվան վերջի «յան»-ը փոխած են լինում «ով»-ով կամ «ին»-ով)։ Որոշակի կենսափորձ ձեռք բերելուց հետո հասկանում են, որ «պատահաբար» չեն այստեղ հայտնվել, որ «պատահական» չի իրենց հայկական ծագումը, որ իրենք մեծ «միսիա» ունեն. պիտի Աստծո տեղապահ կայսրի և այդ ատելի ծայրագավառի, այդ զզվելի ծակուռ Երևանի միջև փրկիչ-միջնորդի բարձր դեր ստանձնեն։ Դա տեղի է ունենում հատկապես այն ժամանակ, երբ ինչ-որ առիթով (հեռավոր բարեկամի թաղում (ասենք՝ հորեղբոր որդու), տուրիստական այցելություն կամ ուղղակի պատվիրակության կազմում) հայտնվում են իրենց «պատմական» հայրենիքում։ Այդ ժամանակ լեռների կանչն արթնանում է իրենց ներսում՝ ստիպելով գործել… Ու նրանք փորձում են համատեղել անհամատեղելին։ Դրանով նաև իրենց տեղն ու դերն էր կարևորվում…

 Բնականաբար կայսերական սենյակներ ելումուտ ունեցողների վարորդների կրունկները թաշկինակով փոշեզրկող այդ տեսակը, Կրեմլի պատերից դուրս (նաև Կրեմլի չինովնիկների վարորդների աչքից հեռու) Մոսկովյան միջին խավի մեջ իրեն էս կյանքի տերն էր զգում, քանզի իրեն դա արտոնված էր կայսերական վարորդների գրասենյակներից։

Բարեբախտաբար ռուս մտավորականները (ոչ պալատական) լիարժեք պատկերացում չունեին մեր այս տեսակի մասին, որին մենք ինքներս ենք միս ու արյուն տվել (իշխող վերնախավն ունի), նրանց համար հայը հայ էր… Մեկ այլ բարեբախտություն էր, որ մոսկվա­հայությունն էլ, մոսկվահայ մտավորականությունն էլ միայն այդ տեսակից չէր կազմված։ Մոսկվան լի էր հայ խենթուխելառներով… Ու եթե մինչ այս կետին հասնելը ես փորձում էի դեպքերի ընթացքի գոնե ինչ-որ հաջորդականություն պահպանել, ապա հիմա հասկանում եմ, որ դրա կարիքը չկա, ուղղակի հարկավոր է պատմել առանձին մարդկանց ու դեպքերի մասին, քանի որ  Հովիկին հրաժեշտ ալուց հետո երբ տուն հասա ու միացրի հեռուստացույցը, քիչ մնաց գոռայի, քանզի մոսկովյան իմ տարիների հերոսները հերթով թևածում էին թավշյա օրերի մեջ. Էկանին Նավոյան Յուրան էր, որ հեղափոխության լուրն առնելով թռել եկել էր Հայաստան, Մոսկովյան խնդիրները տեղ հասցնելու մտահոգությամբ, բայց մի տեսակ կցկտուր էր խոսում, երևի կուսակցական ընկերները որոշ թեմաների վրա տաբու էին դրել։ Կիսատ էր, կցկտուր… Բայց Յուրան էլի նույն խորքային ու ազնիվ հայրենասերն էր։

ԻՄ ԸՆԿԵՐ ՅՈՒՐԱՆ

Նա մոսկովյան տարիների իմ լավագույն բարեկամներից մեկն էր, «Ռուս-հայկական համագործակցություն» կազմակերպության ղեկավարը, որը օտար աչքի համար թեև միջազգային շեշտադրում ունեցող անվանում ուներ, սակայն հայերի մեջ հայտնի էր որպես դաշնակցության գրասենյակ։

Նա երբեք ցույց չէր տա, որ ուզում է քեզ օժանդակակել, քանի որ դու անփող հայ գրող-ուսանող ես։ Զանգում էր, թե՝ «Ռուդ ջան, տպչների հետ խնդիր է առաջացել, համակարգիչները լավ չեն աշխատում, սկաներ պիտի գնվի…», կամ նան մի բան։ Գալիս էի հաստատուն վճռով, որ գոնե այս անգամ ոչ մի բան չեմ վերցնելու, հաստատ չեմ վերցնելու, բայց որպես կանոն կամ տրանսպորտի փողն էի պարտք արած լինում, կամ սոված էի լինում։

— Մի հատ նայի՝ տպիչն ինչի՞ չի տպում, գիտես էլի, Մոսկվայում դա անթույլատրելի է, հատկապես մեր նման կազմակերպության համար։

— Յուրա ջան, USB լարը պետք չի անջատել,- ասում էի՝ փորփրելով համակարգչի ծրագիրն ու գտնելով, որ ուղղակի լարն է անջատված։

— Դե ավելի լավ։ Սկաներն ինչքան կարժենա։

— Չգիտեմ, պիտի Սավյոլովսկի շուկայում նայեմ, բայց մոտա­վորապես…

— Լավ, վաղն արի, որ փող տամ մի հարմար բան բերես։

— Էսօր էլ կհասցնեմ։

— Վաղը չես կարող գա՞լ։

— Դե ես կարող եմ, ուղղակի քեզ համար այդպես արագ ու լավ կլինի։

— Դու գործ չունես, սա քեզ այսօրվա աշխատանքիդ դիմաց, վաղը կգաս, որ փող տամ, սկաներ գնես։

— Ես այսօր բան չեմ արել ինձ վճարել պետք չէ,- ասածս երևի համոզիչ չէր։

— Մի հակաճառի, ես քո վատնած ժամանակի համար եմ վճարում։

Տված 500 ռուբլին ինձ համար մեծ հարստոթյուն էր։ Վերցնելուց ավելացրի.

— Սա ես վաղվա տեղն եմ վերցնում։

— Թող հլա վաղը գա…

***

Մայիսի 28-ն էր մոտենում։ Դրանից երկու օր առաջ Յուրան զանգեց.

— Դեսպանատանը միջոցառում կա, հրավիրված ես, որպես հայ մտավորականության ներկայացուցիչ։ Առարկություն չի ընդունվում։ միջոցառումներից հետո գնում ենք լճափ, խորովածով նշելու։

Դեսպանատանն ամեն ինչ անցավ հայ-խորհրդային «պակա­զուխայի» լավագույն ավանդույթների համաձայն։ Հետո հայտնվեցի ավտոբուսի մեջ, «Գինի լից, ընկե ջան, գինի լից» երգող ՀՅԴ-ական տղերքի մեջ, որոնք նաև փոքր «բիզնեսմեն» էին։ Հայացքները ջինջ, կարոտած, կորուսյալ հայրենինիքի պատկերը հայացքներում ու խոսքի մեջ… Մի երկու ժամ հետո միայն պիտի հասկանայի, որ գործ ունեմ աշխարհիս ամենադժբախտ ու տոկուն տղերքի հետ, քանի որ նրանք երկու կորուսյալ հայերնիք ունեին՝ գենետիկ հիշողության մեջ քանդակված Արևմտյան Հայաստանը, կամ «Էրգիրը», և ինչպես քիչ անց պիտի պարզվեր, այսօրվա Հայաստանը՝ ՀՀ-ն…

Մի երկու թաս բաց թողնելուց հետո տղերքի կոկոները տաքացավ, սկսեցին «դաշնակավայել» կենացներ ասել, «Գինի լից» երգել… Իսկ երեխաների պահվածքը (մառացա ասել, որ ավտոբուսի մեջ ընտանիքներով էին) այնպիսին էր, ինչպես ռուսաստանաբնակ մեր հայրենակիցների մեծ մասի երկրորդ սերնդի մոտ է, հատկապես, երբ սկսում են նույնիսկ կենցաղային լեզվի հետ կապը կորցնել։ Այդ երիտասարդներից մեծ մասի մոտ իրար են խառնվում մոսկովյան քաղքենիա-սնոբիզմն ու ճառային «ուռա»-հայրենասիրությունը։ Եթե դիպաշարը մի քիչ խտացնենք, ապա Մայիսի 28-ի այդ օրը կստացի այսպես. ցերեկը (կարևոր չէ արրական կամ իգական սեռի ներ­կայացուցիչ է) առավոտը գնում է յոգայի, որից հետո հաղորդություն է ստանում և հայկական եկեղեցում, հետո հասնում է Թուրքիայի դեսպտանատուն, որտեղ թուրքական դրոշն այրելու պատճառով վեճի է բռնվում ռուս օրինապահի հետ ու կռիվ է սարքում, որից հետո մի քանի ժամով ընկնում է ոստիկանական բաժանմունք, որտեղց դուրս գալուց հետո գտնում է ընկերներին ու գնում են օղի ու գարեջուր խմելու, որից հետո (եթե ամառ է) կարող ես նրան գտնել անպարկեշտ դիքերով նստարանին կամ սիզամարգում պառկած «կայֆավատ» լինելիս։ Իս երբ լուսադեմին տուն է հասնում ու հանդիպում ծնողների բողոքին, թե՝ վերջապես երբ պիտի ամուսնանա, որ իրենք հանգիստ գլուխները դնեն բարձին, պատասխանում է, որ իրեն նորմալ ադաթով աղջիկ(տղա) չի հանդիպում…  Նրանց ընկալման մեջ Հայաստանը եղել ու մնում է լոկ մի ծայրագավառ, որն ունի գեղեցիկ բնություն, որտեղ ծնվել են իրենց ծնողները (կամ պապերը), որտեղ ապրում են հետամնաց չոբաններ (բացի Երևանի կենտրոնի բնակիչներից, բայց դրանք էլ մեծ վերապահումներով), որոնք լավ չեն խոսում ռուսերեն, կամ շփոթում են խոսքի սեռերը։ Այս ցանկը (մի քիչ ավել կամ մի քիչ պակաս) նույնն է բոլորի համար, բայց այս մոտեցման համար նրանց դժվար է մեղադրել, քանի որ էկրաններից օր ու գիշեր հորդում է հենց այս քարոզը, բոլոր մակարդակներում ու բոլոր հնարավոր լծակներն օգտագործելով։ Նրանք խորքային իմաստով շատ են ուզում, որ դա այդպես չլիներ ու Հայաստանը շատ արագ հզորանար, բայց այսօր եթե երկընտրանք առաջարկեն, ապա ՀՀ-ն նորից Ռուսաստանին միաց­նելու համար անկեղծորեն շատ բան կտային…

Յուրայի ընկերների ընտանիքներն ավելի զուսպ ու պարկեշտ էին, բայց ես արդեն մտքերով էի ընկել ու չէի էլ նկատել, որ լրիվ կտրվել եմ տեղի ունեցողից։ Վերջապես Յուրան ձայն տվեց.

— Գիլանց, եղբայր, բեր որպես հայ գրող մի երկու նախադասություն ասա՝ խմենք, կարևոր օր է։

Յուրային շատ էի սիրում և հիմա էլ շատ եմ սիրում, բայց ծանր մտորումների ազդեցության տակ էի ու լեզվիս վրա չկարողացա…

— Տղերք, այսօր շատ կարևոր օր է, առաջին հանրապետության օրն է։ Բոլոր ստանդարտ բարձրագոչ բաժակաճառերն ինձնից ու մեզնից շատ առաջ ասել ու խմել են։ Մենք հիմա պիտի լուրջ գործ անենք։ Չեմ հիշում եմ, թե որ եվրոպացի դիվանագետն է հայկական հարցի քնարկումներից մեկի ժամանակ ասել. «Մենք ուզում էինք հայերին մեծ տարածք տալ, բայց նրանք այդքան ժողովուրդ չունեին»։ Հիմա ես ուզում եմ մի հարց տամ։ Ասենք թե գնացինք դեսպանատունը գրավեցինք, հետո Թուրքիան ընդունեց որ ցեղասպանություն եղել է, ու պատրաստակամութուն հայտնեց վերադարձնել մեր հողերը։ Ասենք թե… Այդ ժամանակ մեզնից ու մեր երեխաներից քանի՞սն են պատրաստ լինելու գնալ ապրել վատ զարգացած, անինտերնետ, անբարձրահարկ ու անասֆալտ Էրգրում։ Այ էդ ուղղությամբ է պետք աշխատել, թե չէ կենցներով բան դուրս չի գա, կենաց խմելն էլ, ցույց անելն էլ, արդեն իրենց սպառել են…

Քար լռություն տիրեց, որն այնքան երկարեց, մինչև Յուրան (որին ոնց որ թե «քաշեցի»…) հիշեց, որ «վաղը քննարկելու կիսատ հարց կա, որ վաղն անպայման պետք է հավաքվել…»։ Մոտ մեկ ժամ անց արդեն լրիվ հանգստացա. Յուրային չէի քաշել, քանի որ իրարից առանձին տղերքն եկան ու լճի ափին ծխելու հետ մեկտեղ ճիշտ ու դիպոկ ասված խոսքիս մասին իրենց դրական վերաբերմունքն արտահայտեցին։

Յուրան առանձնահատուկ վերաբերմունք ուներ թե՛ գրականության, թե՛ այդ ոլորտի մարդկանց հանդեպ։ Նրանց գրասենյակում ես ծանոթացա Արցախի Շահումյանի շրջանի «քայլող հանրագիտարան»՝ Վիկտոր Պետրոսյանի դստեր հետ։ Նա ասաց, որ հայրը գիրք է գրել իրնց շրջանի մասին, որը հրատարակելու համար խմբագրել է պետք։ Այդպես սկսվեց իմ մասնակցությունը «Ներքին Շեն. վավերագված կարոտ» գրքի ստեղծմանը։

Չորսօրյա այցով Մոսկվա գալու դեռ առաջին օրը Խեչոյան Լևոնն ասաց, որ կուզեր հայկական բոլոր կառույցներում լինել, զրուցել։ Առաջինը Յուրայենց գրասենյակ ուղեկցեցի։ Յուրան իհարկե շատ լավ գիտեր, թե ով է Լևոնը և փորձեց խախտել մեր պլանները, բայց ես ու Լևոնն այդ օրն արդեն պլանավորել էինք և ճաշով կամ ընթիրքով մեզ պատվելու Յուրայի բոլոր փորձերն անհաջողության մատնվեցին, Լևոնն անդրդվելի մնաց։

Յուրան իմ համակուրսեցիների որոշ մասի հետ ծանոթացավ տարբեր ռուս-հայկական մշակութային միջոցառումների ժամանակ։ Մի օր էլ, առիթը չեմ հիշում, դարձյալ մեծ հավաք պիտի լիներ, որի կազմակերպիչը Յուրայենց կազմակերպությունն էր։ Մի քանի հոգով գնացինք։ Մեզ հետ էր նաև մեր ծերուկ Վովան, որը հայկական կոնյակի հանդեպ առանձնահատուկ թուլություն ուներ։ Մինչև երրորդ բաժակը, նա իրեն նորմալ էր պահում, բայց երրորդ բաժակից հետո Վովան կողքի սրահից մի աթոռ բերեց, դրեց «ֆուրշետի» սեղանի կողքին, այնտեղ որտեղ 20 տարեկան «Նաիրի» կոնյակի շիշն էր, ու նստելով՝ սկսեց մեծ արագությամբ «դատարկել»։ Յուրան տարակուսած ինձ նայեց։ Տղերքը նույնպես տարակուսած էին Վովայի պահվածքից, իսկ դահլիճում տարբեր երկրների դիվանագիտական ծառայությունները ներկայացնող հյուրեր կային։ Հատկապես Մա­րինան ու Սաշան լավ գիտեին, որ Յուրային շատ եմ սիրում, նաև նկատել էին Յուրայի՝ տարակուսանքով ինձ նայելը։ Դուրս եկա, որ ծխեմ ու փորձեմ հասկանալ, թե ինչ կարելի է անել։ Ներս գալուց հետո նկատեցի, որ ո՛չ Վովան կա, ո՛չ կուրսեցիներս, ո՛չ էլ աթոռը։ Կիսատ «Նաիրին» սեղանին էր։ Երբ սրահի հակառակ կողմի դռնից դուրս եկա, ապա տեսա միջանցքի անկյունում պպզած Վովային, որի առջև մի ամբողջ շիշ «Ախթամար» էր դրված։ Հետո Մարինան պատմեց, որ Յուրան ինչ որ բան է ասել Սաշայի ականջին, որը Յուրային է մոտեցել ընկերոջ փոխարեն ներողություն խնդրելու։ Սաշան գլխով է արել, ապա մոտեցել է Անդրեյին ու ականջին ինչ-որ բան ասելուց հետո թիկունքից մոտեցել է աթոռին նստած Վովային։ Վովան համառորեն չէր ցանկացել պոկվել աթոռից, բայց Սաշան նրան ուղղակի գրկել բարձրացել էր, իսկ Անդրեյը տարել էր տակի աթոռը։ Այդ ընթացքում Սաշան Վավայի ականջին ասել էր, որ եթե հիմա խելոք դուրս գա սրահից, ապա Յուրան նրան մի ամբողջ շիշ կոնյակ կնվիրի։ Վովան սուսուփուս դուրս էր եկել։ Հանրակացարան վերադառնալուց հետո Վովան երկու օր սենյակից դուրս չեկավ։

Այդ երեկոյից հետո էր, երբ Մարինան մոտեցավ ինձ ու ասաց.

— Ռուդ, ինձ պիտի մի օր առանձին պիտի Յուրայի գրասենյակ տանես։

— Իսկ ի՞նչ կա։

— Դե ես նրան ասացի, որ կուրսից դու միակն ես, ով կարողացավ ոչ միայն բոլոր փորձություններն ու դժվարությունները հաղթահարել, ընկերանալ ամենահեղինակավոր ու առաջադեմ մտավորականության հետ, այլև ընդունվել ՌԳՄ, թարգմանվել և հրապարակում ունենալ գրական «հաստ» ամսագրում՝ «Դրուժբայում»։ Բայց ես նրան ասացի,- շարունակում էր ոգևորված,- որ քո մոսկովյան շրջանի հիրավի գեղեցիկ վերջաբանը թեկուզ փոքրիկ, բայց գիրք հրատարակելը կլինի։ Իսկ Յուրան ասաց՝ Ռուդիկի հետ եկեք՝ խոսենք։

Հաջորդ օրն իսկ գնացինք Յուրայի մոտ (Մարինան շատ էր սիրում «երկաթը տաք-տաք են ծեծում» ասացվածքը)։ Յուրան ասաց.

— Գիրքն անում ենք, տպարանն ինձնից, միայն ծավալ ասեք։

— Կարող եմ մոտավոր ասել,- ասացի,- դեռ ամբողջական չի։

— Ալյոնան շապիկը կանի,- ասաց Մարինան,- ես կասեմ՝ կանի, ինքս էլ կխմբագրեմ, ռուսերեն բաժինը (գիրքը երկլեզու էր)։

Սկսեցինք քննարկել մասնագիտական և տեխնիկական հարցեր, որոնցից Յուրան բավական հեռու էր։ Նա ընդհատեց քննարկումն ու ասաց.

— Երեք օր, երեք օրից ինձ ասեք, թե ինչ ծավալ ունի, ինչ ֆորմատ և տպաքանակ։ Մնացածը դուք եք որոշում։

Նորից ցայտնոտի մեջ հայտնվեցի. ախր կորած անձնագիս փոխարեն արդեն վերադարձի վկայական էի ստացել, որի ժամկետը, եթե չեմ սխալվում, երեք շաբաթից էր լրանում։ Ինչևէ, հասցրինք։ Իհարկե ոչ առանց թերությունների, քանի որ ցայտնոտային արված ցանկացած գործ չի կարող զերծ լինել թերություններից, բայց հասցրինք։

Հերթական հանդիպման ժամանակ Յուրան հարցրեց, թե որտեղ ենք տեսնում շնորհանդեսի անցկացումը։ Ես ու Մարինան առանց մտածելու, գրեթե միաբերան ասացինք՝ «Բրյուսովի տանը»։ Բրյուսովի տանը «Արծաթե դարի թանգարանն» էր, որը գրական միջո­ցա­ռումների հայտնի վայր է։

Թանգարանի հետ շատ արագ պայմանավորվեցինք։ Շնորհանդեսը վերադարձի վկայականիս ժամկետը լրանալու և ինքնաթիռի տոմսիս նախորդ օրն էինք նշանակել, քանի որ տպարանը դրանից շուտ չէր հասցնում։ Օրն էլ էր աշխատանքային, ժամն էլ, բայց այլ տարբերակ ուղղակի չկար։ Շնորհանդեսի օրը ես առավոտ կանուխ պիտի հասնեի մերձմոսկովյան փոքրիկ քաղաքն ու այնտեղից բերեի ամբողջ տպաքանակը՝ 300 օրինակ, որը միգուցե սովորական պայմաններում (երբ ձեռքիդ տակ մեքենա կա, կամ տաքսիով ես) թեթև բան է, բայց ես դրանք բերում էի սվորական ավտոբուսով։ Գիրքս փոքր էր, և այդ 300 օրինակը տեղավորվեցին երկու մեծ «բարդան» պայուսակի մեջ, բայց հո քաշ չունեի՜ն…

Մինչ Մարինան բացման խոսք էր ասում ես նայում էի Մոսկովյան իմ խենթուխելառներին, որոնք նստած էին դահլիճում։ Դիանան, Գալյան, Համիկը, Կարինան, նրա հայրը՝ «Երկունք» ֆիլմի հեղինակ և սցենարիստ, գրող Արմեն Զուրաբովը, Ժենյան, Վորոնեժից հատուկ դրա համար Մոսկվա եկած Սաշան, Սաշա Շիշկինը… Բոլորին չեմ թվարկի, քանզի ինձ համար այնտեղ էին բոլորը, նույնիսկ նրանք, որ այդ օրվա մասին չէին էլ իմացել… Ես նայում էի դահլիճին ու կամաց-կամաց հասկանում էի, որ նրանց սերն ու նվիրումը դավելու իրավունք չունեմ, չի ներվի… Երբ խոսելու իմ հերթը հասավ և խոսքս ուզում էի սկսել Յուրային և իրենց կազմակերպությանը շնորհակալություն հայտնելուց, Յուրան ասես զգաց և գխի բացասական շարժումով ու մատը շուրթերին տանելով, մի տեսակ առարկություն չընդունող տոնով հուշեց, որ պետք չի։ Հետո, երբ Համիկի հրաշալի երաժշտությունը (հեղինակի անկրկնելի կատարմամբ) լցրեց թան­գարանը, ու ես ցանկացա գոնե երկու բառ փոխանակել Յուրայի հետ, նա միանգամից ասաց. «Ռուդ, վերջ տուր, մեր ըկերական հարաբերությունները մի վերածիր «հովանավոր-հովանավորյալ» հարաբերության, ես սա մեր բոլոր տղաների անունից եմ ասում, ուղղակի ինքդ էլ լավ գիտես, որ իրենք գործի մարդիկ են, օրն ու ժամն էլ աշխատանքային է, թե չէ հաճույքով կգային»։ Ես այլևս չփորձեցի հակաճառել, իսկ վերջում, երբ ինձ ու մի քանի համակուրսեցիներիս Յուրան տարավ սրճարան, որպեսզի նշենք մեկնումս ու հաջողված շնորհանդեսը, հանկարծ Մարինան հիշեց, որ գրքերի տպաքանակի մի մասը մնացել է թանգարանում։ Յուրան ասաց. «Ռուդ, մեր մոտ էլ որոշակի քանակությամբ գիրք կա, էնտեղինը թող իրենք նվիրեն, իսկ ինձ ասա, թե է՞լ ուր ես նախատեսել ուղարկել, ես կկազմակերպեմ»։ Բայց ես որոշեցի Յուրային այլևս չանհանգստացնել, ասացի. «Ինչ ուզում ես՝ արա, քոնն է»։ Հաջորդ առավոտյան, օդանավակայան գնալուց առաջ, 20 օրինակ վերցրած գնացի Տվերսկոյ բուլվարին հրաժեշտ տալու։ Հենց ինստիտուտի դեմ դիմաց, Տվերսկոյի բուլվարի հակառակ մայթին գտնվում էր հանրահայտ «Հայաստան» խանութը։

Դեռ հեռավոր 1984-ին, երբ 16-ամա տարիքում Մոսկվայի հետ առնչվելու առաջին փորձառությունն էի ստանում և ելել էի քաղաքի կենտրոնում զբոսնելու, մոտ տաս րոպե կարոտած նայում էի այս խանութի մեծ հայատառ անվանմանը՝ «ՀԱՅԱՍՏԱՆ»։ Այդ ժամանակ Մոսկվայում որևէ այլ լեզվով ցուցանակ գտնելն անհնար էր։ Տեղը լավ էի հիշում և առաջին ծանոթություններից հետո կուրսեցիներիս հետ մտել էինք ինստիտուտի դիմացի մայթին, ծառուղու հակառակ կողմում գտնվող այս խանութը, բայց անմիջապես էլ փախել էինք՝ «կծան» գներից վախենալով, սակայն հիմա իրավիճակն այլ էր։ Խնդրեցի կանչել «մենեջերին» և երբ բացատրեցի, որ ուզում եմ գրքերս թողնել իրենց մոտ, նա ասաց. «Այս 20-ը վաճառելուց հետո կարող եք նոր քանակ բերել, այդ ժամանակ էլ վաճառքի գումարը կտանք»։ Ասացի, որ տուն եմ վերադառնում ու չգիտեմ, թե երբ նորից Մոսկվա կգամ, բայց նաև ասացի, որ փող չեմ ուզում, ուղղակի ճիշտ եմ համարում այն, որ գիրքը լինի խանութում։ Ի զարմանս ինձ մենեջերն անմի­ջապես կապվեց ինչ-որ մեկի հետ, ապա 1000 ռուբլին մեկնեց ինձ. «Այդ դեպքում այսպես ավելի ճիշտ է»։

Յուրի Նավոյանի մասին էլի շատ բաներ կարող եմ պատմել, որոնք ձեզ կարող են հետաքրքիր չթվալ, բայց այնպես ստացվեց, որ հենց Յուրան դարձավ հերթական «ռուսական» արկածիս նախաձեռնողն ու  հանգուցալուծողը, քանի որ հենց իր ուղարկած գումարով կարողացա Ղրիմից վերադառնալ Մոսկվա, երկու շաբաթ էլ ձգել Մոսկվայում՝ փող աշխատելով ճանապարհածախսի համար և վերադարձա Հայաստան միայն մեկ ամիս անց, հենց Յուրան շարունակություն տվեց Տվերսկոյ բուլվարից մինչև Երևան և Երևանից մինչև Տվերսկոյ բուլվար ընկած այս արդեն անվերջ թվացող երթուդարձին։

* * *

Այդ ամենը սկսեց նրանից, որ երբ տուն դառնալուց երեք տարի անց, ես դեռ ապարդյուն փորձում էի ԳՄ համար դրամաշնորհներ գտնել, որ գրական նորմալ ցանցային բովանդակություն ստեղծվի (առաջարկածս ծրագրի կետերից մեկը grakan.am և haygrak.am կայքերի ստեղծումն էր…), ինձ համար անակնկալ Մոսկվայից զանգեց Յուրան ու ասաց, որ երբ իրեն առաջարկել են համակարգել Օսիպ Մանդելշտամի Վորոնեժյան հուշարձանի բացման և մանդելշատամյան ընթերցումների հայաստանյան հյուրերի մասնակցությունը, բայց իր բոլոր փորձերն՝ ինչ-որ բան բացատրել հեռախոսով, ապարդյուն են անցել։ Կազմակերպիչներին խորհուրդ էր տվել կապվել ինձ հետ ու տվել էր հռախոսիս համարը։ Ինձ զանգեց Պավել Ներլերը։ Նրա զանգից հետո ես հասկացա անելիքս. ուղղակի մտա Անանյանի մոտ, հանգիստ սպասեցի մինչև նա իր սովորության համաձայն առաջին պահին բողոքի ու գոռա, որ ժամանակ չունի, որ փող չկա, որ… Հետո հանգիստ ասաց.

— Գրանտներից ի՞նչ կա, էդ գործո՞վ ես եկել։

— Չէ, Վորոնեժի հրավեր կա, Մանդելշտամի արձանն են բացում ու մանդելշտամյան ընթերցումներ են լինելու։

Մտազբաղ գլուխը քորեց.

— Ես չեմ կարող գնալ, երևի Կուբաթյանին ուղարկմ, բայց երկու հոգու փող պոկել չեմ կարողանա։- Հետո կատաղած նայեց ինձ.- Դու ինչի՞ ԳՄ ընդունվելու դիմում չես գրում։

— Իսկ դու ինչո՞ւ ես ուզում, որ մի երկու ծերուկ «հանճարի» ոտքերն ընկնեմ, որ գոնե ներկայացված հրապարակումների տեքստերը կարդան, ախր լավ գիտես, որ նրանք միայն իրենց գրածն են կարդում… Ինձ Մոսկվայում ՌԳՄ ընդունել են առանց նայելու, թե որ լեզվով եմ գրում, բայց գործերս քրքրեցին… Գիտես, որ երաշխավորագրերն էլ եմ բերել, մնացած բաներն էլ…

— Գիտեմ,- ասաց,- մի սկսիր, նոյեմբերին ընդունելություն ունենք, գոնե ձևական դիմում գրի։

Չէի ուզում ասել, որ ձևական բաների հետ հավես չունեմ ու չեմ գրելու, ինքն ախր իմ ավագ ընկեր Լևոնն էր… Ուղղակի թեման փոխեցի.

— Դառնանք մեր գնալու գործին։

— Սպասի մի զանգ անեմ…

Զանգեց մեր մարզպետին։ Հարցն արագ կարգավորեց։ ԳՄ փոխարեն իմ ճանապարհածախսը հոգաց մարզը։ Գնում էի Վորոնեժ։

Տուն գնալիս նամակ ստացա Վոլոշինյան փառատոնի կազմա­կերպիչ Անդրեյ Կորովինից, թե հնարավոր չէ՞ գումար գտնել (միայն ճանապարհածախս, մնացած հարցերն իրենք էին հոգում), որ պաշտոնապես ես Հայաստանի կողմից փառատոնի հրավիրված մասնակից լինեմ։ Զանգեցի Յուրային։ Ասաց արի, մի բան կմտածենք։ Անդրեյին գրեցի որ գալիս եմ, բայց հնարավոր է մի քիչ ուշանամ, քանի որ Մոսկվայից չեմ գալու, այլ Վորոնեժից։ Իսկ Ղրիմում լինել շատ էի ուզում, ավելի շատ, քան Վորոնեժում, որտեղ ապրում էր իմ համակուրսեցի Սաշան, և որն արդեն գիտեր գալուս մասին ու անհամբեր սպասում էր մեր նոր հանդիպմանը…

Տուն գնալիս մտածեցի, որ կհամոզեմ Սաշային ու միասին կպոկվենք Կոկտեբել։ Գրական շրջապատի ծանոթ-ընկերներս հավաստում էին, որ Վոլոշինի տուն-թանգարանի մթնոլորտում անցկացվող պոեզիայի փառատոնն ուղղակի հրաշալի է անցնում: Չհաշված այն, որ Ղրիմում սեպտեմբերին սկսվում է «թավշյա սեզոնը»…

Մեր «ավիամենեջմենթի» առանձնահատկություններին քաջատեղ­յակ լինելով՝ հասկանում էի, որ օգոստոսի վերջերին և սեպտեմբերի առաջին շաբաթվա ընթացքում Ռուսաստանի ուղղությամբ ցանկացած ավիատոմս երկնամերձ գին է ունենալու՝ անկախ ինքնաթիռի լցված-դատարկ լինելու հանգամանքից. մեր «ավիամենեջերները» լավ գիտեն, թե երբ է սկսվում «խոպանչիների» հոսքը, երբ են ռուսաս­տանաբնակ թոռնիկները գալիս տատիկ-պապիկներին այցի, և երբ է նրանց ետ դառնալու ժամանակը:

Հաջորդ օրը մարզպետի տված գումարն անմիջապես հանգրվանեց իմ «մասթերքարտի» վրա, որն ավելի ապահով էր թվում, քան գրպանում խշացող թղթադրամները։ Այդ ընթացքում Կուբաթյանը դեռ գցում-բռնում էր՝ գա՞, թե՞ չգա: Մինչև որոշեց, էլի մեկ օր անցավ, ու քանի որ օգոստոսի վերջին շաբաթն էր, ավիատոմսը դարձավ երկնային մանանայի նման մի բան՝ միայն այն տարբերությամբ, որ այդ մանանան երկնքից ձրի չէր թափվում, այլ ժամ ժամի թանկանում էր, ու եթե նաև Ղրիմ մեկնեի, ապա ինձ հատկացված գումարը բավարարում էր միայն գնալ-մնալուն,:

Լրացուցիչ միջոցներ ճարելու իմ փորձերն ապարդյուն չանցան, բացի այդ՝ Մոսկվայում արագ վաստակելու հնարավորություն էլ կար, ընկերներս անընդհատ պանդում էին, որ եթե գնամ Մոսկվա, ապա համակարգչի սպասարկման գործով ահագին փող կաշխատեմ։

Մեկնեցի ուղիղ օդանավակայան, սակայն տոմսերն արդեն այնպիսի գներ ունեին, որ պարզ էր՝ առանց այլոց միջամտության հնարավոր չի լինի հասնել ու առանց արկածների ետ գալ: Երբ «Զվարթնոցից» հույսս կտրելով հասա Երևան, ապա մի տեսակ հուսահատված տրա­մադրությամբ մտա կիսանկուղային մի փոքրիկ գործակալություն, որտեղ տոմսի այնպիսի գին ասացին, որ թվում է՝ տեղյակ չէին հայկական «ավիամենեջմենթի» գոյությանը։ Այդ ամբողջ օրը Արփի Ոսկանյանի հետ էի շրջում ու հենց Արփին հուշեց, որ ցածր գին ունեին միայն Սոչի թռչող ինքնաթիռները: Զանգեցի Սաշային՝ Վորոնեժ, ու պարզելով, որ գնացքով Սոչիից Վորոնեժ գնալը ոչ թանկ է, ոչ էլ դժվար, գնեցի առաջարկվող տոմսը: Մի քանի օրից պիտի թռչեի:

* * *

Իքնաթիռը վայրէջք կատարեց գիշերը: Մինչև ուղեբեռը ստացանք, մինչև սիրունիկ սահմանապահ-աղջիկը փաստաթղթերի և ուղեբեռան ստուգումից հետո, պարտքի բարձր գիտակցմամբ համակված, անձնվիրաբար` սեփական ստամոքսով «էքպերտիզայի» ենթարկեց իմ միջոցով Ռուսաստան ներկրվող քիշմիշի ամենամեծ ճութը, գիշերվա կեսն եկավ: Դիմավորելու եկածներից մեկի մեքենայով հասա երկա­թուղային կայարան, քանի որ չէի հասցրել գոնե մի հարյուր ռուսական ռուբլի գնել:

Ճանապարհին մտածում էի, որ  կայարան հասնելուն պես տոմս կառնեմ ու հայդա՛ ծովափ…. Իմ պատկերացմամբ՝ հայտնի «կուրորտ» Ադլերի երկաթուղային կայարնը ոչ միայն մեծ պիտի լիներ, այլև շուրջօրյա ծառայություներով հագեցած, որ ասենք տոմս գնելու կամ ուղեբեռդ պահասենակում թողնելու մասին անգամ չմտածես էլ։ Պիտի որ Գյումրու կամ Վանաձորի երկաթուղային կայարաններից մարդա­շատ լիներ, այն էլ՝ օգոստոս ամսին: Սակայն տեսածս հիշեցնում էր հարազատ Արմավիրի դատարկ ու անխնամ կայարանը, հետն էլ՝ շատ ավելի փոքր…

Տոմսարկղ որոնելով՝ հայացքս պտտեցի, սակայն բացի «Հերթապահ» ցուցանակով կիսամութ պատուհանից, ուրիշ հուսադրող բան չգտա: Մոտեցա հերթապահի փոքրիկ ու կիսամութ պատու­հանիկին, բայց պատուհանից նայող դեմքի փոխարեն այնտեղ գրություն էր փակցրած. «касовый зал в соседнем здании. На лево после выхода» (տոմսարկղը հարևան շենքում է, ելքից դեպի ձախ): Երբ հիշյալ դռնից դուրս եկա ու ձախ նայեցի, քիչ մնաց ոռնամ. տոմս գնելու համար 30 կիլոգրամանոց պայուսակս պիտի քարշ տայի մինչև հարևան շինությունը, որը մոտ 150 մետր հեռու էր և մթան մեջ գրեթե չէր երևում: Մոտս փող էլ չկար, բայց հանգիստ էի, քարտս հետս էր, սակայան բանկոմատ, որի վրա «մասթերքարտի» ցանկալի կիսագնդեր լինեին, չկար: «Հնարավոր չի, որ չգտնեմ,- մտածեցի ես,- Ադլերում որ չլինի, էլ որտե՞ղ պիտի լինի»։ Որոշեցի սկզբում՝ տոմսերի առկայությունը ստուգել։

Տոմսարկղի մոտ կանգնած փոքրիկ հերթում ճանաչեցի ինձ հետ նույն ինքնաթիռով Սոչի ժամանած մորն ու որդուն: Նրանք մի քիչ երկար մնացին պատուհանի մոտ: Այդ պահին դա նույնիսկ հաճելի էր, ժամանակ էր անցնում, հանգստանում էի: Հետո իմ հերթը եկավ: Հարցրի, թե Վորոնեժով անցնող մոտակա գնացքի համար «պլացկարտ» վագոնի տոմս կա՞… Ամենամոտ գնացքը հաջորդ ցերեկն էր, իմ ուզած տոմսն էլ կար:

Տոմս գնելուց հետո պահասենյակ գտնելու հերթն էր։ 30 կիլոգրամանոց պայուսակը շալակած նորից ետ եկա սպասասրահ։ Քնահարամ հերթապահը դժգոհ մնչաց ու այնպես նայեց, ասես հոգեառ հրեշտակ էի, հետո ատամների տակից նետեց. «Գնացիր-հասար պահասենյակի մոտ, եկել-հարցնում ես, թե որտե՞ղ է… Էս ի՜նչ անգրագետ մարդիկ են, ախր գրված է»…

— Որտե՞ղ է գրված,- զարմացած նայեցի շուրջս՝ «պահասենյակ» կամ նման ցուցանակ գտնելու հույսով, բայց տեսա ասես գետնի տակից ծլած տարեց մի կնոջ, որի ձեռքի ստվարաթղթի վրա գրված էր. «Գիշերը՝ 500 ռուբլի»:

— Տեսնո՞ւմ ես՝ ինչպիսի մարդիկ կան, Ռա՜յա,- ցուցանակով կնոջը դիմեց հերթապահը, ապա մի տեսակ արհամարհանքով, ասես ինքը Ռուսաստանի ակադեմիկոս էր, իսկ ես՝ ջունգլիներից փախած կապիկ, ավելացրեց՝ ինձ նայելով,- չգիտե՞ս, որ ցուցանակները դրսում են կախվում:

— Բայց այնտեղ մութ է:

— Վա՛յ, մոռացել ենք դրսի լույսերը վառել…

— Համ էլ,- շարունակեցի ես,- չնայած իմ հարազատ լեզուն հայերենն է, բայց հաստստ գիտեմ, որ «касовый» բառը երկու «ս»-ով է գրվում:

— Դա իմ խնդիրը չէ,- կատաղած հայացքից զգացվում էր, որ ինքն արդեն «ակադեմիկոսական» բարձունքից գահավիժել է, ու ես՝ ջունգլիների կապիկից մարդու էի վերածվել,- դրա համար պատաս­խանատուներ կան, թող իրենք մտածեն:

Ստվարաթղթե ցուցանակը գրկած Ռայան ինքը մոտեցավ։

— Քնելու տեղ չունե՞ս…

— Չէ,- ասացի,- բայց եթե սա մենակ քնելու գինն է, ապա թանկ ես ասում:

— Մի ցինիկացիր, 300, բայց սա վերջին գինն է:

— Ես չէի էլ փորձում ցինիկանալ, եթե փորձեմ՝ կարող է ինձ սպանես։

— Հլա փորձիր…

— Դու գիտես,- ասացի,- նեղանալ չկա, բայց օրինակ եթե 300-ը մենակ քնելու գինն է, ապա թանկ է, բայց տանելի, իսկ եթե քո հետ պիտի քնեմ, ուրեմն առավոտյան 300 էլ դու պիտի տաս…

— Լկտի,- ասաց մի տեսակ սեթևեթելով, բայց նեղացած ձևանալով։

— Դե լավ,- ասացի,- դու ստիպեցիր ասել բաներ, որոնք ինձ էլ տհաճություն պատճառեցին։ Սկզբում հարկավոր է բանկոմատ գտնել, որ փող հանեմ։

— Հրեն,- ասաց Ռայան։

Նոր միայն նկատեցի, որ ամենահեռավոր անկյունում ծվարել էր ցանկալի կիսագնդերի նկարով բանկոմատը։ Մոտեցա այդ բարի մեքենային, հանեցի քարտս ու անցա գործի։ Հավաքեցի ծածկագիրը, ասել է թե՝ «Բարև, եկել եմ, երեք հարյուր ռուբլի՜ տուր»։ Ասաց. «Կտրոն տպե՞մ»։ «Հա՜,- ասացի,- տպի՜»։ Կտրոն տպելու ու փող տալու տեղակ էդ երկաթի կտորը քարտս հետ շպրտեց։ Երկար սպասեցի, բայց էլ ոչ մի ձայն դուրս չեկավ։

«Երևի ինչ-որ բան այն չեմ արել»,- մտածեցի ու նորից քարտս մտցրի։ «Հիմա՞ ինչ ես ուզում»- հարցրեց երկաթի ու համակարգչի էդ տխմար խառնուրդը, երբ «Բարև»-ը, այսինքն՝ ծածկագիրս, նորից ճիշտ հավաքեցի։ «Հաշիվս ցո՜ւյց տուր»,- ասացի։ Մի քիչ ճռճռաց-գռմռաց թե՝ «էդ մեկը չեմ կարող, քո բանկը թույլ չի տալիս»։ «Լավ,- ասացի,- երեք հարյուր ռուբլի՜ տուր»։ «Կտրոն տպե՞մ»,- հարցրեց բանկոմատը։ «Եթե դուրդ չի գալիս, մի՜ տպի, մենակ փո՜ղ տուր»։ Ճռճռաց-գռմռաց ու քարտս նորից դուրս շպրտեց։ Շվարած եկա Ռայայի մոտ.

— Երևի դրսում գիշերեմ, բանկոմատը փող չի տալիս, թեև քարտիս վրա փող կա։

— Որտեղի՞ց եք եկել,- հարցրեց Ռայան:

— Հայաստանից:

— Կոնյակ ունե՞ս:

— Հա,- ասացի՝ ափոսալով, որ հարկավոր էր նման դեպքերի համար գոնե մի հատ կես լիտրանոց կոնյակ ունենալ:

— Դե լավ,- ասաց,- գնանք, եթե մի շիշ կոնյակ կտաս:

* * *

Իմ բախտից՝ նա կայարանից հեռու չէր ապրում, և առավոտյան անշտապ, առանց հոգնելու պայուսակը հասցրի կայարան։ Դեռ մի հինգ ժամ էլ պիտի հավատարիմ շան նման պահակեի հսկա պայու­սակս ու արդեն մաճառահոտ տարածող խաղողի ցելոֆանե տոպրակը, որը հայրս ուղարկել էր հատուկ Սաշայի համար։ Նստեցի սպասա­սրահում ու գլուխս ձեռքերիս մեջ առած՝ քնած էի ձևանում։

Վերջապես նստեցի գնացք։

Մի ճութ խաղող ձեռքիս՝ մոոտեցա ուղեկցորդուհուն.

— Որտե՞ղ է մոտակա ամենամեծ կայարանը, որտեղ գոնե մի տասը րոպե պիտի կանգնենք։

— Իսկ ի՞նչ է, բա՞ն է պետք։

Արագ բացատրեցի իրադրությունը։

— Գիտեք, մոտակա կայարանը Սոչին է, բայց դուք չեք հասցնի փող հանել, ութ րոպե ենք կանգնելու։ Կայարանի շենքը կենտրոնում է, իսկ մենք՝ գնացքի պոչում, այս պահին դեռևս վերջին վագոնն ենք, հետո էլի կկցեն, կհայտնվենք մեջտեղում…

— Իսկ հաջո՞րդը։

— Հաջորդը, որտեղ տասը րոպեից ավելի ենք կանգնում, կլինի մոտ վեց ժամ հետո…

Հուսահատությունն այնքան ուժգին գծագրվեց դեմքիս, որ ուղեկցոր­դուհին ասաց.

— Դու թեյ ես խմում թե՞ սուրճ։

— Սուրճ, բայց պետք չի, կդիմանամ, վճարելու համար ընդ­հանրապես փող չկա, միայն քարտի վրա է։

— Եթե հաջորդ մեծ կայարանում հաջողես բանկոմատին հասնել, ապա կվճարես, եթե ոչ, ապա համարիր, որ ես հյուրասիրել եմ։

Երբ մոտենում էր բաղձալի կայարանը, ինձ հյուրասիրած ուղեկցոր­դուհին արդեն չէր երևում, երկրորդն էր հերթափոխն ընդունել։ Երևի դեմքիս այնքան ուժգին էր արտացոլվում այդ սպասումը, որ այս նոր ուղեկցորդուհին, որը տեղյակ չէր խնդրից չդիմացավ.

— Իջնելո՞ւ եք հաջորդին, ոնց որ թե ձեր տոմսը մինչև Վորոնեժ-2 է։

Երբ իրավիճակը բացատրեցի՝ ծծաղեց, ասաց.

— Սպասի թեյ կամ սուրճ տամ, իմ հաշվին։

— Շնորհակալ եմ, մի հատ արդեն խմել եմ, գոնե փող դուրս գա։ Իսկ ինչ է, սպասողական վիճակս այդքան ցայտուն երևո՞ւմ է։

— Հա, ուղղակի նկարած է, տեսնողը կիմանա, թե բանակից զորացրվելուն ես սպասում կամ Փրկչի երկրորդ գալստյանը։

— Պատկերացնում եմ,- ասացի,- ես նման դեմքեր տեսել եմ Մոսկվայի ժամանակակից արվեստի թանգարանի հսկիչների դեմքին, երբ երեկոյան գալիս էի «Վիդեոարտի» գլուխգործոցները ցուցադրող հոլովակների սարքերն անջատելու։ Բայց միայն երեկոյան էի Փրկչի դերում, առավոտյան սատանայի դերում էի լինում, քանի որ գալիս էի դրանք միացնելու։

Ժպտաց, ասաց՝ «Խմիր, սառը սուրճը համով չի լինում»։ Սուրճն էլի երկնային մանանայի նման մի բան էր դառել…

Երբ վերջապես գնացքը կանգնեց ու վագոնից ցած թռա՝ ապշեցի. կանգնած էինք 4-րդ գծին. բանկոմատին հասնելու համար հարկավոր էր հասնել կառամատույցի կենտրոնից մի քիչ էլ այնկողմ գտնվող վերգետնյա անցումին, անցնել առաջին կառամատույց, ետ գալ մինչև կայարանի շենքը, գտնել բանկոմատը, փող հանել ու նույն կերպ էլ ետ գալ… Հասցնելու համար պիտի արագավազքի վարպետ լինեիր, բայց այլ տարբերակ չկար։ Մի քանի վայրկյան ծանրութեթև անելուց հետո վազեցի։ Հասա մինչև կայարանի շենքը, բայց ի հիասթափություն ինձ՝ բանկոմատի տեղա­կայման մասին իմ հարցին հերթապահն ասաց. «Քաղաքում մի հատ դրել են, այստեղից երկու կանգառ այն կողմ է»։ Նայեցի ժամացույցին՝ երեք րոպե էր անցել, յոթ րոպեից գնացքը շարժվելու էր։ Ետ վազեցի՝ հարուցելով ոստիկանների կասկածը, որոնք ժեստերով ու ձայնով հրամայում էին կանգնել։ Բնականաբար կանգնելու միտք չունեի, քանի որ դրանից հետո ամենայն հավանականությամբ պայուսակս մենակ էր ճանապարհը շարունակելու։ Վագոնի մոտ քայլքի անցա ու ոստիկաններն ինձ հասան, բայց մինչ կհասցնեին որևէ բան ասել, ուղեկցորդուհին դիմեց ինձ այնքան բարձրաձայն, որ խեղճ ոստի­կանները շվարած կանգնեցին.

— Հը՜, երիտասարդ, բանկոմատ գտա՞ք։

— Չէ,- ասացի հևալով,- այստեղ այդ սարքի մասին նոր են լսում։

Նայեցի հետևիցս հասած ոստիկանների դեմքներին. երկուսն էլ խղճալի տեսք ունեին. իրենց համար էլ էր պարզ, որ իզուր են վազել։ Նրանցից քիչ ավելի համառը, ըստ երևույթին չհամակերպվելով պարապ վազքի գաղափարի հետ, դիմեց ուղեկցորդուհուն.

— Ձեր ուղևո՞րն է։

— Այո,- կարճ կապեց ուղեկցորդուհին։

Մյուսն ինձ դիմեց.

— Կարելի՞ է նայել ձեր փաստաթղթերը։

— Խնդրեմ,- ասացի,- բայց փաստաթղթերս վագոնում են, բարձրա­նանք՝ նայեք։

— Շարժվում ենք,- ասաց ուղեկցորդուհին։

— Դե լավ,- ասաց մյուս ոստիկանը,- գնացինք, որ վագոնում է, ուրեմն թղթերը կարգին են…

Վագոն բարձրանալիս արդեն հաստատ գիտեի, թե ինձ ինչ է պետք. քնաբե՜ր։ Հարկավոր էր անհապաղ քնել, որ ոչ սով զգամ, ոչ այլ կարիք։ Քիչ անց ուղեկցորդուհին եկավ՝ մի բաժակ սուրճը ձեռքին.

— Խմի՜, հերի՜ք վազես։

Խմեցի ծխեցի ու մի երկու ժամ տանջվելուց հետո քնեցի։

* * *

Սաշան ինձ դիմավորեց կառամատույցում։ Վագոնից իջնելուց հետո հասկացա, որ թեև սեպտեմբերի մեկն է, բայց տաք բաճկոն իզուր չեմ վերցրել. ուղղակի դողում էի։ Սաշայի տուն հասնելուց հետո, հանրա­կացարանային մեր սովորության համաձայն, սկսեցինք Հայաստանից իրեն հասած կոնյակով ու խաղողով։ Օրվա վերջում չգիտես ինչու սեղանի վրայի շիշը վերածվել էր օղու և գարեջրի լիտրուկեսանոց մի քանի շշերի։ Հաջորդ օրն արդեն սկսվում էին միջոցառումները, և տևելու էին երկու օր, բայց Սաշան որոշել էր, որ ես  իր մոտ մնալու եմ առնվազն մի շաբաթ, իսկ դա նշանակում էր՝ ամեն ինչ անելու էր, որ մի շաբաթ մնամ: Անգամ իմ անհետաձգելի գործերի մասին պատմություններն էին անօգուտ, նա համառում էր։ Վերջում ասաց. «Կտեսնենք,կտեսնենք…»։ Նրա այդ «կտեսնենք»-ը վերածվեց երկօրյա ուշացման, որն էլ իր հերթին դարձյալ «ճակատագրական» նշա­նակություն ունեցավ հետագա արկածի սաղմնվորման համար։

* * *

Վորոնեժյան միջոցառումները, ի տարբերություն Մանդելշտամի բրոնզե արձանի, շատ ավելի լավն էին. հանդիսավոր բացում, հրապարակային ընթերցանություններ, տեղացիների և հյուրերի ելույթներ… Երեկոյան Մանդելշտամի կյանքի ու ստեղծագործության հիման վրա ներկայացում էր տալու Վորոնեժի թատերական խումբը։

Միջոցառման կեսին մոտեցան թե՝ «դու ե՞րբ ես ելույթ ունենալու»… Թեև գիտեի, որ դա անխուսափելի է, բայց և այնպես այդ պահին դա ինձ համար անակընկալ էր. նախորդ իրիկվա ալկոհոլային «հզոր համազարկից» առաջացած մշուշը դեռ իշխում էր այդ մշուշում լողացող ուղեղիս վրա։ Ընդհանուր հայտարարի եկանք, որ ելույթի փոխարեն ես Մանդելշամից արված իմ թարգմանությունները կկարդամ թատրոնում՝ ներկայացումից անմիջապես առաջ։

Հուշարձանի մոտ՝ հրապարակում տեղի ունեցող միջոցառումը մոտենում էր ավարտին, երբ հայտնեցին, որ խոսք ունի Վորոնեժի հայկական համայնքի ներկայացուցիչը։ Թարսի պես Սաշան ինչ-որ տեղ էր գնացել ու ինձ վորոնեժյան բանաստեղծուհի Սվետան էր ուղեկցում, ու մինչ անթերի ռուսերենով հնչում էր համայնքի ներ­կայացուցչի խոսքը, Սվետան մի տեսակ ուրախացած դարձավ ինձ. «Ահա և հարմար առիթ, գուցե մոտենա՞ս, ծանոթանաս մեր տեղի հայերի հետ»։ Հայացքս հուսահատ սկսեց հարազատ ընկերոջս փնտրել. գոնե նա դեռ Մոսկվայից գիտեր, որ իմ ու Ամենագլխավոր կազմակերպության ջրերը նույն առվով չեն հոսում և շատ «ջերմ» շփումներ են առաջանում, իսկ Վորոնեժի հայ համայնքը հենց Ամենագլխավոր կազմակերպության մեջ էր ինտեգրված։

Ներկայացուցչին մոտենալիս ինձ տրամադրեցի, որ այտեղ Մոսկվան չէ, Վորոնեժն է, և այս մարդիկ էլ… Կարգին կառույց են, ոչ թե ձևի համար։ Նա հեռվից տեսավ, որ դեպի իրեն եմ շարժվում, և երևի իմ արևահար արտաքինը շատ բան հուշեց ժամանման վայրիս մասին։ Սպասեց մինչև մոտենամ, թեև ամբողջ տեսքը հուշում էր, որ հիմա հաճույքով գետնի տակ կանցներ, մենակ թե խուսափեր ինձնից։ Մոտեցա։ Բարևեցինք. ես՝ հայերեն, նա՝ ռուսերեն։ Հասկացա, որ հետը ռուսերեն եմ խոսելու։

— Ես Հայաստանից եմ ժամանել հատուկ այս միջոցառմանը մաս­նակցելու համար։ Լավ է, որ այստե՜ղ Ձեզ հանդիպեցի, ուզում էի միջոցառումներից հետո համայնքի տեղն իմանալ ու գալ, գուցե ինչ-որ բանով կարողանամ օգտակար լինել ձեր կառույցին…

— Ո՞վ է Ձեր «կուրատորը»,- վախվորած ասաց ղեկավարը, որի ո՜չ անունն եմ հիշում, ո՜չ ազգանունը։ Ասես մի անպաշտպան նավ էր, որը հանդիպել էր սոմալիական ծովահեններին։

— Չէ,- ասացի փորձելով հասկացնել, որ իրենից ակնկալիք չունեմ,- ես ոչ մի խնդիր չունեմ, ո՜չ կենցաղային, ո՜չ կազմակերպչական։ Կուզեի ինքս ինչ-որ բանով օգտակար լինել համայնքին,- ասացի ռուսերենով։

— Ո՞վ է Ձեր կուրատորը,- նորից վախվորած հարցրեց նա։

— Մի՜ անհանգստացեք,- ասացի արդեն հեգնական, անգամ մի քիչ ծանակող տոնով,- ձեզնից փող–մող չեմ ուզելու, իզուր մի կծկվեք, ուղղակի ուզում էի ինքս մի բանով օգնած լինել,- ասացի ու պատաս­խանի չսպասելով՝ քայլեցի դեպի Սվետան, որը քիչ հեռվում կանգնած էր արդեն վերադարձած Սաշայի հետ։

— Հը,- ժպտալով, ասաց Սաշան, — էլի ժանիք ցույց տվի՞ր…

— Սաշ, ես ասում եմ տանձ, ինքն ասում է՝ «ով է կուրատորդ», ես ասում եմ խնձոր, ինքն ասում է՝ «կուրատորդ»…

— Ինչպես միշտ,- ձեռքը թափ տվեց Սաշան ու ժպտաց։

***

Երկու օր անց, կարգին «օղիավորվելուց», «գարեջրվելուց» ու «կոնյակացողվելուց» հետո երթուղայինով շարժվեցի դեպի Մոսկվա։ Ինչու ոչ գնացքո՞վ։ Շատ պարզ. ես Վորոնեժ հասնելու դեռ առաջին օրը Մոսկվա-Կոկտեբել գնացքի տոմս էի գնել Սաշայենց տան կողքի տոմսարկղից, բայց իրեն չէի ասել, որ գնացքի տոմսը տեսնելով՝ հանձնվի ու ինձ շուտ բաց թողնի։ Տոմսը տեսավ ու դա մարտահրավեր համարելով, առանց ավելորդ բառ ասելու սկսեց ինչ-որ բան նայել ինտերնետով (այդ ընթացքում ես ու Օլեգը սկսել էինք արդեն խմել), հետո մեզ միացավ։ Մոտ երկու ժամից դուռը խփեցին։ Սաշան գնաց բացելու։ Հետո սենյակ մտավ տոմսը ձեռքին.

— Երթուղայինով ես Մոսկվա գնում։

— Իսկ ինչո՞ւ ոչ գնացքով,- հարցրեց Օլեգը։

— Մեր գնացքները Ռուդին այնպես են «սիրում», որ առանց «ամուս­նության» բան չի ստացվում, հատկապես երբ դեպի հյուսիս է մեկնում։ Այն ժամանակ Մոսկվայից Պիտեր էր մեկնում, հիմա՝ Վորոնեժից Մոսկվա։ Բացի այդ էլ, տեսեք,- ասաց Սաշան,- Ղրիմ գնացող քո գնացքը Կուրսկի կայարանից շարժվում է առավոտյան 8։50-ին։ Եթե արագընթացով գնաս՝ հասնելու ես գիշերվա մեկին, 7-8 ժամ մնալու ես կայարանում, անքուն տանջվելու ես, իսկ «Կուրսկայան», որքան հիշում եմ, քեզ այնքան էլ չի սիրում։ Եթե սովորականով գնաս՝ քո գանցքից 20 րոպե ուշանում ես։ Ամենալավ տարբերակը գիշերվա երկուսին մեկնող երթուղայինն է, որ հենց Կուրսկսկի կայարան է գնում։ Հասնում է առավոտյան 8-ին։ Իդեալական է ստացվում, 50 րոպե կունենաս հոգսերդ հոգալու համար։ Համ էլ գնալուդ գիշերը մի լավ կկոնյակացողվենք, որ բոլորս էլ հանգիստ քնենք, դու՝ ճամփին, մենք՝ տանը, գրեթե ինչպես միշտ…

Կատակը՝ կատակ, ծիծաղեցինք, բայց նման «ոչ-ոքին» ինձ անհանգստանալու պատճառ տվեց։ Տոմսն իսկական էր, կատակ չէր։ Ասացի, որ հարկավոր է քարտիս հաշվեհամարը ստուգել, բայց բոլոր փորձերն ապարդյուն անցան, բանկային գաղտնիքը վեր էր ցանկացած համգամանքից։ Երբ ասացի, որ գնանք բանկոմատ գտնենք, որ տոմսի փողը վերադարձնեմ, Սաշան ասաց.

— Փողդ քեզ պահի, հայ դասական, ամոթ է, կոպեկներ են։

— Լսի,- հարցրեց Օլեգը,- իսկ Պիտերի ու գնացքի հետ կապված էդ ի՞նչ պատմություն է, գոնե պատմեք, որ մենք էլ բան հասկանանք…

* * *

Ինձ արդեն ծանոթ ու քիչ թե շատ հասկանալի դարձած Մոսկվայում խառն իրավիճակ էր. կուրսն արդեն ավարտել էր, մերոնց մի մասն արդեն տուն էր մեկնել, ինչպես Սաշան, մի մասն էլ դեռ Մոսկվայում էր, բայց ցրիվ եկած, հանրակացարան մտնել մեկ հաջողվում էր, մեկ՝ ոչ, իսկ բարեկամներիս մոտ տեղափոխություններ էին… Ավարտական քննություններ հանձնելու և տուն դառնալու հարցը չէր լուծվում։ Բացի հանրակացարան թողնել-չթողնելը փաստաթղթերս էլ արդեն կարգին չէին, ոստիկանների ձեռքն ընկնելը «դեպորտ» էր նշանակում։ Արդեն խոր աշուն էր, ինստիտուտում ԲԳԴ նոր կուրսն էր սովորում, որոնք ինձ ոչ յուրային էին համարում, ոչ օտար… Պաշտոնապես ես դեռ չէի ավարտել, բայց ինստիտուտ գնալ նույնպես չէի կարող։ Աշխատել ու վճարել նույնպես չէր ստացվում, հենց մետրո մտնեի՝ կբռնվեի… Միայն վերգետնյա տրանպորտ էի նստում։ Գրեթե անհույս վիճակ էր։ Աչքիս հայտարարություն էր ընկել, որ աշխատանք կա «Երեք կայարանների հրապարակի» մոտակայքում։ Գնացի գտնելու։ Յարոսլավսկի կայարանի մոտ նկատեցի, որ հեռվում կանգնած պարեկների ուշադրությանն եմ արժանացել։ Սահուն փոխեցի ճանապարհս ու շարժվեցի դեպի դեպի Կազանսկի կայարան, բայց այստեղ էլ տեսնելով դիմացից դուրս եկող պարեկներին, մտա կայարանի սպասասրահ։ Ներսում ուղղակի «սևերի շմոն» էր, ստուգում էին բոլոր թուխ մաշկ ունեցողների փաստաթղթերը։ Անմիջապես կողմնորոշ­վելով՝ կողային անցումով հայտնվեցի Լենինգրադասկի կայարանի սպասասրահում, բայց հենց «քթիս տակ բուսած» պարեկախմբին տեսնելով՝ հերթ կանգնեցի տոմսարկղի մոտ։ Ոստիկանները մեխվեցին իմ թիկունքում, բայց հերթից հանել մի տեսակ չանդգնեցին, թե չցանկացան, չգիտեմ (եթե փաստաթղթերդ նորմալ չլինեին՝ տոմս առնել չէիր կարողանա, այդ ժամանակ անգամ տոմսավաճառը կարող էր հաշվառում պահանջել)։ Երբ հերթս հասավ, երիտասարդ տոմսա­վաճուհին նայեց առանց հաշվառման ու ժամնկետանց անձնագրիս, ատամների տակից ատելախառն ինչ-որ բան մրմնջաց ցուցադրաբար ինձ «աչքի տակ առած» ոստիկանների ուղղությամբ, ու հանգիստ ասաց. «325 ռուբլի»։ Փողը տվեցի, վերցրի տոմսը, ցուցադրաբար անձնագիրս դրեցի ծոցագրպանս ու հանգիստ, բայց ներքին հսկայական լարվածությամբ, քայլեցի դեպի կառամատույց։ Երբ տոմսը դեմ տվեցի էլեկտրոնային հսկիչին ու «տուրնիկետն» անցա, այլևս պարզ էր, որ ետդարձի ճանապարհ այս պահին չկա, միակ տարբերակը մնացել էր գնացք նստելը, քանի որ ոստիկանները դեռ նայում էին իմ հետևից… Գնացքն ինձ տանում էր Պիտեր, հորեղբորս որդու և մանկությանս ընկերների մոտ…

* * *

Մոսկվա — Սանկտ Պետերբուրգ գնացքից ինձ ու մեր ուղեխցիկի երկու հարևանին տանում էին ոստիկանական բաժանմունք։ Առավոտյան պարզվել էր, որ գիշերը հարևաններիցս մեկի փողերն ու անձնագիրն անհայտացել են։ Իսկույն հասկացա, որ կայարան հասնելուց հետո գործ ենք ունենալու ոստիկանների հետ, որն ինձ ոչ մի լավ բան չէր խոստանում։

Ուղեկցորդի տանձանման գլուխը հայտնվեց դռների մեջ.

— Խնդրում եմ կայարանում կանգնելուց հետո խցիկից դուրս չգալ, ոստիկաններն են այդպես կարգադրել։

Ահա և կայարանը։ Ուղեխցիկ մտան ոստիկանները։ Ավագը արագ մի քանի բան ճշտեց ուղեկցորդից ու շարքայինին կարգադրեց մեզ ուղեկցել բաժանմունք՝ դիմում գրելու։ Քայլում էի մտամոլոր. «համա թե բախտս բերեց. ամբողջ գնացքի միակ անգրանցում ուղևորը երևի ես էի ու գողություն կատարվեց հենց մեր խցիկում…»։

Հասանք բաժանմունք։ Հերթապահը նույնպես ճշտեց եղելությունը և որոշեց նախ և առաջ ստուգել մեր փաստաթղթերը։

— Ձեր փաստաթղթերը ժամկետանց են,- ասաց բազմանշանակ ժպտալով։

— Գիտեմ,- ասացի,- բայց դա «ֆորս մաժորի» արդյունք է, բոլոր հարցերը պիտի ՌԴ կրթության նախարարությանը տալ։

— Գուցե և։ Դուք ինչո՞վ եք զբաղվում, ո՞վ եք։

— Բանաստեղծ։ Սովորելու եմ եկել։ Հայստանից եմ։

— Հասկանալի է։ Բայց ես օրենքի խախտում եմ տեսնում։

— Գիտեմ, բայց ես մեղավոր չեմ, հանգամնքներն այնպես են դասավորվել, որ ո՛չ ես եմ մեղավոր, ո՛չ ինձ ուղարկողները, ո՛չ էլ ձեր Կրթության նախարարությունը, բայց միաժամանակ բոլորս էլ մեղավոր ենք։

— Այսինքն։

— Կարելի՞ է թուղթ ու գրիչ վարցնել։

— Ինչի՞ համար։

— Առանց համապատասխան սխեմաներ գծելու բան չեք հասկանա,- ասացի ժպտալով ու չգիտես ինչու բարձրաձայն հայերեն ավելաց­նելով,- տառապանքս փորձ ունի,- բայց անմիջապես էլ հասկացա, որ հայերեն ասվածը պիտի թարգմանեմ, թե չէ դեմքիս այնպես էր նայում ասես ես լանգետի միս լինեի, իսկ ինքը լանգետ ծեծող մուրճը։ Փորձս անհաջող էր, անհասկանալի թարգմանեցի։

— Ի՞նչդ ինչ ունի՞։

— Էդ հեչ, դժվար կարողանամ նորմալ թարգմանել, մոռացի՜ր,- թուղթ ու գրիչ վերցնելով ասացի,- և այսպես. ես Հայաստանից եկել էի Մ. Գորկու անվան Գրականության ինստիտուտում ուսանելու։ Բայց բանը հասավ այնտեղ, որ հիմնավոր քվոտա պոկելու հնարավորություն ստեղծվեց, այսինքն այդ քվոտայով ոչ միայն ես կարող էի սովորել, այլև ինձնից հետո եկողները…

— Ինչ պոկելո՞ւ,- վրաս այնպես էր նայում, ասես լուսնից էի իջել։

— Քվոտա պոկելու… Բայց այդ պատմությունը բաց կթողնեմ, քանի-որ դա ձեզ ավելի կշփոթցնի։ Կարևորն այն է, որ վերջապես անցյալ տարի Հայաստանի գրողների միությանը հատուկ քվոտա հատկաց­րեցին։ Դա նշանակում է, որ ինստիտուտը ինձ ապահովելու էր հանրակացարանով և գրանցումով, բայց դրա համար պետք էր ինստիտուտի համաձայնությունը… Սկզբում ինստիտուտը համաձայն չէր, քանի որ ես արդեն սովորում էի վճարովի հիմունքներով։ Հետո ռեկտորը փոխվեց և նոր ռեկտորը համաձայնվեց, բայց հիմա էլ պարզվեց, որ նախարարությունում է քաշքշուկ առաջացել։

— Սպասի, սպասի- հերթապահը բժժած ինձ էր նայում,- ի՞նչ նախարարություն, ի՞նչ քվոտա… Դա ի՞նչ կապ ունի գրանցմանդ հետ։

— Այ, նայիր,- գրիչը ձեքս եմ առնում,- քվոտան Հայաստանի Կրթության նախարարությունը,- թղթի վրա օղակ եմ նկարում ու մեջը գրում ՀԿՆ  ուղարկում է Մոսկվա՝ ՌԴ Կրթության նախարարություն,- մի օղակ էլ եմ նկարում ու մեջը գրում ՌԿՆ,- այսեղ արդեն ձեր նախարարությունը մեր ուսանողների համար բուհեր է ընտրում և տեղավորում։ Այդ բուհերն էլ, համաձայն պայմանավորվածության, մեր ուսանողներին ապահովում են գրանցմամբ և հանրակացարանով։

— Բա էդ քո ինստիտուտը ինչո՞ւ չի ապահովել գրանցումդ։

— Դե, բուհը պիտի համաձայն լինի, որ ուսանող ընդունի քվոտայի շրջանակներում։ Սկզբում ինստիտուտը չէր համաձայնվում, իսկ հետո նախա…

— Է, թող ուրիշ ինստիտուտ ճարեին։

— Ես գրողների միության ուղեգրով եմ եկել, և որպես ստեղծա­գործական բուհ Մ. Գորկու անվան Գրականության ինստիտուտը իր տեսկի մեջ միակն է։ Այստեղ,- ՌԿՆ-ով նշված շրջանակի կողքը ևս մի շրաջանակ եմ նկարում ու վրան գրում ԳԳԻ,- գալիս են միայն գրողները՝ հատուկ հատկացված քվոտայով։ Այդ քվոտան հատկաց­վում է միայն ՀԳՄ երաշխավորագրի առկայության դեպքում,- ՀԿՆ-ով նշված շրջանակի կողքին ևս մի շրջանակ եմ նկարում ու վրան գրում ՀԳՄ,-  ու մինչև նոր ռեկտոր չունեցանք՝ սայլը տեղից չշարժվեց։ Սակայն հիմա էլ ձեր Կրթության նախարարությունն է պատճառ բռնում, թե բյուջետային տարին փակել է, պիտի սպասել, որ Ռուսաստանի Կառավարությունը,- ՌԿՆ-ով նշված շրջանակի կողքին ևս մի շրջանակ եմ նկարում ու վրան գրում ՌԴԿ,- նոր տարվա բյուջեն հատկացնի։ Բացի այդ ես սովորել սկսել եմ վճարովի հիմունքներով ու հիմա փոխելը գրեթե անհնար է, թեև ձեր նախարարությունում…

— Մերը ներքին գործերի նախարարությունն է, կրթությանը չի, ու ինչքան հասկանում եմ՝ մեզ մոտ էդքան քաշքշուկ չկա. կամ գրանցում ունես, կամ՝ չունես, կամ հանցագործ ես, կամ՝ ոչ… Էդ քո ռեբուսներից  աչքերս շաղվեցին։ Ես միայն գիտեմ, որ գրանցումդ ժամկետանց է։

— Ես հո չե՞մ ասում, որ ժամկետանց չի՜, ասում եմ՝ ես մեղք չունեմ, հասկանում եք, ինձ, մեղմ ասած, քաշեցին, ա՞յ նայե՜ք…

Այնպիսի հայացքով է նայում, որ անկախ ինձնից խղճահարվում ու ձայնս կտրում եմ։ Ետ ու առաջ է անում։ Նորից մոտեցավ, տնտղեց փաստաթղթերս, նայեց գրականության ինստիտուտի արդեն ժամկետանց գրանցմանս և ուզում էր էլի ինչ-որ բան հարցնել, բայց աչքն ընկավ նկարածս սխեմային ու գլուխը տմբտմբացնելով վերադարձրեց անձնագիրս.

— Հիմա քննիչը կգա, թող ինքն իր ուզածը պարզի, հետո գրանցու­մովդ կզբաղենք։

Պարզ էր, որ իմ աբսուրդամոտ իրավիճակը մի անգամ էլ քննիչին էի բացատրելու, բայց քննիչի գալուց հետո ամեն ինչ կտրուկ փոխվեց։ Երեքիս էլ տարան քննիչի սենյակ, երրորդ հարկ։ Քննիչը ծնունդով Դաղստանցի էր, ամեն ինչ առանց երկար բարակ բացատրելու հասկացավ։ Իրերս ու գրպաններս ստուգելուց հետո ասաց ուղեխցի հարևաններիս.

— Չի կարելի առանց մարդուն ճանաչելու «շառ» անել։ Ներողություն խնդրեք, եթե չեք ուզում, որ հիմա էլ նրան դիմում գրել տամ, որ իրեն զրպարտել եք։

— Դե մենք միայն կասկած ենք հայտնել,- ասաց տղաներից մեկը։

— Դու՝ այո, բայց ընկերդ լրիվ զրպարտել է։

Եկուսն իրար հետ ներողություն խնդրեցին։  Քննիչը նրանց ասաց, որ գրեն թե ինչպես է եղել իմ խուզարկությունը և որ մոտս իրենց պատկանող ոչինչ չի հայտնաբերվել։ Մինչ տղաները գրում էին, ինձ ասաց. «Արի հետս»։ Ելանք միջանցք, բայց ելքի հակառակ ուղղու­թյամբ տարավ, մյուս ծայրի աստիճաններից իջեցրեց առաջին հարկ, հետևի դռան մոտ քնած հերթապահին հանեց քնից, վրան բարկացավ ու կարգադրեց ինձ դուրս թողնել։ Մինչ հերթապահը դռան բանալին էր գտնում, ասաց.

— Էնտեղ քեզ «ատամները սրած» սպասող կա, այս կողմից գնա։

— Շնորհակալ եմ, եղբայր,- ասացի,- բայց քո վրա կարող ես «չէպե» բերել։

— Դա քո գործը չի,- ասաց ժպտալով,- ինքն ինչ գիտի, թե քեզ քանի ժամ եմ հարցաքննել… Իսկ իր հերթափոխը լրանում է 15 րոպեից։ Իհարկե, մի քիչ «համեղ պատառին» կսպասի, բայց հետո կհոգնի ու տուն կգնա… Գնա, գնա…

Քայլում էի Պետրոս Մեծի հիմնադրած քաղաքով։ Նորմալ իրավիճակում գտնվող մարդը զբոսնում, ուսումնասիրում, շրջում է այն քաղաքում, որի մասին շատ է լսել, շատ բան գիտի և շատ էր ուզում լինել։ Իսկ ես քայլում էի գողի նման՝ խուսափելով և՜ սափրագլուխ տականքներից, և՜ պատահական հայացքներից, և՜ ոստիկաններից, թեև ո՜չ գող էի, ո՜չ՝ հանցագործ…

* * *

Պիտերյան պատմության ավարտին Օլեգն արդեն մեզ մի քիչ այլ կերպ էր նայում.

— Ռուդ, հիմա դու առաջին տարի՞ն խնդիրներ ունեիր քվոտայի հետ, թե՞ երկրորդ…

— Օլեժկա,- ասաց Սաշան,- այս պատմության մեջ գլխավորը գնացքն էր, որը Ռուդին Մոսկվայից դեպի հուսիս էր տանում, որ հարավ գնար՝ էդքան բան չէր լինի։

ՏԵՂԵԿԱՆՔ ՕԼԵԳԻ ՀԱՄԱՐ

Առաջին կուրսի կեսին, երբ երկրորդ սեմեստրի համար դեռ վճարում չկար և պարզ դարձավ, որ խնդիրը չի լուծվել ո՛չ նախարարության թույլտվությամբ, ո՛չ էլ նամակներով, մերոնց փոքրիկ խորամանկու­թյունների շնորհիվ որոշ ժամանակ դեռևս կարողանում էի հայտնվել իմ սենյակում։ Գրական Մոսկվայի կեսն ամեն ինչին տեղյակ էր, Եսինին չորս կողմից ամոթանք էին տալիս, հատկապես, երբ իմացան, որ հաջողել եմ ՌԴ Կրթության նախարարության թույլտվությունը ստանալ, բայց նա անգամ դրանից հետո համառել է։ Որքան իսկությունը հայտնի էր դառնում, այնքան ռեկտորն ավելի էր կատաղում ու ավելի համառ էր դեմ կանգնում։ Բանը հասավ նրան, որ մարտի կեսին այլևս հանրակացարան մտնել չէի կարողանում, բայց Մարինան խորհուրդ տվեց դեռևս տեղ չգնալ, մի քիչ սպասել Մոսկվայում. խոսակցություն կար, որ ռեկտորի պաշտոնում Եսինը կարող է չվերընտրվել։ Լենան ասաց. «Ախր ո՞նց սպասի, մի տեղ պիտի քնի՞ թե չէ, «նաչկարը» (նկատի ուներ պահակապետին) լրիվ կատաղել է, Ռուդին չի թողնի հանրակացարան մտնել»։ Առկախման մասին հրամանն արդեն կախված էր ռեկտորատի հայտարարությունների ցուցատախտակին։ Մարինան ասաց. «Ռուդ, արի մի տեղ գնանք»։ Գնացինք մետառեալիստ-բանաստեղծ Ալեքսնադր Երյոմենկոյի տուն, որը գտնվում էր Բուլգակովյան Մոսկվայում, հանրահայտ «Պատրիար­շի» լճակի դիմաց։ Դա հին Մոսկվայի եզակի պահպանված անկյուն­ներից մեկն էր։ Ինստիտուտից ոտքով գնացինք, 15 րոպե քայլեցինք հին Մոսկվայի նեղլիկ փողոցներով ու բակերով։ Մարինան շքամուտքի մոտից զանգեց։ Մեզ վերև թողեցին։ Երյոման (նրան այդպես էին դիմում մտերիմները) նախկինում կոմունալ բնակարանի մի սենյակն էր զբաղեցնում, ու քանի որ զուգարանը մնացել էր «կոմունալկայի» մյուս կենվորին, նա իր նեղլիկ սենյակի անկյունից կտրել զուգարան-լվացարան էր սարքել։ Իրականում դա դասական իմաստով սենյակ էլ չէր, այլ ապակեպատ երկայնորեն ձգված երդիկ։ Այդ նեղլիկ սենյակն էլ ավելի էր փոքրանում հսկայական կանաչ թավշյա կտորով «անտիկվար» գրասեղանի պատճառով, որը դրված էր հենց սենյակի կենտրոնում։ Սեղանի վրա մշտապես աշխատող համակարգիչն էր ու «հազար տարվա» փոշոտ թղթեր։ Սենյակը լի էր անկանոն իրար վրա դարսված իրերով, որոնք միգուցե պետքական էին, բայց այս նեղլիկ սենյակի համար չափից դուրս շատ էին։ Այնպիսի տպավորություն էր, ասես ինչ-որ հիմնարկի՝ յոթերորդ հարկի երդիկային մասում գտնվող պահեստում ես գտնվում, կամ խորդանոցում։

Ողջունեցինք։ Փորձեց բարձրանալ մահճակալից, բայց տապալվեց։ Ասաց. «Կներեք, վեր կենալ չեմ կարողանում»։ Մահճակալի կողքին 250 գրամանոց «չիկուշկա» էր (օղի), ու հինգ-վեց հատ գարեջրի շշեր։ Մարինան ասաց. «Սաշա, Ռուդը հայ բանաստեղծ է, Եսինը մեր կուրսից դուրս է թողնում, մնալու տեղ չունի»։ Երյոման զննող հայացքով նայեց ինձ։ Նորից փորձեց վեր կենալ, բայց նորից տապալվեց։ Ասաց. «Մարինա, կգնա՞ք գարեջրի, վեր կենալ չի ստացվում»։  Մարինան ասաց. «Ես կգնամ, բայց Ռուդին դուրս գալ չի կարելի, փաստաթղթային խնդիրներ ունի»։ «Բայց մեր կողմերում էդ գծով հանգիստ է,- ասաց Երյոման,- ես այստեղ ոստիկաններ գրեթե չեմ տեսել», բայց Մարինան ձեռքը թափ տվեց ու դուրս եկավ։ Սաշան հարցրեց.

— Սվետային դիմե՞լ ես։

— Եթե Վասիլենկոյին ի նկատի ունես, ապա այո։

Նա էլի մի քանի անուն տվեց, ում կարելի էր դիմել Եսինի վրա ազդելու իմաստով, բայց նույն պատասխանը ստացավ։ Գլուխը տմբտմբացրեց.

— Հույս կա՞, որ կկարողանաս ինչ-որ բան անել։

— Հույսն, ինչպես ասվում է…

— Պարզունակ բաներ մի ասա, բանաստեղծին չի սազում, թե ուզում ես ցույց տալ, որ ռուսերենին լավ ես տիրապետում, ապա դրա կարիքը չկա, տեսնում եմ, իսկ հույսը վաղուց մեռած է, էդ մենք նրա նաշին հանգիստ չենք տալիս։ Ռեալ բան կա՞ մտածած։

— Հա, բայց ժամանակ է պետք։

— Ինչքա՞ն։ Մոտ երկու ամիս, մինչև քվոտաների հաստատումը։

Մտքերի մեջ ընկավ։ Հետո ասաց.

— Մուտքի դռան մագնիսական բանալին մի հատ է, մահճակալն էլ է մի հատ, հերթով ենք քնելու։ Սա սենյակ չէ, «կայուտա» է, իսկ էդ «կոմպը» մեր նավակամրջակն է։ Գլուխ հանո՞ւմ ես,- տեսնելով գլխիս դրական շարժումը՝ շարունակեց,- տղերքը հաշիվս լիցքավորել են, պոկեր խաղալ գիտե՞ս,- նորից տեսնելով գլխիս դրական շարժումն առաջ անցավ,- խաղա, բայց փողը մինչև վերջ մի պրծացրու։

* * *

Մարինայի հաջորդ այցելությունն արդեն ոչ թե միայն Երյոմային տեսնելու նպատակն ուներ, այլև ինձ։

— Ռուդ, Եսինը մի կերպ վերընտրվեց, նախարարությունում էլ են հոգնել նրանից։ Ծիտիկները փոխանցեցին, որ նախարարությունում դեմ չեն լինի մեր ինստիտուտում հայաստանցի գրողների սովորելու համար նպատակային քվոտա հատկացնելուն, բայց Հայաստանի համար նախատեսված ընդհանուր քվոտաների ցանկ պիտի մտցվի, իսկ դա էլ իր հերթին ժամանակ է պահանջում։

Նայեց Սաշայի դեմքին ու հասկացավ, որ Սաշային պիտի մի քիչ ավելի ամբողջական նկարագրի իրավիճակը։ Ամբողջ մի շաբաթ իր տանն էի, ներսուդուրս էինք անում, խոսում ամեն ինչից, բացի իմ խնդրից…

— Սաշա, Ռուդը սկսել էր սովորել վճարովի հիմունքներով, բայց ուզում է անվճար տեղափոխվել, ինքդ էլ գիտես, թե ինչու… Տեղի հայկական կազմաերպություններին նրա տեսակը ձեռք չի տալիս, լեզվի տակ ոսկոր չկա… Այս հարցը կարելի է միայն նախարարության հատկացված քվոտայով լուծել…

Երկար չպատմելու համար ասեմ, որ մի ամիս տևած բացատրական աշխատանքից հետո (թե ով ինչ պիտի անի և ինչ նամակներ գրվեն, և ում գրվեն) քվոտան հատկացրել էին, ընդ որում ոչ թե եղած 100-ին մոտ քվոտաների ցանկում մեր ինստիտուտի անունն էին ավելացրել, այլ հենց ինստիտուտի համար նախատեսված հատուկ քվոտա էին ավելացրել։ Եսինին դա ավելի էր կատաղեցրել, բայց հասկանալով իրավիճակը՝ գերադասել էր վերադասին ավելորդ անգամ չսադրել ու լռելյան համաձայնվել էր, բայց մի երկու հատուկ պահանջ էր դրել՝ ելնելով նրանից, որ ինստիտուտն էլ իր տեսակի մեջ եզակի էր ու հատուկ… Պայմանները հստակ էին. պետբյուջեից 100 տոկոսի ֆինանսավորում, ինչպես նաև ինստիտուտում ուսանել ցանակող 4-5 թեկնածուները պետք է գարնանը ներկայացնեին իրենց գործերը (անպայման՝ տողացի թարգմանությանը զուգահեռ)։ Այդ 4-5-ից ինստիտուտի Վարպետները պիտի ընտրեին լավագույնին, և ընդհանուր քվոտաների մրցույթի ժամանակ, որն անց էր կացվում Հայաստանում, մնում էր ուղղակի ամրագրել քվոտան։

Այս ամենին հասնելու համար վազվզեցի մոտ երկու ամիս։ Բոլորի փոխարեն նամակները ես էի գրում, քանի որ խնդիրն ինձնից լավ պատկերացնող չկար։ Վերջապես, երբ հաստատվեց, որ լրացուցիչ քվոտան հատկացվել է, պարզ դարձավ, որ ես պիտի հետ գնամ Հայաստան, որպեսզի կարողանամ «քվոտայի վրա նստած» ետ գալ։

Զանգեցի Անանյանին, ասացի. «Գալիս եմ Հայաստան, որ քվոտայով ետ գամ, բայց էդտեղ զգուշացրու, որ «բարձր հովանավորողների» հովանավորյալները հանգիստ մնան, միակ դիմողը պիտի ես լինեմ»։ Լևոնը զարմացած ասաց. «Դու երբեք մրցակցությունից չես վախեցել…»։ Առաջին անգամ Լևոնին կես խոսքից ընդհատեցի. «Պյամաններն այնպիսին են, որ այստեղ ընտրող Վարպետներին հավասար ձայն ունի նաև Եսինը, ազգանունս տեսավ՝ շանսերը դառնում են 0»։ «Լավ,- ասաց,- հասկացա,արի»։

 Հայաստան վերադառնալուց անմիջապես հետո հայտնվեցի Լևոնի կաբինետում։ Անանյանն իր սովորության համաձայն առաջին մի քանի վայրկյանին գոռաց, թե՝ իսկի ավագ սերնդի գրողների հարցերը չեն կարողանում լուծել, որ փող չկա, որ… Հետո հանգիստ հարցրեց թե ինչ է պետք անել։ Կազմակերպեց, որ այն ժամանակ ԱԺ համա­պատասխան հանձնաժողովի նախագահ Հրանուշ Հակոբյանին ու Կրթության նախարար Երիցյանին համապատասխան նամակներն արագ հասնեն։ Բայց ես արդեն մոսկովյան հարուստ փորձ ունեի ու այս անգամ «անվտանգության բարձիկ» էլ էի ուզում ստեղծել։ Հուշեցի, թե էլ ինչ պետք է անել։ Մի քիչ խելք խելքի տվեցինք, մեկ էլ Լևոնը թե՝ «Սպասի Լևոնին զանգեմ, ի վերջո սենատոր մարդ է»։ Մոսկովյան իմ դեգերումների ընթացքում լսել էի այդ մարդու մասին, բայց թե՛ ինքը, թե՛ իր կազմակերպությունն ինձ գտնել չէր հաջողվել։ Շատ ջերմ խոսեցին։ Լևոնը բացատրեց, որ եթե հարկ լինի՝ ես իրեն կդիմեմ։ Ի պատասխան Լևոն Չախմախչյանն ասաց, որ իր վրա կարող ենք 100 տոկոսով հույս դնել։ Ներքին զգացողությունս հուշեց, որ գործ ունենք խոսքի տեր մարդու հետ։

Կարճ ժամանակ անց, քվոտան հաստատած վերադառնում էի Տվերսկոյ բուլվար…